ارىستانبەك مۇحامەديۇلى. اباي نەدەن ءتۇڭىلدى؟
نەمەسە ماقال-ماتەلدەردىڭ دە وزىعى بار، توزىعى بار
ماڭگىلىك ەل بولامىز دەسەك، بىزگە رۋحاني تولىسقان مىقتى قوعام قۇرۋ كەرەك. ال بۇل رەتتە يدەولوگيانىڭ ءبىر تارماعى ماقال-ماتەلدەردىڭ ورنى ەرەكشە. ماقال-ماتەلدەر ادام بالاسىنا تەرەڭ وي سالادى. اسىرەسە، تاربيە ماسەلەسىندە ماقال-ماتەلدەر ارقىلى اسىل ءسوز، دانالىق ويلار ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتىپ وتىرعان. ەڭبەك ەتۋ، ءبىلىم الۋ، جاقسى ازامات بولىپ ءوسۋ، اسىرەسە، جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن، تاربيەنىڭ دە جاقسى بولۋى كەرەكتىگى ماقال-ماتەلدەردە تولىق قامتىلادى. جانە حالقىمىز بۇعان ايرىقشا ءمان بەرەتىن. بالا تاربيەسىندەگى باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – سىيلى ازامات بولىپ ءوسۋ، ەڭبەك ەتە ءبىلۋدى، ەلدىڭ مۇددەسىن باعالاۋدى ۇيرەتۋ دەسەك، ماقال-ماتەلدەردە بۇل نازاردان تىس قالماعان. سونىمەن، قازاق ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىن حالىق. بىراق «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەندى ايتقان دا ءوزىمىز.
ايتكەنمەن، ماقال-ماتەل وزىنشە ءبىر ينستيتۋت بولسا، ونىڭ بارلىق تارماعىن، كەشەگى تاريحى مەن بۇگىنگى پارقىن، زامانعا ساي ماڭىزىن زەرتتەپ-زەردەلەپ ءجۇرمىز بە؟ بۇل – باسى اشىق سۇراق.
مىسالى، ءالى كۇنگە اۋىزدان تۇسپەي جۇرگەن، بىراق بۇگىنگى قوعامنىڭ، ەگەمەن ەلدىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن سوزدەر بار.
دانا اباي ءوزىنىڭ 5-قارا سوزىندە قازاقتىڭ كەيبىر ماقال-ماتەلدەرى تۋرالى بىلاي دەيدى:
«قازاقتار: «ءا، قۇداي، جاس بالاداي قايعىسىز قىلا گور!» دەپ تىلەك تىلەگەنىن ءوزىم كوردىم. ونىسى – جاس بالادان گورى ءوزى ەستى كىسى بولىپ، ەسكەرمەس نارسەسى جوقسىپ، قايعىلى كىسى بولعانسىعانى. قايعىسى نە دەسەڭ، ماقالدارىنان تانىرسىڭ، اۋەلى: «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كۇندىك مال جي»، «وزىڭدە جوق بولسا، اكەڭ دە جات»، «مال – ادامنىڭ باۋىر ەتى»، «مالدىنىڭ بەتى – جارىق، مالسىزدىڭ بەتى – شارىق»، «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا»، «ەردىڭ مالى ەلدە، ەرىككەندە قولدا»، «بەرگەن پەردە بۇزار»، «الاعان قولىم – بەرەگەن»، «مال تاپقان ەردىڭ جازىعى جوق»، «بايدان ءۇمىتسىز – قۇدايدان ءۇمىتسىز»، «قارنىڭ اشسا، قارالى ۇيگە شاپ»، «قايرانى جوق كولدەن بەز، قايىرى جوق ەلدەن بەز» دەگەن وسىنداي سوزدەرى كوپ، ەسەپسىز تولىپ جاتىر.
بۇل ماقالداردان نە شىقتى؟ ماعلۇم بولدى: قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، بىراق ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەيدى ەكەن، بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ الماق ياكي ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن. مالدى بولسا، اكەسىن جاۋلاۋدى دا ۇيات كورمەيدى ەكەن»
ءبىر بۇل عانا ەمەس. اباي ءوزىنىڭ 29-قارا سوزىندە «اتا-انادان مال ءتاتتى، التىندى ۇيدەن جان ءتاتتى»، «جارلى بولساڭ، ارلى بولما»، «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى»، «سۇراۋىن تاپسا، ادام بالاسىنىڭ بەرمەيتىنى جوق»، «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە»، «التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايار» دەگەندى دە سىناپ وتەدى.
ەندەشە، اۋىزدان اۋىزعا تاراعان، ەل اۋزىندا جۇرگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ ماعىناسىن تاعى ءبىر ەلەكتەن وتكىزىپ، قايتا ساراپقا سالعان ءجون سىقىلدى.
ءوزىڭىز قاراپ كورىڭىز.
اباي ادال تىرلىك ەتۋگە، ەرىنبەي ەڭبەكتەنۋگە، اتا-انانى قۇرمەتتەۋگە ۇگىتتەپ، ءسوز سوڭىندا بىلمەستىكپەن، ويسىزدىقپەن ايتا سالىنعان سوزدەردەن ساق بولۋعا شاقىرادى. ال ءبىز ابايدىڭ ءسوزىن ۇقتىق پا، ۇعىپ، سانامىزعا توقىدىق پا؟ الدە تەك مەكتەپ باعدارلاماسىنا ساي جاتتاپ، بىلىمدىلىگىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن مىسالعا الىپ ءجۇرمىز بە؟
البەتتە، سانادا جاڭعىرتۋعا لايىقتى، جادىمىزدان ۇمىتىلۋعا اينالعان جاندى ءسوزدىڭ ءبىرازى وسىندا. ولارمەن قاتار قازاقتى كەرتارتپالىققا، توعىشارلىققا جەتەلەيتىن ماقالدار دا ءورىپ ءجۇر.
«اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەن ماتەلدى ءبىز كۇندەلىكتى ومىردە، ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءجيى قولدانامىز. بىراق وسى ءسوزدى كوبىنەسە قوعامنىڭ نە ادامنىڭ تەرىس مىنەزدەرىن اقتاۋ ءۇشىن قولداناتىمىزدى بايقايمىز با؟ ءبىز وسىنداي سوزدەردەن ساق بولىپ، مۇنداي ماتەلدەردى جويۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك!
مىسال ءۇشىن، وسىنداي سوزدەردىڭ كەيبىرىن ايتىلۋ ماعىناسىنا جانە جۇمسالۋ ماقساتىنا وراي بىرنەشە توپقا ءبولىپ قاراستىرعاندى ءجون كوردىك. ازىرشە، ءبىز تەك جەكە پىكىر تۇرعىسىنان جۇرتشىلىق تالقىسىنا سالىنۋى ءتيىس ماسەلەنى ورتاعا تاستاپ وتىرمىز.
رۋشىلدىق سانانىڭ سارقىنشاعى
ەل اۋزىنداعى مىنا ءسوز قاز-قالپىندا ايتىلىپ ءجۇر:
«ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ، داۋعا قوي،
ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي،
كىشى ءجۇزدى نايزا بەرىپ، جاۋعا قوي».
مەنىڭ ويىمشا وسى ءبىر ماتەل قازاقتى جىك-جىككە ءبولۋ ءۇشىن قاساقانا ايتىلىپ، سىرتتان، ياعني جات جۇرتتاردان كەلگەن ارامزا پيعىل سەكىلدى.
وسى ءسوزدىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن كىم جوققا شىعارمايدى وسى كۇندە؟ ءبىر قازاقتى ۇشكە ءبولىپ، ارقايسىسىن وزگەشەلەپ، باسقاسىنان ءبولىپ تۇرعانى ازداي، «ءار ءجۇزدىڭ مىنانداي مىنەزى، ەرەك قاسيەتى بار» دەپ تاڭىپ قويعانىن قايتەرسىز؟ سوندا ۇلى جۇزدەن عالىم شىقپادى ما، ورتا جۇزدەن باتىر شىقپادى ما نەمەسە كىشى جۇزدەن بي شىقپادى ما؟ جالپى، ءار ادامنىڭ تۇلعالىق، دارالىق قاسيەتتەرى تەك پەن تالانتقا قوسا، ورتاسى بەرەتىن تاربيە، ءبىلىم، ونەگە، مىنەز سىندى جاعدايلارعا تاۋەلدى ەمەس پە؟ ەندەشە، ونى بەلگىلى ءبىر جۇزگە نە رۋعا تەلىپ، ءبىرجولا «تاڭىپ» قويۋدىڭ قيسىنى بار ما؟
رۋشىلدىق سانانىڭ سارقىنشاعى تاعى بىردە:
«اتالاستىڭ اتى وزعانشا،
اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» - دەيدى.
ىنتىماق — بۇزىلمايتىن قورعان ەكەنىن نەگە ۇققىمىز كەلمەيدى ىرىس دەگەنىمىز نە؟ ىنتىماق دەگەن نە ماعىنا؟ ىرىس ءسوزىن – بەرەكە، ىنتىماق ءسوزىن – بىرلىك ماعىناسىمەن ەنشىلەس ەتىپ قاراستىرۋعا بولادى. ىرىس-ىنتىماق، بەرەكە-بىرلىك ۇعىمدارى ەگىز تىركەستەر ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. دەمەك، «بىرلىگى جاراسقان ەل»، «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس»، «بەرەكە باسى – بىرلىكتە» دەگەن قاناتتى سوزدەردى ءجيى قولدانعانىمىز قۇپ. بەرەكەنى بەتكە ۇستاعان باسى ءبىر ەل بولۋ ءۇشىن! مەملەكەت وتباسىدان قۇرالادى. ءار وتباسى ءوز ىشىندە ىنتىماعى جاراسقان تاتۋلىق ساقتاسا، ەلىمىز دە دامىعان مەملەكەتكە اينالارى حاق.
«ىنتىماق جۇرگەن جەردە، ىرىس بىرگە جۇرەدى»، «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى. تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى»، «ساۋساق بىرىكپەي — ينە ىلىكپەيدى»، «اۋىل بولسا — قاۋىم بول». وسى سوزدەردى دە ءوزىمىز ايتتىق ەمەس پە. دەمەك، بىزگە كۇيرەيتىن ءسوز ەمەس، بىرلىككە سۇيرەيتىن ءسوز كەرەك!
قىزىل ءسوز – قىسىر ءسوز
قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ تاقىرىبى سان الۋان. ءار وقىرمان وزىنە قاجەتتىسىن تابا الادى. بۇگىنگى كۇنى كوبىمىزدى تولعاندىرىپ جۇرگەن زامان تاقىرىبى. مىسالى، «زامانىڭ قاسقىر بولسا، تۇلكى بوپ شال»، «زامانىنا قاراي ادامى»، «زامانى ءبىردىڭ امالى ءبىر»، بۇل نەنى ۇيرەتەدى، قانداي تاربيە بەرمەك؟!
كىلتيپاندى زاماننىڭ اۋىرتپالىعىنا سىلتەي سالۋ سەكىلدى وعاش قىلىقتى دارىپتەگەنشە، اباي ايتقان:
اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.
سەن دە - ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تا، بار قالان!
قايرات پەن اقىل جول تابار
قاشقانعا دا، قۋعانعا.
ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا، - دەگەن ءمارجانسوز بويىمىزعا بارىنشا دارىپ جاتسا عوي، شىركىن!
ابايشا تولعانساق، ءوزى جامان بولعان سوڭ، سول ءمىنىن كورمەي، جاماندىعىن زامانعا تەلىگەن ەمەس پە بۇل؟ ايتپەسە، زامان مەن ۋاقىتتىڭ جازىعى بار ما؟ زاماندى جاسايتىن ادام ەمەس پە؟
ەندەشە، ءوز زامانىمىزدى ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك!
تاعى ءبىر مىسال. مىنانى قاراڭىز:
«قورقاقتى كوپ قۋسا، باتىر بولادى».
ءدال وسى ءسوزدىڭ نە تابيعاتتا، نە كادۋىلگى تۇرمىستا شىندىققا ۇيلەسكەنىن كورگەنىم جوق. تابيعاتتا قورقاق اڭ – قويان بولسا، نەشە عاسىر قاسقىر مەن قارساقتىڭ قۋعىنىنا تۇسسە دە، سودان باستاپقى بولمىسى اينىپ، قۋعىنشىسىنا قارسى شاپقان ساققۇلاقتى ەستۋىڭىز بار ما؟ ال ادامزات تاريحىن بىلاي قويىپ، قازاقتىڭ وتكەنىنەن مىسال ەتسەك، قىزىل يمپەريانىڭ ۇزاق جىلعى رەپرەسسياسىنان، نكۆد-نىڭ مىلقاۋ جەندەتتەرىنەن، «ۇندەمەس جىلداردىڭ» جالاسىنان ازار دا بەزەر بولعان الدىڭعى ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ زامان كەڭىپ، تاۋەلسىز ەل بولعان شاققا ىلىنگەن ۋاقىتتىڭ وزىندە وتكەن ۋاقىتتىڭ زوبالاڭىن، كورگەن ءجابىر-جاپاسىن اشىپ ايتا الماي، كۇمىلجىپ وتىرعاندارىن كوزىمىز كوردى. پەندە بولعان سوڭ، زورلىقتى كورە-كورە جۇرەك شايلىعادى ەكەن، كوڭىل كونبىسكە اينالادى ەكەن...
قورىتا ايتقاندا، قۋعىندى كوپ كورىپ، سۇرگىننەن جاپا شەگىپ، جانى مەن ءتانى بىردەي قينالىپ، سودان كەيىن تابان استىندا باتىرعا اينالعان قورقاقتى كورگەم جوق. كەرىسىنشە، بويىندا ەرلىك پەن ورلىك بار ۇرپاق وسكەنىندە ءور دە، باتىر دا بولادى. تاقىر جەرگە ءشوپ وسپەيتىنى سىقىلدى، ۇركەك سانا، جالتاق جۇرەك، قالتىراۋىق مىنەز ەشقاشان ىرىلىك كورسەتە الماس.
جەتىستىك پەن ەڭبەكقور بولۋدىڭ الدىنا شىعاتىن كەدەرگىلەردىڭ بارلىعىن جىگەرلى، تاباندى بولۋ ارقىلى اسىپ وتۋگە بولادى. بيىكتەردى باعىندىرعان ادامداردىڭ كوبى جىگەر، قايرات، تاباندىلىق تانىتقان ادامدار.
سوندىقتان، نامىستى قايرايتىن اتالى ءسوزىمىز:
ماقساتىڭ بىرەۋ بولسا،
ءتورت جەردەن تىرەۋ بولسىن.
دەنى ساۋ سومداي بىلەگىڭ،
اقىلعا تولى جۇرەگىڭ.
كۇش-قايرات پەن جىگەرىڭ،
وسىلار بولار تىرەگىڭ!
نەمەسە:
«وتىزىندا وردا بۇزباعان،
قىرقىندا قامال المايدى» - سەكىلدى سوزدەردى ساناعا ءسىڭىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
اقتالۋعا قىزمەت ەتەتىن ماقالدار
«قازاننان قاقپاق كەتسە،
ءيتتىڭ ۇياتى كەتەدى».
وسىعان ۇقساس ءسوز ورىستا دا بار. «نە كلادي ۆەشش پلوحو، نە ۆۆودي ۆورا ۆ گرەح» دەيدى. اركىمنىڭ ءوز مۇلكىنە، ەل مۇلكىنە بارىنشا ساق ءارى سەرگەك بولۋعا ۇندەيتىن سياقتى بولىپ كورىنگەنمەن، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى «سول قوعامدا، سول مەملەكەتتە ۇرلىقشى، قاراقشى، سۇم ادامداردىڭ بولۋى زاڭدى» دەيتىن تۇجىرىمعا جەتەلەيتىن سياقتى. ءبىز نەگە بارلىق ادامى ەل مۇددەسىنە ادال، ەشكىم ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەيتىن ءادىل قوعام ورناتۋعا تىرىسپايمىز؟ ءىس جۇزىندە بىردەن ورناۋى قيىن شىعار، بىراق نەگە اۋەلى ءسوزىمىز بەن وي-نيەتىمىزدى جوندەمەسكە؟
كەلەسى ءبىر ماقال الدىڭعى «تۇجىرىمدى» ناقتىلاي تۇسەدى.
«ەلدى جەردە ۇرى بار،
تاۋلى جەردە ءبورى بار».
اشىعىن ايتقاندا، ۇرلىقشى، وزگەنىڭ مۇلكىنە كوز الارتۋشى، الاياق، تاعى باسقا ءوز ارامىزدان شىعادى دەپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز «جۇباتىپ» وتىرعان سياقتىمىز. ياعني، «قولدان كەلەر قايران جوق» دەپ الدىن-الا جەڭىلۋ. دامىعان ەلدەردە زاڭنىڭ جازاسى قاتاڭ جانە زاڭ بۇلجىتپاي ورىندالادى. ۇرلىق، ەل اقىسىن جەۋ ۇلكەن كۇنا! ەندەشە، ۇرلىقتى نەسىنە اقتايمىز؟
ال، ۇلى دانىشپان ابايدىڭ:
«وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ»،
- دەگەن كەرەمەت ءسوزى قاجىرىڭ مەن كۇش-قايراتىڭدى ءبىلىمدى بولۋعا، ەلدىڭ ىرىسىن شاشپاي-توكپەي، ادامنىڭ ەڭبەك اقىسىن جەمەي، ادال جۇمىس ىستەۋگە شاقىراتىنىن نەگە ەسكەرمەيمىز؟! ال ءبىز جەڭىلدىڭ استىمەن، اۋىردىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ وڭاي كۇنكورىس تاپقىمىز كەلەدى؟!
مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ: «بۇل ورايدا مەن ءاربىر قازاقستاندىق وزىنەن باستاۋى كەرەك: ءوزىنىڭ ۇيىنەن، قالاسىنان، اۋىلىنان باستاۋى، ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى تۋرالى ويلانۋى كەرەك ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى. مۇنسىز ەشقانداي جاڭا ءومىر ساپاسى ورناماق ەمەس. ءاربىر اۋىل مەن قالا تازالىقتىڭ، كوركەيۋدىڭ، تارتىپتىلىكتىڭ ۇلگىسىنە اينالۋى كەرەك. قولدا باردى ساقتاپ، كوبەيتە بەرۋ ءۇشىن ءاربىر قازاقستاندىق ەڭبەكقور ءارى قۇنتتى قوجايىن بولۋى ءجون». نەگە ءبىز وسىنداي قاناتتى سوزدەردى ومىرلىك قاعيدامىزعا اينالدىرمايمىز؟!
قازىرگى قازاقتى كەرى تارتاتىن تاعى ءبىر ءسوز:
«سىيىنعاننان سۇيەنگەنىڭ كۇشتى بولسىن».
بۇل ەندى كەيىننەن، اتەيستىك زاماندا شىققان ءسوز بولسا كەرەك. سەبەبى ءوزىن الميساقتان بەرى مۇسىلمان سانايتىندار ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ، ءارى ءبىر قۇدايعا سۇيەنىپ تىرلىك ەتكەن. ال مىنا ماتەلدەگى «سۇيەنگەنىڭ» دەگەن ءسوز كەشەگى قوعامداعى «تامىر-تانىس» سياقتى ايتەۋىر قولداۋ بىلدىرەتىن ادامداردى مەڭزەيدى. ەندەشە، بۇل ءسوزدى قازىرگى قولدانىستان شىعارساق تا، ەشتەڭە جوعالتا قويماسپىز دەپ ويلايمىن.
تۇلعالىق قاسيەتتەردى جوققا شىعارۋ
كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەر بۇعان انىق دالەل. بۇل تاقىرىپتى ودان ءارى قاۋزاي بەرسەك:
«جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا،
كوپپەن بىرگە اداس» نەمەسە
«اداسساڭ، ەلمەن بىرگە اداس» دەگەن سوزدەرگە تاعى قايران قالامىز.
ال، ءبىزدىڭ كەرەمەت كەمەڭگەرلەرىمىز سول اباي، الاشتىڭ اسىل ۇلدارى احمەت، ءاليحان، مىرجاقىپتار «كوپپەن بىرگە اداسۋدى» تاڭداماي، وزدەرىنىڭ سارا جولىنا تۇسكەنى قازاقتىڭ ماڭدايىنىڭ باعى ەمەس پە ەدى؟ ولاردان بەرىدە قانشا عالىم، زەرتتەۋشى، قوعام قايراتكەرلەرى – ۇلت تۇلعالارى – «كوپتىڭ اداسقان جولىنان» اۋىتقىپ، تىڭنان تۇرەن سالماپ پا ەدى؟ ورشىل رۋحتان - ولمەس ەرلىك تۋعىزعان اقيقات باتىر اعامىز، داڭقتى قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ تۇلعالىق، ازاماتتىق ۇستانىمى ۇلگى ەمەس پە! «جۇرتىم» دەپ جۇمىلىپ، ەلىم دەپ ەزىلىپ قىزمەت ەت!»، «ءتارتىپسىز ەل بولمايدى، تارتىپكە باس يگەن ەل - قۇل بولمايدى» دەمەپ پە ەدى باتىر.
ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ءتىلىمىز بەن ءدىلىمىزدىڭ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ، مادەني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇلىقتالۋىنا ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسقان بىرەگەي تۇلعا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ازاماتتىق ءومىرى بىردەن ۇلتتىق ويانۋ، كوتەرىلۋ، سەرپىلۋ جانە ۇلتتىق-ساياسي تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسۋ كەزەڭىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. كەڭەس وداعىن نيكيتا حرۋششەۆ باسقارعان جىلدارى جانە ودان كەيىن دە قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرى ەسكەرىلمەدى جانە باسشىلاردى ماسكەۋ تاعايىنداۋ جامان ادەتكە اينالدى. ورتالىقتىڭ وسپادار ساياساتىنا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اشىق قارسىلىق بىلدىرگەن ەرجۇرەك جۇمابەك تاشەنوۆ العان باعىتىنان قايتپايتىن ناعىز قايراتكەر بولاتىن. سوندىقتان ءوزى ايتقانداي: «ەلىمنىڭ جەرىن تاققا ايىرباستامايمىن» دەۋى تەگىننەن-تەگىن ايتىلماعان. بۇل ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ءسوزى، وجەت ادامنىڭ كوزقاراسى، تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى. مۇنداي مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى!
مەملەكەتتى كۇشەيتىپ، تاۋەلسىزدىكتى قورعايتىن قوعام قانداي بولۋى قاجەت؟ بۇعان قاتىستى ادامزات تاريحىندا گيپپوكرات، پلاتون، اريستوتەل، ءال-فارابي سىندى ءىرى ويشىلدار جاۋاپ بەرگەن. عۇلاما تۇلعالاردىڭ ىزگىلىكتى قوعام قۇرۋ جونىندەگى يدەيالارى قاشاندا وركەنيەتتى مەملەكەتتىڭ ۇلگىسى، ولشەمى بولىپ تابىلادى.
ادامزات قوعامى قانشالىقتى دامي بەرسىن، بۇگىنگى اقپاراتتىق تەحنولوگيا ۇستەمدىك قۇرعان عاسىردا دا ەڭبەك، ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق الەۋمەتتىك ورتانىڭ تەرەڭدىگىن ايقىنداپ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن شەشەتىن قۇندىلىق رەتىندە ءوزىنىڭ تاريحتان بەرى كەلە جاتقان ورنىن ساقتاپ قالا بەرمەك.
ۇلت وسسە، بۇل – زامانىنان وزىپ تۋعان جەكە تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى ەمەس پە؟ ەندەشە، جاس ۇرپاقتى تۇلعالىق، دارالىق قاسيەتتەردەن جەرىپ، «كوپتىڭ ءبىرى» بولۋعا يتەرمەلەيتىن ءسوزدىڭ كەرەگى بار ما بىزگە؟ ءار ادام – دارا بولسىن جانە ءوز حالقىنا، مەملەكەتىنە قىزمەت ەتەر تۇلعا بولسىن!
«كوپ قايدا بولسا، شىندىق سوندا»
بۇل ءسوزدىڭ شىندىققا ساي ەكەنىنە كۇمان كەلتىرەتىن تاريحي دەرەكتەر جەتەرلىك. «جەر كۇندى اينالادى» دەگەن كوپەرنيك تەورياسىن قولداپ، ودان ءارى دامىتقانى ءۇشىن 1600-جىلى ءريمنىڭ گۇلدەر الاڭىندا دجوردانو برۋنونى تىرىدەي وتقا جاققان كوپ بولاتىن.
ىنجىلدە كوپتىڭ اداسۋىن پونتي پيلاتتىڭ مىسالىمەن تۇسىندىرەتىن وقيعا بار. ەجەلگى يۋدەيلەردە مىنانداي ءداستۇر بار: پاسحا مەيرامىندا ريم پروكۋراتورى پونتي پيلات حالىقتىڭ تىلەگى بويىنشا ءبىر تۇتقىندى بوستاندىققا شىعارۋعا حاقىسى بار ەدى. دار اعاشىنا جەتەلەيتىندەر تىزىمىندە ءتورت ادام يسا (يسۋس حريستوس), ۆاراۆۆ (قىلمىسكەر) ، گەستاس پەن ديسماس (ۇرىلار). كەيىنگى ۇشەۋى سول ەلدەگى بۇلىككە، قىلمىسقا، قاراقشىلىققا قاتىسى بار ەكەن.
الاڭعا جينالعان حالىقتان: «كىمگە بوستاندىقتى بەرگەنىمدى قالايسىڭدار – قىلمىسكەر ۆاراۆۆتى، الدە ءوزىن پايعامبارمىن دەگەن يسانى ما؟» دەيدى. پونتي پيلاتتىڭ ءوزى ەش جازىعى جوق يسانى بوستاندىققا جىبەرگىسى كەلگەن. الايدا كوزدەرى قانتالاعان توبىر ۆاراۆۆتى بوساتۋدى سۇرايدى. ءسويتىپ، اقيقات جولىندا جۇرگەن يسا پايعامباردى جازالاۋدى تالاپ ەتكەن توبىردىڭ ايتقانىنا كونۋگە ءماجبۇر بولعان پروكۋراتور پيلات كوپتىڭ كوزىنشە قۇمعانمەن سۋ الدىرىپ، قولىن شايادى. وسى امالى ارقىلى ول: «ونىڭ ولىمىنە مەنىڭ كىنام جوق» دەپ پروكۋراتور تەرىس اينالىپ، دارمەنسىزدىك تانىتادى.
ەسكىدەن كەلە جاتقان تاعى ءبىر ءسوز:
«قۇدايعا جازساڭ جاز،
كوپكە جازبا» - دەيدى.
بۇل، ەندى «كوپ – قورقىتادى، تەرەڭ – باتىرادى» دەگەن ماعىنامەن ۇندەس. ەگەر «كوپ» دەگەن توبىر بولسا، وندا توبىردان قورقىپ، دىننەن بەز دەگەنى مە؟ الدە قۇداي تاعالا كەشىرىمدى، ول كەشىرەدى، ال كوپ-توبىر كەشىرمەيدى دەگەن ءسوز بە؟ قالاي بولعاندا دا، ادامدى ىزگىلىككە شاقىراتىن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە، «بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا» بولىپ، ايتەۋىر ءتىرى بولۋ ءۇشىن تىرشىلىك كەشۋگە بەيىمدەيتىن كەرتارتپا ءسوز سياقتى. مۇنداي ءسوز قۇلاعىنا كىرىپ، ساناسىنا سىڭگەن ۇرپاقتان ەرلىك پەن ورلىكتى، اسقان اقىل مەن پايدالى ءبىلىمدى كۇتۋ بەكەرشىلىك بولماق.
تەنتەكتىكتى قوشتايتىن سوزدەر
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل ازاماتتارىن تاتۋلىققا ەمەس، دۇردارازدىققا جەتەلەيتىن مىنەز كەيبىر ماقال-ماتەلدەرىمىزدەن كورىنەدى.
«باس جارىلسا، بورىك ىشىندە،
قول سىنسا، جەڭ ىشىندە» دەگەن ماقال دا وسى ساناتتا.
وسىلاي دەپ، كەيبىر ىشكى داۋدى، ەل ىشىندەگى كىشىگىرىم جانجالدى جىلى جاۋىپ قويا سالعان بولامىز. ءدال وسىلاي ءوز جاراسىن ەلەمەيتىن، ءبورى سىندى سىرتقى ءجۇنىن قامپايتىپ، ىشتەن تىناتىن حالىق بار ما ەكەن وسى؟ بۇل ورلىگىمىزدەن بە، الدە مومىندىعىمىزدان با؟
«الىسساڭ، اتاڭ بولسا دا جىق» دەگەن ءسوزىمىز تاعى بار. ەندى بۇدان اسقان سوراقىلىق بولماسا كەرەك! قالاي دەگەنمەن دە، قايسارلىقتان گورى وڭمەڭدەگەن مەنمەندىككە، باتىرلىقتان گورى ۇرداجىق كەۋدەمسوقتىققا باۋليتىن «ونەگە».
تەرىس مىنەزدى تەرىستەۋ
ەلدى ەل بولۋدان كەتىرەتىن سوزدەردىڭ ىشىندە ءبىر ءسوز بولسا، ونىڭ ءبىرى:
«وزىمدىكى دەگەنگە
وگىز قارا كۇشىم بار.
كىسىنىكى دەگەنگە،
اناۋ-مىناۋ ءىسىم بار».
مۇنىڭ ماعىناسى مەن ونەگەسىن تاراتىپ ايتۋدىڭ ءوزى ارتىقتاۋ. بالكىم، بىرەۋدىڭ ايتقان كەكەسىن ءسوزى بولار، ايتەۋىر، ءسوز مايەگى رەتىندە قولدانۋدا اباي بولۋ كەرەك. وسىنداي تەرىس مىنەزدەردى تەرىستەۋ ماقساتىندا ايتىلعان ماقال-ماتەلدەردى بولەك جانر دەپ توپتاستىرعان ءجون شىعار.
«كورپەڭە قاراپ اياعىڭدى سوز» نەمەسە
«كورپەڭە قاراي كوسىل».
بۇل ءسوزدىڭ جالپىعا ءمالىم ماعىناسى بارعا قاناعات تۇتۋدى، ءوز شاماڭدى ءبىلۋدى، اسىرا سىلتەمەۋدى مەڭزەسە كەرەك. ءبىر قاراعاندا، قاناعاتشىلدىققا ۇندەيتىن ءسوز سياقتى. بىراق، تەرەڭىرەك قازساق، بەلگىلى ءبىر شەڭبەردىڭ اياسىنان شىقپاۋعا، ادامدى الەۋمەتتىك جاعدايعا تاۋەلدى ەتىپ، ءتىپتى ءوز كۇشىنە دەگەن، ەرتەڭگى جارقىن كۇنگە دەگەن سەنىمىن ويسىراتۋعا اكەلۋى مۇمكىن. قاناعاتشىل بولۋ جانە ىسىراپقا جول بەرمەۋ ۇلكەن قاتەلىكتەردەن ساقتانۋعا سەپ بولسا دا، ەكىنشى جاعىنان، ۇدايى «كورپەسىنە قاراي كوسىلۋگە» كوندىككەن ادام ەرتەڭگى ەنشىسىنەن قۇر قالاتىنداي كورىنەدى. ادام بولعان سوڭ ارمانداماي تۇرسىن با؟ ارمانداعاندا، قۇر قيال قۋماي، الدىنا ناقتى ماقسات قويىپ، الاتىن اسۋىن ءوزى مەجەلەپ، بار قايراتى مەن ەرىك-جىگەرىن سول ماقساتقا جەتۋگە ۇمتىلماس پا؟ وسىلايشا، ءوزىن-ءوزى شەكتەگەن شەڭبەر قۇرساۋىنان سىتىلىپ شىقپاس پا؟ ياعني، «كورپەڭە قاراي اياعىڭدى سوز» دەپ، تارشىلىق پەن قيىنشىلىقتان ەڭسە تۇسىرە بەرگەنشە، الدا بۇدان دا جاقسى كۇندەر بار ەكەنىنە كامىل سەنىپ، سول ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي ەڭبەك ەتىپ، تەر توككەن ابزال. كەدەيلىكتى جالقاۋلىقپەن اسقىنداتپاي، توعىشارلىقتى اقتاماي ءومىر سۇرۋگە ادەتتەنسەك، ونىڭ نەسى ايىپ؟
تاعى دا ۇلى ابايدى ەسكە تۇسىرەيىكشى:
جۇرەكتە قايرات بولماسا
ۇيىقتاعان ويدى كىم-تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك.
اباي بۇل تۋىندىسىندا ادامنىڭ ادامدىعى، عۇلامالىعى، كىسىلىگى تەك ءبىر عانا «اقىل مەن سەزىمىندە» دەيدى. وز پايداسىنان باسقانى كورمەيتىن قارا نيەتتەر «كورپەسىن» عانا ويلايدى، ەل مۇددەسىن كوكسەيتىندەر اقىل مەن قايراتتىڭ ءىسىن قارۋ ەتىپ ۇستاعان...
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز – ءسوزدىڭ كيەسىن تۇسىنەتىن حالىق ەكەنىمىز راس بولسا، وندا قانداي ءسوزدى قولدانىپ، قاي ءسوزدى باعدار قىلارىمىزدى ويلانىپ تاڭداساق كەرەك. ماقال-ماتەل – ومىرلىك فيلوسوفيا مەن تۇرمىستىق تاجىريبە كودى. تاۋىپ ايتساڭ، ورىندى سوزگە – اتالى سوزگە توقتامايتىن ادام جوق. ونىڭ ۇستىنە، ماقال-ماتەلدەردىڭ جاس ۇرپاق تاربيەسىنە ىقپالى وتە زور. ۇزىن-سونار ناسيحاتپەن جەتكىزە الماعان ويدى ەسكىدەن كەلە جاتقان ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ايتىپ، جاس ساناعا ءسىڭىرۋ الدەقايدا وڭاي. «ەسكىدەن كەلە جاتقان» دەگەندە، ول ءسوزدىڭ ءمانى زامانعا ساي، بۇگىنگى قوعامنىڭ، اسىل مۇراتتارىمىزدىڭ باعدارىنا ساي وزەكتى بولعانى ءجون. بۇل ورايدا ەسكىدەن كەلە جاتقان سوزدەردى عالىم-زەرتتەۋشىلەر، ءسوزتانىم ماماندارى قايتا تالقىعا سالىپ، جاڭاشا تالداپ، ءبىر ەكشەۋدەن وتكىزسە، ءاربىر ماقال-ماتەلدىڭ ماعىناسىن اشىپ، قازىرگى ەگەمەن ەل مۇددەسىنە ساي كەلەتىندەرىن تەرىپ، تالداپ، ءتۇسىندىرىپ وتىرسا، ۇرپاق تاربيەسى، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن جاسالعان ۇلكەن جۇمىس بولار ەدى. قىسقاسى، وسكەلەڭ ۇرپاقتى ەز ەتەتىن، ماقال-ماتەلدەردەن تۇبەگەيلى ارىلۋىمىز كەرەك! كەيىنگى ۇرپاق ونداي كەرى تارتار ءسوزدى ءتىپتى دە ەستىمەگەنى ءجون
ءاربىر بالا جىگەرلى دە ارمانشىل بولۋى ءتيىس! ءبىز نامىس پەن جىگەرىن قايرايتىن سوزدەردى ىلگەرى شىعارۋىمىز قاجەت! ءبىز رۋحى مىقتى بولاتىن قوعام قۇرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ماڭگىلىك ەل بولامىز!
Abai.kz
