ءار مادەنيەتتىڭ، ءار قوعامنىڭ ءوز ورتالىعى، قاراشاڭىراعى بولادى. مىسالى انتيكالىق گرەك مادەنيەتىندە تەاترلاردىڭ ورنى ەرەكشە. گرەك-ريم قوعامىندا امفيتەاترلار مەن يپپودرومدار قالانىڭ ورتالىعى سانالاتىن. قازىرگى قوعامدا كەز-كەلگەن قالانىڭ ورتالىعى، كىندىگى - الىپ سۋپەرماركەتتەر، ساۋدا ۇيلەرى، جالپاق تىلمەن ايتقاندا "مەگالار". مويىندا-مويىنداما شىندىق وسى. سول ءۇشىن جاڭادان ءبىر وبلىس قۇرىلا قالسا اكىمشىلىك عيماراتىنان بۇرىن، تەاتر مەن مەشىتتەن بۇرىن الىپ، ء"نان" "مەگالار" بوي كوتەرىپ ۇلگەرەدى. (ايتپاقشى بۇلار سالىنعاندا ەشقانداي قوعام بەلسەندىسى "بۇنىڭ ورنىنا ۇيسىزدەرگە ءۇي سالىپ بەرۋگە بولۋشى ەدى" دەپ ايتپايتىنىنا تاڭعالاسىڭ) قىسقاشا ايتار بولساق قاندايدا دا ءبىر قوعام نە نارسەنى قاتتى باعالايتىن بولسا، نەنى قۇندىلىق دەپ قابىلدايتىن بولسا سول قاسيەتتى دەپ تاپقان نارسەسىنە قول جەتكىزەتىن ورىندى ورتالىق قىلىپ الادى. قالانىڭ كىندىگى - قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشكى قالاۋلارىنا قاۋىشاتىن مەكەنى. سوندىقتان ءبىر حالىقتىڭ نەنى قۇندىلىق دەپ ەسەپتەيتىنىن بىلگىڭىز كەلسە نەنى ورتالىق قىلىپ العاندارىنا قاراۋ كەرەك.

ال، مۇسىلماندار شە؟ مۇسىلمانداردىڭ قالالىق مادەنيەتىندە ورتالىق، قاراشاڭىراق بار ما؟ ارينە، بار. ول - مەشىتتەر. بۇرىنعى مۇسىلماندار ءۇشىن (بۇرىنعى - قازىرگى مۇسىلماندار دەپ بەلگىلى ءبىر جاعدايدا بولۋگە ءماجبۇر بولامىن) مەشىتتەر تەك عيبادات ورنى عانا ەمەس ەدى. بۇرىنعى مۇسىلمان قوعامىندا مەشىتتەردە ءتۇرلى ءدىني ريتۋالداردان (ايت نامازى، جۇما نامازى، بەس ۋاقىت ناماز، نەكە قيۋ، جانازا، بالاعا ات قويۋ ت. ب) بولەك باسقا دا ءىس - شارالار اتقارىلاتىن. ول ءىس - شارالاردى بىلاي ءتىزىپ شىعۋعا بولادى :
1. ءتۇرلى ءپاني بىلىمدەر سايىسى (يسلام تاريحى كىتاپتارىندا بۇرىنعى مۇسىلماندار ءتىپتى ماتەماتيكا پانىنەن جارىستى مەشىتتە ۇيىمداستىراتىن بولعان)
2. سپورتتىق سايىستار (يسلام تاريحى كىتاپتارىنان مۇسىلمانداردىڭ مەشىتتە كۇرەستەن جارىس ۇيىمداستىرعانىن وقىعام)
3. مەشىتتە ەل باسشىلارى مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ جيىنى وتەتىن (شۋرا)). ياعني، مەشىتتە مەملەكەتتىك ماڭىزدى شارۋالار تالقىلاناتىن.
4. ەرتەرەكتە حاليفالار شەت ەلدەن كەلگەن دەلەگاتتاردى، ەلشىلەردى مەشىتتە قابىلدايتىن بولعان.
5. مەشىت وقۋ - ءبىلىم ورتالىعى. بۇرىنعى مۇسىلمانداردا مەشىتتە تەك قانا ءدىني ءبىلىم بەرىلمەگەن. ءپاني ءبىلىم مەدرەسە-مەكتەپتەرى وسف مەشىتتىڭ توڭىرەگىندە بولعان.
6. مەشىت 24/7 اشىق بولعان. ەجەلگى باعداتتا مەشىتتە تۇنگى كەزەكشىلىككە قىزمەتكەرلەر تاعايىندالعان. ولار مەشىتكە ءتۇنىن عيباداتپەن وتكىزگىسى كەلگەندەرگە، تۇنگى ۋاقىتتا عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن عالىمدارعا ارنايى ورىن بەرىپ، كورپە - جاستىق پەن مايشامدار تاراتاتىن بولعان.
(ساناي بەرسەڭ كوپ. بۇگىننەن قالماي پوست شىعارۋ كەرەك بولعان ءتيىستى كىتاپتارعا كوز جۇگىرتىپ ۇلگەرمەدىم)

سوندىقتان دا پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ) ءمادينا قالاسىنا قونىس اۋدارىپ كەلگەندە ەڭ ءبىرىنشى ءۇيدىڭ ەمەس مەشىتتىڭ قۇرىلىسىن باستاپ كەتكەن.
ال، قازىرگى مۇسىلماندار مەشىت سالسا نەگە كەيبىر ادامدارعا جاقپايدى؟ كىمدىكى دۇرىس؟ ەكى سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى - مەشىتتىڭ قۇرىلىسىنا ومىرىندە مەشىت ەشقانداي رول وينامايتىندار قارسى. بۇل بولەك اڭگىمە. ءتىپتى، ادامنىڭ جەكە باسىنا، سەنىمىنە بايلانىستى اڭگىمە. سوندىقتان قوزعامايمىز.

ەكىنشى سەبەپ - قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ بۇرىنعى مۇسىلماندارداي مەشىتتەردى قالا ورتالىعى، مادەنيەت پەن رۋحانياتتىڭ كىندىگى، كەز - كەلگەن مۇسىلماننىڭ ومىرىندە ورنى بار قاستەرلى مەكەن ەتە الماۋى. قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ بۇرىنعى مۇسىلمانداردان قابىلداپ العانى تەك مەشىت سالۋ. "تاقليد" دەپ وسىنى ايتادى. ياعني، كوزسىز ەرۋ. بۇرىنعىلاردىڭ ىستەگەنىن اينىتپاي ىستەۋ، بىراق ول ءىستىڭ ىشكى رۋحىنا ءمان بەرمەۋ. قازىرگى مۇسىلمان قوعامىندا مەشىت تەك بەلگىلى ريتۋالداردى ورىنداۋ عانا بوپ قالعان. بۇرىنعىداي مەشىتتەردە بارلىق نارسە جاسالىنبايدى. ياعني، مەشىتتە رۋحاني تىرشىلىك قىزىپ جاتپايدى (بۇرىنعىداي). سوندىقتان ءمۇمىن مەشىت سالۋعا تىرىسسا مۇسىلمان قارسى شىعادى. ء(مۇمىننىڭ مۇسىلماندىعى مۇسىلماننىڭ مۇسىلماندىعىنان كۇشتىرەك بولعاسىن شارتتى تۇردە ەكىگە بولۋگە ءماجبۇرمىن)

ال مەشىت سالعان سوڭ سول مەشىتتى بۇرىنعى مۇسىلماندارداي تولىق مۇمكىندىگىن پايدالانباۋ، مەشىتتى تەك بەلگىلى ءدىني راسىمدەر جاساۋ ورنى رەتىندە پايدالانۋ قازىرگى مۇسىلماندار تاراپىنان مەشىتتەرگە جاسالعان ۇلكەن قيانات.  مەشىت - قۇلشىلىق ءۇيى. وعان ەش كۇمان جوق. ال، مۇسىلمان ءۇشىن قۇلشىلىق تەك ءدىني جورالعىلاردى ورىنداۋ عانا ەمەس. ادامزاتقا پايدالى نارسەنىڭ ءبارىن جاساۋ قۇلشىلىق. مۇسىلمان ءۇشىن سپورت تا، ءفاني عىلىم دا، ونەر مەن مادەنيەت تە قۇلشىلىق. سوندىقتان ەل باسشىلارى مەشىت سالاردا ول مەشىتتىڭ ىشىنە قانشا ادام سيادى دەگەن ويمەن عانا سالماسا ەكەن. ول مەشىتتە قانداي ءىس - شارالار اتقارىلۋى ءتيىس ەكەنىن دە ويلاۋى كەرەك. بۇرىنعى مۇسىلماندار مەشىتتى قالاي قالا ورتالىعىنا اينالدىرا ءبىلدى؟ وسىنى دا تاپتىشتەپ زەرتتەۋ كەرەك...

ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارام. سول مەشىت قۇرىلىسى اياسىندا جانىنان 2 بولمەلى، 1 بولمەلى جاعدايى ناشار ادامدارعا ارنالعان جاتاقحانا دا سالىپ جىبەرسە نۇر ۇستىنە نۇر بولادى. سەبەبى بۇرىنعى مۇسىلمانداردىڭ مەشىتتەرىندە ءتۇرلى قوعامدىق قورلاردىڭ وفيستەرى ورنالاسقان. كەدەي - كەپشىك، جارلى - جاقىبايلاردىڭ اينالىپ تابار قازىعى مەشىت بولعان بۇرىندا. سونىمەن قاتار قۇرىلىس اياسىندا مەشىتتىڭ اۋلاسىنا مونشا، سپورت كەشەنى، بالاباقشا سالسا ءتىپتى نۇر ۇستىنە ءۇش ەسە نۇر بولادى. وسى جازبانى جازىپ وتىرىپ قالاداعى جۇمىسقا جاراماي قالعان كارى اتتارعا ءوز اجىلىمەن ولەم دەگەنشە قامقور بوپ "ات ءۇيىن" سالعان بۇرىنعى مۇسىلماندارعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتىم ارتىپ، ولاردى كورمەسەم دە قاتتى ساعىنىپ كەتتىم. سونىمەن قاتار باتىس ەلدەرى افريكادان قارا ءناسىلدى ادامداردى "اۋلاپ" اكەلىپ ءوز ەلدەرىندە حايۋاناتتار باقشاسى ىسپەتتى "كارا ءناسىلدى ادامدار باقشاسىن"* سالىپ جاتقاندا بۇقارا، سامارقانت، تۇركىستاندا ءزاۋلىم مەشىتتەر تۇرعىزىپ حالىقتىڭ ءدىني-ءدۇنياۋي ساۋاتىن اشىپ جارىسقان بابالارىمدى دا ساعىنىپ كەتتىم.

* "كارا ءناسىلدى ادامدار باقشاسى". باتىستا "ناسو" سەكىلدى ءىرى كومپانيالار اشىلىپ جاتقاندا اق تەرىلىلەر افريكادان قارا ادامداردى الىپ كەلىپ "قارا ءناسىلدى ادامدار باقشاسىن" سالعان. باقشادا قارا ناسىلدىلەر تايپالارى ءومىر سۇرەدى. كۇزەت ولاردى سىرتقا شىعارمايدى. اق ناسىلدىلەر حايۋاناتتار باقشاسىنا كىرگەندەي بيلەت الىپ قارا ناسىلدىلەردىڭ قالاي ءومىر سۋرەتىنىن تاماشالايتىە بولعان.

رومان بۇرقاشتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz