ابدىۋاقاپ قارا:«تۇركى بىرلىگىنەن ەشكىم قورىقپايدى، بىراق قالامايدى»
دۇنيەجۇزىلىك قازاق قۇرىلتايى قارساڭىندا تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءماسليحاتىنا قاتىسقان تۇركيالىق قازاق، الاشتانۋشى عالىم ابدىۋاقاپ قارامەن جولىعىپ، ونىڭ وي-پىرىكىن وقىرماندارمەن تانىستىرۋدىڭ جولى تۇسكەن ەدى.
- ابەكە، تۇركى اكادەمياسىنىڭ جيىنىنا تۇسكەن ەكەنسىز، ول تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟
- بۇل ن.نازارباەۆتىڭ بىلتىرعى 3 قازاندا ناحيچەۆانداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى بىرىككەن جيىندا ايتقان باستاماسى ەدى، ءوزى كىرىسىپ قۇرىپتى.سول كۇن ءبىر جاعىنان تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماق كۇنى اتالدى، ونى تۇركىلەر كۇنى دەسەك تە بولادى. بۇل اكادەميا - وتە ماڭىزدى جوبا. بۇل - كەشەگى قىرعيقاباق سوعىس كەزىندە تۋىنداعان پانتۇركيزم دەگەن ويدان شىعارىلعان يدەولوگياعا قارسى بۇگىنگى جاۋاپ. ول كەزىندە تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىنە الاڭداعان نارسە ەدى...
- نەگە الاڭدايدى؟ تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىنەن الەم نەگە قورىقتى؟
دۇنيەجۇزىلىك قازاق قۇرىلتايى قارساڭىندا تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءماسليحاتىنا قاتىسقان تۇركيالىق قازاق، الاشتانۋشى عالىم ابدىۋاقاپ قارامەن جولىعىپ، ونىڭ وي-پىرىكىن وقىرماندارمەن تانىستىرۋدىڭ جولى تۇسكەن ەدى.
- ابەكە، تۇركى اكادەمياسىنىڭ جيىنىنا تۇسكەن ەكەنسىز، ول تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟
- بۇل ن.نازارباەۆتىڭ بىلتىرعى 3 قازاندا ناحيچەۆانداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى بىرىككەن جيىندا ايتقان باستاماسى ەدى، ءوزى كىرىسىپ قۇرىپتى.سول كۇن ءبىر جاعىنان تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماق كۇنى اتالدى، ونى تۇركىلەر كۇنى دەسەك تە بولادى. بۇل اكادەميا - وتە ماڭىزدى جوبا. بۇل - كەشەگى قىرعيقاباق سوعىس كەزىندە تۋىنداعان پانتۇركيزم دەگەن ويدان شىعارىلعان يدەولوگياعا قارسى بۇگىنگى جاۋاپ. ول كەزىندە تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىنە الاڭداعان نارسە ەدى...
- نەگە الاڭدايدى؟ تۇركىلەردىڭ بىرىگۋىنەن الەم نەگە قورىقتى؟
- مەنشە، ەشكىم قورىقپايدى. مۇنىڭ ءبارى ويىن سياقتى. ول - ءبىزدى بىرىكتىرمەۋدىڭ امالى. ءبىزدىڭ بىرىگۋىمىزدەن كىمگە زيان؟ ەشكىمگە دە زيان جوق. بىراق ءبىز بىرىگەتىن بولساق، تۇركىلىك رەسۋرستارىمىز بەن بايلىقتارىمىزدى الگىلەر يگەرە المايتىن بولادى، ول وزىمىزگە يگىلىك بولار ەدى. سوندىقتان تۇركوفوبيانى قولدان جاساپ، پانتۇركيزم دەگەن يدەولوگيانى جاريا ەتتى. بىرىكپەسىن، بىرىكسە دە جالتاقتاپ، ءبىزسىز تاۋەلسىز ارەكەت ەتپەسىن دەگەن پيعىل. بۇل بۇرىننان كەلە جاتقان ءادىس. مىسالى، ەۋروپا وداعى كىمگە زيان كەلتىرەدى؟ ەشكىمگە دە. تۇركى ءدۇنياسى ءوزارا بىرىكسە، رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ءوز حالقى كورسە، جامان بولمايدى.بىراق ونى باسقالار قالامايدى.
سوندىقتان مىنا تۇركى اكادەمياسى سونداي ورىنسىز جايتتارعا تويتارىس بەرەتىن بىردەن ءبىر مەكەمە! بۇل باۋىرلاس حالىقتاردىڭ ءوزارا ءتۇسىنىسۋىن، ءوزىمىزدى تانۋىمىزدى بىرىگىپ قولعا الاتىن مۇمكىندىك. ءبىز عاسىرلار بويى ءوزىمىزدى وزگەلەردىڭ نۇسقاۋىمەن تانىپ كەلە جاتقان حالىقپىز.ءالى دە تىلدەن، تاريحتان كەنجە قالىپ كەلەمىز. ەندى بۇعان توسقاۋىل، كەدەرگى جوق، بىراق وسى ورايداعى ورەمىز جەتپەي ءجۇر. وسىعان عىلىمي جاعداي جاساۋ كەرەك. ايتپەسە، ءبىز ەشكىمنەن كەم ەمەسپىز.
بۇل اكادەميا تۇركىلىك رۋحانياتتى زەرتتەۋ ءۇشىن عالىمدارعا جاعداي مەن مۇمكىندىك جاساۋى كەرەك. عىلىم ارزان نارسە ەمەس، وڭاي ءارى جەڭىل جۇمىس ەمەس. قارجىنى اياماي ءبولۋ كەرەك. ەگەر اقشا بولمەسەك،عىلىم نەگە كەنجە قالدى دەۋگە بولمايدى.
- بۇعان دەيىن جالپىتۇركىلىك قۇندىلىققا تەك قانا تۇركيا جاعى مۇددەلى بولعانداي سىڭاي بار. ەندى تۇركى اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندا قۇرىلۋى الگى ورتاق مۇددەگە جاس تۇركى ەلدەرىنىڭ دە اتسالىسا باستاعاندىعىنىڭ بەلگىسى عوي.تۇركيا جاعى بۇنى قالاي باعالاۋدا؟
- بۇنى تۇركيا جاعى جاقسى باعالاپ، قۋانىشپەن قارسى الىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان تەك قانا ورتا ازيانىڭ ەمەس، ەۋرازيانىڭ جارقىراعان جۇلدىزى بولىپ كورىنۋدە. الەۋەتى مول مۇنداي ەلدىڭ تۇركىشىلدىككە، تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماعىنا ۇلەس قوسىپ، الدىڭعى قاتارلى ءرولدى الۋى مارقاياتىن جايت. تۇركىلىك عالىمداردا مىناداي پىكىر بار: ەگەر تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ ويى ءبىر جەردەن شىقسا، باسقا تۇركى حالىقتارى ەشقايدا بارمايدى.وزبەكستان دا، تۇرىكپەنستان دا ەرتەڭ كەلەدى. قايدا بارادى؟ ەكى ۇلكەن اعايىن باس قوسقاننان كەيىن باسقاسى دا ءوز ورنىن وسى القادان الا باستايدى. ناتيجەسى كورىنە باستاعاننان كەيىن اركىم دە ءۇيىر بولادى. بۇل بىرىگۋ - بىرەۋگە قاۋىپ ءتوندىرۋ ءۇشىن ەمەس، تەك قانا ءوزىمىزدىڭ اياعىمىزدان تۇرۋعا، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋگە كەرەك نارسە. بۇل - مادەني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ جاھاندانۋ داۋىرىندە اياقاستى بولماۋىنا كەرەك بىردەن ءبىر قۇرال.
- ءبىز قازاقستانداعى تۇركى جۇرتتارىنىڭ ءوزارا باۋىرلاسۋىنا كۋا بولا الماي وتىرمىز. تۇركىلىك اكادەميانىڭ قۇرىلۋى مىنانى بايقاتادى: بۇدان ءارى قازاقستاندىق تۇركىلەردىڭ ىنتىماعى ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن; ەكىنشى جاعىنان، قازاقستاندىق كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ تۇركىلىك سيپاتى پايدا بولۋى ىقتيمال.
- بۇل - كوپۆەكتورلىق سىرتقى ساياساتتىڭ جالعاسى. جاھاندانۋ دەگەنىمىز -وسى. مۇنى قىرعيقاباق سوعىس تۇرعىسىنان قارايمىز دا، ۇقپاي قالامىز. بۇرىن الەمدە ەكى باعىت قانا بولدى، سونىڭ ءبىر جاعىندا بولۋى كەرەك ەدى. نە كاپيستاليستىك، نە سوتسياليستىك قوسىنعا كىرۋ كەرەك ەدى. نە باتىستاسىز، نە شىعىستاسىز دەگەندەي. ول ءداۋىر كەتتى، ەندى جاعداي باسقاشا. ءبىر جاقتا تۇركىشىلدىك باعىت، ءبىر جاقتا يسلام ەلدەرىمەن ىنتىماقتا بولۋ، ايماقتىق ىنتىماق: شاڭقاي كلۋبى، تمد، سول سەكىلدى امەريكالىق، ەۋروباعىت، قىتاي جاعى دەگەندەي ءتۇرلى باعىتتا ساياسات جۇرگىزۋ. سوندىقتان تۇركى ەلدەرىمەن ىنتىماقتا بولۋ، الگى ساياساتقا كەرى ەمەس، سونى تولىقتىرادى.تۇركيانىڭ ءوزى ەۋرووداققا كىرگىسى كەلەدى، مۇسىلمان ەلدەرىمەن ىنتىماقتا، ت.ت. ءبىز بۇل قادامدى ءبىر بىرىنە قاراما قارسى قويماۋىمىز كەرەك. قازاقستان ءارى باۋىرلاس ەلدەرمەن دە بولماق، ءارى ورىس ەلىمەن دە ىنتىماقتا بولادى.
ءبىر قىزىعى، مەنىڭ بايقاۋىمشا، جاڭا ءداۋىردىڭ بۇل تالابىن، كوپۆەكتورلىق ساياساتتى باستاعان - قازاقستان.ءتىپتى، تۇركيا بۇل جاعىنان قازاقستاننان ۇلگى الىپ وتىر. بۇرىنىراقتا «ياپىراي، بۇل قايدا اپارىپ سوعار ەكەن» دەپ ويلادىم. بايقاسام، ول جەمىسىن بەرە باستادى.ەلدىڭ بۇگىنگى ينۆەستيتسيا تارتۋى - سونىڭ ايعاعى. قايدا بارساڭ دا، قازاقتىڭ بيزنەسمەنى مەن ديپلوماتىن كورەسىز. جاھاندانۋ دەگەن - الەمنىڭ قابىسۋى دەگەن ءسوز. بىلتىر ەۋروداق ۇيىمىنا باسشىلىق ەتتىك، ءبىر ايدان سوڭ يسلام ەلدەرىنىڭ ءماسليحاتىنا دا سونداي باسشىلىق جاساعالى وتىرمىز. مۇنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ جاھاندانۋ ۇردىسىنە قيىندىقسىز قابىسۋىن كورسەتەدى.
تاعى ءبىر نارسەنى بايقاۋىمىز كەرەك: كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاقتىڭ تۇركىلىك تەگى مەن تاريحى تۇنشىقتىرىلدى، ونى زەرتتەگەندەردى ايىپتاپ، يتجەككەنگە جىبەرەر ەدى، ەكىنشى نارسە، مۇسىلماندىق باعىتىمىز شەكتەلدى.قازاقتى اتەيزممەن، دىنسىزدىكپەن تاربيەلەدى. اللاعا شۇكىر، تاۋەلسىزدىك ارقاسىندا مۇنىڭ بارىنەن شەكتەۋلەر جويىلدى. سوڭعى جيىرما جىلدا ەركىن تىنىس بولعاسىن، جاقسى تۇركولوگتار شىعۋدا. مىنا اكادەميا سونىڭ ءبىر جەمىسى ىسپەتتى.
ال، ەكىنشى ءدىن مۇسىلماندىق باعىتتى ەسكەرە الماي كەلەمىز.تۇركىشىلدىك - ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز بولسا، مۇسىلماندىق - ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىز، جانىمىز. ءبىز تۇركىلىگىمىزدى قولعا الۋدامىز، بىراق قۇسقا ءتان ەكىنشى قاناتىمىز - ءدىنىمىزدى بوجىراتىپ الماۋىمىز كەرەك. يسلام كونفەرەنتسياسىنا توراعا بولۋىمىز ارقىلى قازاقستان ەكىنشى قاناتىن جوندەيدى، قومدايدى دەپ ەسەپتەيمىن...
«التىننىڭ قولدا باردا قادىرى جوق» دەيدى، ءبىز كەزىندە وتاننان جىراقتا قالىپ، وتانسىراعان ادامدارمىز. سەندەر وتانداسىڭدار، ونىڭ قادىرىن بىزدەي بىلمەۋلەرىڭ مۇمكىن. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭداعى ەلدىڭ جەتىستىگىن باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك.
- تۇركى اكادەمياسى بولاشاقتا قانداي بولسا دەپ ويلايسىز؟
- كەشە ءبىر عالىمدار ايتىپ وتىر، بۇل اكادەميا جاقسى عىلىمي ورتالىق بولسا دەپ. مەنىڭشە، بۇل عىلىمي ورتالىقتان گورى تۇركى دۇنيەسىنىڭ ىنتىماعى مەن تۇسىنىستىگىن ارتتىراتىن وردا بولۋى كەرەك.ول تازا عىلىمي وردا بولماۋى كەرەك، ونسىز دا ونداي زەرتتەمەلىك ينستيتۋتتار جەتكىلىكتى، بۇل سولاردىڭ ەڭبەگىن ۇيلەستىرىپ، بىرىكتىرىپ وتىرۋى كەرەك.باسشىلار بىرىگىپ ءجۇر، ال تۇركولوگتاردان باسقا عالىمدار نەگە بىرىكپەسكە؟! ينجەنەرلەر مەن باسقا زيالى قاۋىم دا بىرىكسىن. تۇركىفوبياعا تويتارىس بەرەتىندەي ءىس كەرەك.
- تۇركى بىرلىگى بۇدان ءارى قالاي ءوربۋى كەرەك؟
- بارلىق سالا بويىنشا بىرلىك كەرەك. ءتىل بىرلىگى بولسىن، ءالىپبي بولسىن. كازىر بىرقاتارى لاتىنشا، بىرقاتارى كيريلشە، قىتايداعىلار توتە جازۋدا. ورتاق ءالىپبي بولۋ كەرەك. لاتىنعا وتكەندە دە قالاي بولسا، سولاي ەمەس. تاۋەلسىزدىككە دەيىن الدىمەن تۇركولوگ عالىمدار باس قوستى. سوندا 34 تاڭبالى لاتىن قارىپتى ورتاق ءالىپبي قابىلداندى. ول ءالى ىسكە اسپاي وتىر، نەگە؟ ۇيلەستىرۋ جوق. مىنە اكادەميا وسىنداي جارقىن ىستەردى ۇيلەستىرسە.
كازىر تۇرىكتەر قازاقشا، قازاقتار تۇرىكشە وقي المايدى.ءتۇرلى ۇسىنىستار بار: ءستيلدى، تەرميندى ورتاقتاستىرۋ دەگەن ت.ت. بىراق مەنىڭ ءبىر يدەيام بار: كومپيۋتەرلىك اۋدارمانى دامىتۋ كەرەك. «گۋگلدىڭ» سايتىنا كىرسەڭىز، باتىس ەلدەرى كەرەمەت نارسە جاساعان! كەز كەلگەن تىلدەن كەز كەلگەن باتىس ەلدەرى مەن شەت مەملەكەت تىلدەرىنە اۋدارىپ بەرەدى،تۇيمەنى باسساڭىز - بولدى! بىراق وندا قازاق ءتىلى جوق. ال، تۇرىك ءتىلى بار. سەبەپ: قازاق تىلىنەن وزگە تىلگە ەلەكتروندىق سوزدىك جوق! الەمدە وتىزدان اسا تۇركى ءتىلى بار ەكەن، سولاردىڭ ءوزارا سوزدىگىن جاساۋ قيىن با؟ جاقىن تىلدەر، جۋىق سوزدەر. ءتىلبىلىم ينستيتۋتى ديرەكتورىمەن سويلەستىم، «ءبارى بار، دايىن، اقشا كەرەك» دەيدى. قارجى ءبولۋ كەرەك. ەگەر قازاق ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەلەكتروندىق ءتىلماشى بولسا، ورىس ءتىلىنسىز تىكەلەي الەم تىلدەرىنە شىعۋعا بولار ەدى.
- ابەكە،ءبىزدىڭ ەلدە يسلامنىڭ ەكى باعىتىن تايتالاستىرۋ ورىن الىپ وتىر. بىرەۋى - ۋاحاپتىق باعىت، ەكىنشىسى ورتاازيالىق سوپىلىق باعىت. قورىمداردى ءبۇلدىرۋ، كەيبىر جاعدايدا ءوزىن ءوزى جارۋعا بارۋ ورىن الۋدا. وسى جايتتى قالاي باعالار ەدىڭىز؟
- ۇلتتىق ءدىن دەگەن بولمايدى، بىراق مۇسىلماندىقتىڭ ىشىندە ۇلتقا جاقىن ءوزىنىڭ ءدىنى بولادى.تاۋەلسىزدىك الىپ وتىرعان ءدىن ەمەس، ۇلت قوي، سوندىقتان ءبىز كەڭەس وكىمەتىنەن بۇرىنعى ۇزىلگەن ءدىنىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. بۇل - مەملەكەتتىڭ مىندەتى. مەملەكەت وسىعان يە بولماي، قاتەلىكتەن ارىلا المايسىڭ. بۇل حالىقتى شاتاستىرادى، ءتۇرلى «يزمدەر» كوبەيەدى. تۇركيا دا قازاقستان سياقتى زايىرلى مەملەكەت، دىنگە ارالاسى جوق. بىراق ءدىني باسقارما جاس ۇرپاققا اتا-بابادان كەلە جاتقان ءدىني ءتالىمىن مەكتەپ-مەدرەسە اشىپ، بەرىپ وتىرادى. ەگەر مەملەكەت بۇنداي ءىستى اتقارماسا، ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە يسلامتانۋ ساباقتارى بولماسا، ودان قيىن زارداپ شەگەمىز. زايىرلى ەل دەيدى دە، ءدىنتانۋ فاكۋلتەتتەرى بار، بۇلاي بولمايدى. ءتىپتى، بولا بەرسىن، بىراق يسلامتانۋ فاكۋلتەتى بولۋى كەرەك.يسلامتانۋ دەگەن يسلامدى جاقسى بىلەتىن مامان عالىمدار اتا-بابامىز ۇستانعان ءدىندى بۇگىنمەن قابىستىرىپ، ءدىن باسقارماسىمەن بىرگە ومىرگە ەنگىزەدى. سوندا ءدىني شاتاسۋلار ازايادى.
ارينە، سونىڭ وزىندە دە بۇرا تارتۋ مەن وگەي ءدىن بولادى، بىراق ىقپالى بولمايدى.تۇركيادا دا ونداي ۇساق-تۇيەك ءدىني توپتار بار، بىراق قوعامعا اسەرى جوق، سەبەبى، نەگىز جوق. «ءدىن» دەگەن ادامعا اۋاداي قاجەت نارسە. سول «اۋانىڭ» لاستانباۋىن قاراپ وتىرۋىمىز كەرەك. سەنىم بولاتىنداي عىلىمي نەگىز بەن ءپاتۋا كەرەك. جاستار باسقا جاقتان ءپاتۋالى ءدىني پايىم مەن عۇرىپ ىزدەپ كەتپەۋى كەرەك! بىراق، مۇلدەم تىيىم سالۋعا دا بولمايدى، سەبەبى، بۇلاي ەتۋ - ءدىن بوستاندىعىنا شەكتەۋ بولىپ سانالادى. قازاقستان دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋعا مۇددەلى بولعاسىن وعان بارا المايدى. قانشا دەگەنمەن، بۇل - ءححى عاسىر.مەملەكەت ءوزىنىڭ ءتۇرلى مۇمكىندىكتەرىن ىسكە قوسۋ ارقىلى رەتتەپ، ۇيلەستىرۋى قاجەت.مەملەكەت حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن جاساي الماسا، ول سۇرانىستى حالىق باسقا جاقتان تاۋىپ الادى دا، ول قوعامنىڭ «باس اۋرۋىنا» اينالادى. اقىرىندا قوعام بولشەكتەنەدى. حالىقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىعىنا جاعداي جاساۋى كەرەك، مەملەكەتتىڭ قاجەتتىگى سوندا. حالىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمايتىن مەملەكەت كىمگە كەرەك؟! قازاقستان ەكونوميكالىق سۇرانىستى جاساپ وتىر، سول سەكىلدى رۋحاني سۇرانىستى دا قولعا الۋى كەرەك.
اڭگىمەلەسكەن - ءشارىپحان قايسار،
«اباي-اقپارات»
