8 ءساۋىر – «ادىلەتتىڭ» تۋعان كۇنى

تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۋىن بيىك ۇستايتىن ازاماتتارعا شىن مانىندەگى رۋحاني جاڭعىرۋدى باستان كەشۋ ءلازىم. كوممۋنيستىك جىلدار بەكەم قالىپتاستىرعان قوعامدىق سانا جاڭارۋ ۇدەرىسىن وتكەرىپ، جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋگە ءتيىس. بۇعان اركىمنىڭ ءوزىن-ءوزى تاريحپەن، اسىرەسە تاريحتىڭ كوپ جىلدار بويى جابىق بوپ كەلگەن قاسىرەتتى بەتتەرىن ءبىلۋ ارقىلى  تاربيەلەۋى پارمەندى اسەرىن تيگىزەدى. وسى رەتتە بۇدان وتىز جىل ىلگەرىدە شاڭىراق كوتەرگەن قازاقستاننىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى قىزمەتىنە نازار اۋدارعان ءجون.

قازتاق «ادىلەت» – قازاقستاندا حح عاسىردا ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن اشارشىلىقتار اقيقاتىن اشۋدى، توتاليتارلىق رەجيم قۇرباندارىن ماڭگى ەستە قالدىرۋدى،  توتاليتارلىق بيلىك جاساعان ادىلەتسىزدىكتەردى اشكەرەلەپ، جازىقسىز جازالانعانداردى تولىق مانىندە رەابيليتاتسيالاۋعا جاردەمدەسۋدى، تاپتالعان ادام قۇقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ىستەرىنە اتسالىسۋدى جانە سول كەزەڭدەر جايىنداعى تاريحي ءبىلىمدى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدى سوۆەت داۋىرىندە-اق ماقسات ەتكەن تۇڭعىش رەسپۋبليكالىق قوعامدىق ۇيىم. ول بيلەۋشى پارتيا جاريا ەتىپ، ءتوتاليتاريزمنىڭ كوبەسىن سوگۋگە پۇرسات بەرگەن قايتا قۇرۋ داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن رەسپۋبليكاداعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ العاشقى قارلىعاشى ەدى.

ەكى قۇرلىققا جايىلعان ۇلان-عايىر كەڭىستىكتەگى سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار وداعىن قۇراعان «تاۋەلسىز مەملەكەت-رەسپۋبليكالاردىڭ» ءبارىن شەڭگەلدەپ ۋىسىندا ۇستاعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى 1985 جىلى جەر-جاھانعا جاريالىلىق ساياساتىن ايگى ەتكەن ەدى. بىراق كەلەسى جىلى-اق ءوزىنىڭ سول جاسامپاز جاريالىلىق ساياساتىنا قيعاش ارەكەت جاساعان. ياعني قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىرىن ءبىلۋدى ارتىق كورىپ، رەسپۋبليكانى باسقارۋعا سىرتتان ءوز قالاعانىن باستىق قىپ جىبەرگەن. سوسىن ودان دا اسىپ، سول بەيمالىم ەميسسارىن  جىبەرۋ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتكەن قازاق جاستارىنىڭ بەيبىت دەمونستراتسياسىنا اسكەري كۇش قولدانۋمەن جاۋاپ بەرگەن.

سونىڭ سالدارىنان جاستار شەرۋى اشىق نارازىلىققا، قارۋلى جازالاۋشىلار مەن جۋاسىتۋشىلارعا تاباندى قارسىلىق كورسەتۋگە، ورتالىق الاڭعا ورشەلەنە ۇمتىلعان ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ، 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقساندا دورەكى كۇشپەن باسىپ-جانشىلعان. سودان توتاليتاريزم توڭى قازاقستاندا قايتا قاتايۋعا بەت العان ەدى، الايدا جاريالىلىق جەڭگەن سوۆەتتىك ورتالىقتان تەگەۋىرىندەي ەسكەن دەموكراتيا جەلى ناتيجەسىندە بىرتىندەپ جىبۋگە ءماجبۇر بولدى.

كسرو-نىڭ بيلەۋشى پارتياسى (سوكپ) جاريا ەتكەن قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا 1987 جىلى ماسكەۋدە 30-شى جىلدارعى رەپرەسسيالار قۇرباندارىن ماڭگى ەستە ساقتاۋدى كوزدەگەن باستاماشى توپ قۇرىلىپ، «مەموريال» قوزعالىسى باستاۋ العان-دى. وسى قوزعالىس يدەياسى رۋحتاندىرعان الماتىلىق زيالى قاۋىمنىڭ (عىلىم، ادەبيەت، ونەر، كينەماتوگرافيا، جۋرناليستيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ) ءبىر توپ وكىلى الماتىدا باس قوسىپ، ستالينيزم داۋىرلەپ تۇرعان جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار مەن قۇربانداردىڭ قالادا تۇراتىن ۇرپاقتارىن ءماسليحاتتاسۋ ءۇشىن جيناۋعا شەشىم قابىلدادى.

ۇزاماي بۇل ماسەلەگە بەيتاراپ قارامايتىنداردىڭ جالپى جينالىسى وتكىزىلىپ، قوزعالىستىڭ بولاشاق ۇيىمدىق قۇرىلىمىن، جارعىسىنىڭ جوباسىن  ازىرلەۋمەن شۇعىلداناتىن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى سايلاندى. بۇل 1988 جىل ەدى. قۇرامىندا 17 مۇشەسى بار وسى كوميتەتتىڭ توراعاسى ب.ءى. عابيتوۆ-جانسۇگىروۆ، ورىنباسارلارى ە.ف. ايريح، م.ك. بايدىلداەۆ، ۆ.ي. سنيتكوۆسكي بولدى. دايىندىق كوميتەتى ءوز وتىرىستارىندا اتقارىلماق جۇمىستاردىڭ ءمان-مازمۇنىن ايقىندادى. قازاقستان جاعدايىندا تەك قانا ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق 30-شى جىلداردىڭ تاعى ءبىر قاسىرەتى – توتاليتاريزم داۋىرىندە اشىق ايتۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان اشارشىلىقتار شىندىعىن اشۋدىڭ دا ماڭىزدى بولماعى اتاپ ايتىلدى. ستالينيزم زامانىنىڭ ەكپىنىمەن سول ۋاقىتقا دەيىن جابىق تاقىرىپ بولىپ كەلگەن وسى بۇرمالاۋلاردىڭ اقيقاتىن اشۋ، ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋعا اتسالىسىپ، ولاردىڭ ادال ەسىمدەرىن قوعامدىق ومىرگە قايتارۋمەن شۇعىلدانۋ قاجەتتىگى جانە وعان قول جەتكىزۋ جولدارى تالداندى، قورىتىلىپ، تۇيىندەلدى. وسىنداي ماقسات ۇستاناتىن قوزعالىستى جەر-جەردە ورىستەتۋ ماسەلەلەرىن قاراستىردى. ايماقتارداعى قولداۋشىلاردى انىقتاۋ، ولاردى العا قويعان ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋشىلار قاتارىنا ۇيىستىرىپ، بولاشاقتا قۇرىلتايشى جينالىس وتكىزۋ شارالارىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ كوزدەلىپ، پراكتيكالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى.

1989 جىلعى 28–30 قاڭتاردا ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق ەرىكتى تاريحي-اعارتۋ «مەموريال» قوعامىنىڭ قۇرىلتايشى كونفەرەنتسياسىنا قازاقستاندىق قوزعالىستىڭ ون شاقتى وكىلى (س. جاندوسوۆ، م. بايدىلداەۆ، س. ايتمامبەتوۆا، ۆ. سنيتكوۆسكي، ا. تاسىمبەكوۆ، ت.ب.) دەلەگات رەتىندە قاتىسىپ قايتتى.  سول جىلعى 8 ساۋىردە قازاقستاندىق قوزعالىستىڭ الماتىدا وتكەن قۇرىلتايشى كونفەرەنتسياسىندا قازاق رەسپۋبليكالىق ەرىكتى تاريحي-اعارتۋ «ادىلەت» قوعامى شاڭىراق كوتەردى.

قۇرىلتايشى  كونفەرەنتسيادا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، عا قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ اكادەميك-حاتشىسى ر.ب. سۇلەيمەنوۆ «الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى جانە ستاليندىك رەپرەسسيالار قۇرباندارىنىڭ اياققا تاپتالعان ار-نامىسىن قالپىنا كەلتىرەيىك» تاقىرىبىمەن بايانداما جاسادى. باياندامانى كونفەرەنتسيادا سويلەگەن دەلەگاتتار (ستاليندىك لاگەرلەر ازابىن باسىنان وتكەرگەندەر، ارداگەرلەر، تاريحشىلار، جۋرناليستەر، جازۋشىلار، پارتيا قىزمەتكەرلەرى) ءار قىرىنان تەرەڭدەتە كەلىپ، قۇرىلعالى تۇرعان ۇيىمنىڭ العا قوياتىن ماقساتى – كسرو حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى «اقتاڭداقتاردى» جويۋ، سوتسياليزم يدەيالارى بۇرمالانعان كەزەڭدە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا زارداپ شەككەندەردىڭ ادال ەسىمدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ، دەموكراتيا مەن جاريالىلىقتى ودان ءارى ورنىقتىرۋعا جۇرتشىلىقتىڭ كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋ بولۋعا تيىستىگىن اتاپ كورسەتتى. ەل تاريحىندا جول بەرىلگەن دەفورماتسيالاردى اشىق اتاپ ايتىپ، ولاردى تۇزەۋدى باتىل قولعا الۋ بيلەۋشى پارتياعا تەك ابىروي اپەرەتىنى جاڭاشا ويلاۋ بولاشاعىنا دەگەن سەنىممەن، ريزاشىلىقپەن ايتىلدى.

قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ومىرگە اكەلگەن الاش-وردا قايراتكەرلەرىن قكسر جوعارعى سوتىنىڭ 1988 جىلعى 4 قاراشادا اقتاۋى، قكپ ورتالىق كوميتەتى قۇرعان ارنايى كوميسسيانىڭ ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار ءتورت تۇلعانى (شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى)  ستاليندىك بۇرمالاۋلاردان تازالاپ، تولىق اقتاۋى، ەسىمدەرىن، ەڭبەكتەرىن، شىعارماشىلىق مۇرالارىن حالىققا، قوعامعا، رۋحاني ومىرگە قايتارۋلارى (رەابيليتاتسيالاۋى)  حالىق اراسىندا ۇلكەن سەرپىلىس تۋعىزدى. شاڭىراق كوتەرگەلى وتىرعان قوعام كەلەشەكتە وسىنداي جۇمىستاردىڭ تولاستاماۋىنا سەپتەسەتىن بولادى. قوعامعا مۇشە بولعان اركىم تۇرعان جەرلەرىندە ورىن العان زاڭسىز جازالاۋلار، جالپى، ءار كەزگى ستالينيزم قۇرباندىقتارى جايىندا ماتەريال جيناستىرۋعا ءتيىس. دەلەگاتتاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل تاراپتا ءبىراز جۇمىس قولعا الىنعان، دەگەنمەن، قاسىرەتتى كەزەڭدەردى ەستە قالدىراتىنداي زەردە كىتابىن جاساۋ ءۇشىن جۇيەلى تۇردە كوپ ءىس تىندىرۋ كەرەك.

ءبىرىنشى كەزەكتە وتىرىقشىلاندىرۋ مەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارى كەزىندەگى قايعىلى اسىرا سىلتەۋلەر مەن دەموكراتيانى بۇرمالاۋدىڭ قاسىرەتتى شىڭىراۋى بولعان 30-شى جىلدارعى الاپات اشتىق شىندىقتارى جونىندەگى دەرەكتەر، ەستەلىكتەر، ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار تۋرالى مالىمەتتەر ىزدەستىرىپ، جيناستىرۋ ءجون. اشارشىلىق جىلدارى قازاقستاندا 2 ميلليوننان استام ادام اشتان وپات بولدى، تولىق ەمەس ماعلۇماتتار بويىنشا 70 مىڭداي كىسىگە (قازىرگى تاڭداعى دەرەك بويىنشا 120 مىڭ جان رەپرەسسيالاندى، ونىڭ 25 مىڭى اتىلدى دەپ سانالادى) جازىقسىز رەپرەسسيالىق شارالار قولدانىلدى، ەلدىڭ باتىس جانە شىعىس وڭىرلەرىن مەكەندەيتىن كەيبىر حالىقتار (سوعىسقا دەيىن قيىر شىعىستاعى كورەيلەر، سوعىس كەزىندە ەدىل بويىنداعى نەمىستەر، قىرىم تاتارلارى، شەشەندەر، كۇردىلەر، ينگۋشتەر، باسقا دا كاۆكازدىقتار) ستاليندىك قاتىگەز جازالاۋلارعا ۇشىراپ، تۇتاستاي قازاق جەرىنە كوشىرىلدى. ازاماتتىق قۇقتارى اياققا تاپتالعان وسى حالىقتاردىڭ باستان كەشكەن قيىن جاعدايلارى جايىندا ەستە ساقتالعان اڭگىمەلەر مەن ءتۇرلى قۇجاتتاردى جيناۋ ءلازىم. ءوندىرىس وشاقتارىندا ۇيىمداستىرىلعان ەڭبەك ارمياسى (ترۋدارميا) جونىندەگى شىندىق اشىلۋعا ءتيىس، سوندا جىبەرىلگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرىن جازىپ الۋ قاجەت. مۇنىڭ ءبارى قوعام جۇمىسىنا قالىڭ بۇقارا اتسالىسقان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولماق.

وسىنداي ويلارىن قورىتا كەلە، قۇرىلتايشى كونفەرەنتسيا دەلەگاتتارى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى، سول ورايدا اسا ماڭىزدى تاريحي-اعارتۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن رەسپۋبليكالىق ەرىكتى «ادىلەت» قوعامىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن جاريالادى. قوعامنىڭ ءجارىسسوز بارىسىندا پىسىقتالعان جارعىسىن قابىلدادى. جارعىدا قوعام ءوزىنىڭ تاريحي-اعارتۋشىلىق سيپاتىنا سايكەس، الدىنا ستالينيزم جونىندەگى، وتىزىنشى جىلدارعى الاپات اشارشىلىق جايىنداعى تاريحي شىندىقتى اشىپ، قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات ەتەدى، توتاليتارلىق رەجيم قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ، ولاردى تولىق مانىندە اقتاۋعا، اقتالعاندار مەن ولاردىڭ وتباستارى مۇشەلەرىنىڭ مۇددەلەرى  بارلىق مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمداردا قورعالۋى ءۇشىن جان-جاقتى قۇقىقتىق قورعاۋ شارالارىن جاساۋعا جاردەمدەسۋدى مىندەت ەتىپ قويادى دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

زاڭسىزدىقتار بەلەڭ العان قورقىنىشتى جىلدارى قازاقستان كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەر شوعىرلانعان ەلگە، دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ جەر اۋدارىلۋ ورنىنا اينالدى. (قكسر اۋماعىندا 11 كونتسلاگەر قۇرىلدى: الجير، كارلاگ، دالني، ستەپنوي، پەسچانىي، كامىشلاگ، اقتوبە، جەزقازعان، پەتروپاۆل، كەڭگىر جانە وسكەمەن لاگەرلەرى). بۇلاردىڭ شىندىعىن اشۋ قاجەت. رەسپۋبليكا تاريحىندا ولاردان باسقا دا كوپتەگەن «اقتاڭداقتار» بار، سولار: كۇشتەپ يندۋستريالاندىرۋ، كوشپەندىلەردى زورلىقپەن وتىرىقشىلاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ سىندى سوۆەتتىك رەفورمالارعا بايلانىستى وقيعالار، سول شارالار بارىسىندا بۇرق ەتكەن كوتەرىلىستەر، تەك 30-شى جىلدارعى الاپات اشتىق قانا ەمەس، 1917–1918, 1921–1923 جىلدارعى اشارشىلىقتار زەرتتەلۋگە ءتيىس. ستاليندىك-گولوششەكيندىك بيلىك دۋشار ەتكەن جونسىزدىكتەر مەن زۇلىمدىقتار سالدارىنان سان مىڭداعان جەكەلەگەن ادامدار ورىنسىز قيىنشىلىقتاردى، تاۋقىمەتتەردى باستان كەشتى. توتاليتاريزم مەن دەسپوتيزم رۋحاني ومىرگە دە وراسان زور زالالىن تيگىزدى. بيلەۋشى پارتيا قالىڭ حالىققا شىنايى تاريحىن بىلگىزبەي، جۇرتتىڭ ساناسىن «ەلدىگىمىز وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان باستاۋ الدى»، «الاشورداشىلار – جەكسۇرىن ۇلتشىلدار» دەگەن جالعان ۇعىمدارعا جاۋلاتتى. كورنەكتى قايراتكەرلەر، كوپتەگەن ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى، حالىق شارۋاشىلىعىنداعى، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالالارىنداعى ماماندار مەن قىزمەتكەرلەر قاتاڭ قۋعىنعا ۇشىرادى، نەبىر بەتكە ۇستار ازاماتتار فيزيكالىق تۇرعىدا جويىپ جىبەرىلدى.

وسىلاردىڭ ءبارىن زەرتتەۋگە الىپ، جاڭا تانىمدى، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ ىسىنە اتسالىسۋ ماسەلەلەرىن قازتاق «ادىلەت» ءوزىنىڭ باعدارلامالىق مىندەتى دەپ سانادى. باعدارلامالىق مىندەتتەرىن ورىنداۋ بارىسىندا قوعام الدىندا تۇرعان ۇلانعايىر جۇمىستاردى ءتيىمدى اتقارۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. تەك الماتىنىڭ وزىندە ءتۇرلى كومەككە مۇقتاج ەكى جارىم مىڭداي جان – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان ستاليندىك لاگەرلەر ازابىن كورىپ كەلگەندەر بار بولاتىن. ال قازا تاپقاننان كەيىن اقتالعانداردىڭ وتباسى مۇشەلەرى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءجۇز مىڭداپ سانالاتىن. سولارمەن ناقتى جۇمىستار جۇرگىزۋ بارىسىندا قيلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ماقساتكەرلىكپەن شەشۋ، جالپى، رەپرەسسيالانعانداردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋمەن تىكەلەي شۇعىلدانۋ ءۇشىن «ادىلەت» قوعامىنىڭ مۇشەلەرى ىشىنەن رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعى (توراعاسى ب.ج. مۇستافين), سونداي-اق «جاناشىر» بىرلەستىگى (توراعاسى م.س. نۇرپەيىسوۆ) قۇرىلدى.

قازتاق «ادىلەتتىڭ» ۇيىسۋىنا الىپ كەلگەن قازاقستاندىق قوزعالىس العاش ماسكەۋدە پايدا بولعان «مەموريال» قوزعالىسى اسەرىن سەزىنە وتىرىپ ورىستەگەنمەن، بۇكىلوداقتىق ەرىكتى تاريحي-اعارتۋ «مەموريال» قوعامىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسقانمەن، ءوزىنىڭ جارعىسىنا بۇكىلوداقتىق قوعام تۇجىرىمداعان قاعيدالاردى جازىپ قويعانمەن، قۇرىلتايشى كونفەرەنتسيادا دەلەگاتتاردىڭ كوپشىلىگى قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى قوعامدى «ادىلەت» دەپ اتاۋعا داۋىس بەردى. وسىلاي اتاۋ ارقىلى ونىڭ ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن كوزسىز كوشىرە بەرۋدەن باستارتقان دەربەستىگى ناقتىلاندى. ويتكەنى «ادىلەتتىڭ» الدىنا قويعان ماقساتتارىندا «مەموريالدان» وزگەشەلىك بار بولاتىن، اتاپ ايتقاندا، كەڭەس وكىمەتى ورناعان ءداۋىردىڭ باستاپقى كەزەڭىندەگى كۇشتەپ جۇرگىزىلگەن سوۆەتتىك رەفورمالار سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ اشارشىلىق سىندى اۋىر قاسىرەتكە ۇشىراپ، جارتىسىنا جۋىعى قىرىلىپ كەتۋىنىڭ  قۇپيا-سىرلارىن اشۋ قاجەت-تۇعىن. بۇل ءۇشىن جوعارىدان تۇسىرىلەتىن نۇسقاۋلارعا بايلانباۋ، ءىس-ارەكەتتە ماسكەۋلىك ورتالىق جوسپارىمەن شەكتەلىپ قالماي، وزىندىك ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانۋ، ىزدەنىستە، ءىس-قيمىلدا ەركىندىك بولۋى ماڭىزدى ەدى.

سوندىقتان دا قوعامنىڭ اتىن وزگەرتۋ، ونى الدە-كىم، الدە-نە جايىندا ءىس-شارا وتكىزىپ، نە ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىس تۇرعىزىپ ەستە ساقتاۋ سيپاتتى تۇسىنىك بەرەتىن مەموريال سوزىنەن گورى، وتكەندە جول بەرىلگەن زورلىق-زومبىلىق بۇرمالاعان تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋدى، سوعان قاتىستى ءادىل بايلام جاساۋدى ماقسات تۇتقان، قۇقىقتى نەگىزگە الىپ سوتتاۋ، سوت ۇدەرىسىن جۇرگىزۋ ماعىناسىنداعى يۋستيتسيانىڭ لاتىنشا ۇعىمىمەن تامىرلاسىپ تۇرعان، جۇرەككە جىلى، قازاقى ادىلەت سوزىمەن اتاۋ وتە ورىندى كورىندى. قازاق قوعامى اتىنىڭ وزگەشە بولۋى بۇكىلوداقتىق قوعام اتقاراتىن ىستەن باسىن الىپ قاشۋى ەمەس-ءتىن، ەكەۋىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇپيالارىن اشۋداعى ماقساتى ءبىر ەكەنى انىق ەدى، بۇل ورايدا ولاردىڭ بىرلەسىپ اتقارار ورتاق شارۋالارى دا ايقىن-تىن. مۇنى قۇرىلتايشى كونفەرەنتسياعا ماسكەۋدەن كەلىپ قاتىسقان بۇكىلوداقتىق «مەموريال» قوعامى باسقارماسىنىڭ تەڭ توراعالارىنىڭ ءبىرى، ماسكەۋلىك قوعام باسقارماسىنىڭ توراعاسى، مەملەكەتتىك تاريح-ارحيۆ ينستيتۋتىنىڭ (مگياي) رەكتورى يۋ.ن. افاناسەۆ بىردەن ءتۇسىنىپ، قازاق قوعامىنىڭ «ادىلەت» دەپ اتالۋىنا قولداۋشىلىق كورسەتىپ سويلەدى. قازتاق «ادىلەت»، شىنىندا دا، رەپرەسسيالانعان پارتيا، مەملەكەت، عىلىم، ادەبيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ، ءتۇرلى سالاداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ اقتالۋىنا اتسالىسىپ، ادال ەسىمدەرىن قوعامعا قايتارۋ ارقىلى ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەۋ جۇمىستارىن «مەموريالدىڭ» ماقساتىمەن ۇندەس جۇرگىزدى، ونىمەن ءوزارا ماعلۇماتتارمەن الماسىپ تۇردى. 1991 جىلى كسرو-نىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە بولىنۋىنە بايلانىستى بۇكىلوداقتىق قوعام حالىقارالىق بولىپ قايتا قۇرىلعاندا، وعان  حالىقارالىق قوعام قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قولداۋ كورسەتتى. قازىرگى تاڭدا دا رەپرەسسيا تاريحىنا قاتىستى جۇمىستارى بويىنشا «ادىلەت» حالىقارالىق «مەموريالمەن» ىنتىماقتاسىپ قىزمەت اتقارادى.

1989 جىلعى 8 ساۋىردە وتكەن قۇرىلتايشى جينالىستا قازتاق «ادىلەتتىڭ» توراعاسى بولىپ، تىكەلەي داۋىس بەرۋ جولىمەن س.و. جاندوسوۆ سايلاندى. ول 30-شى جىلدارعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان بەلگىلى رەۆوليۋتسيونەر، پارتيا-سوۆەت ورگاندارىنىڭ قايراتكەرى  وراز جاندوسوۆتىڭ ۇلى رەتىندە ءمالىم ەدى، ءارى سول شاقتا س. جاندوسوۆ اتقارۋشى بيلىكتە جاۋاپتى قىزمەتتە، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جانە قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. بۇلارعا قوسىمشا، دەلەگاتتاردىڭ ونىڭ كانديداتۋراسىنا توقتاۋىنا سەبەپ بولعان ءجايت: ونىڭ ۇزاق جىلدار بويى قالالىق جانە رەسپۋبليكالىق بۋىنداردا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ جۇرگەنىندە كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا جەكە باسىنىڭ تاۋەلسىز كوزقاراسىن تانىتىپ ءجۇرۋى جانە قاشاندا ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن قاسيەتى اسەر ەتكەن-ءتىن. قۇرىلتايشى جينالىستا قوعامنىڭ باسقارماسى مەن باسقارمانىڭ جۇمىسشى القاسى مۇشەلەرى، توراعانىڭ ورىنباسارلارى سايلاندى. (قازتاق «ادىلەت» توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارى ا.ل. جوۆتيس، م.ك. بايدىلداەۆ، ە.ف. ايريح، م.ج. حاساناەۆ، جۇمىسشى القاسىنىڭ مۇشەلەرى ك.ن. نۇرپەيىسوۆ، ۆ.ي. سنيتكوۆسكي، ب.و. قويشىباەۆ، باسقارمانىڭ بۇلاردان باسقا مۇشەلەرى قاتارىندا ءار جىلداردا س.ت. رىسقۇلوۆا، س.ءى. جانسۇگىروۆ، ا.و. جاندوسوۆ، ا.ە. بۋتين، ق.ج. جۇبانوۆا، م.ت. بايماحانوۆ، ع.ب. مايلينا، م. ەسەنگەلدينا، ك.س. كۇلەنوۆا، ۆ.ي. قۋانىشباەۆا، ن.ءا. ازىرباەۆ، ف.يا. وسادچي، ر.ق. جۇماباەۆا، ر.م. سەيفۋللينا، ە.س. ايتحوجين، ۆ.ك. كارينوۆسكي، ك.ۇ. قۇلىمبەتوۆا، ت. بەيىسقۇلوۆ، ا.ءا. لەكەروۆا، ز.ت. وسمانوۆا، ك.ا. سەيىتوۆا، ل.ف. ۆارشاۆسكايا-ەنيسەەۆا، ە.م. گريبانوۆا، ت.ق. توعانباەۆ، ن.ا. يالىموۆ، ر.ن. سىرعابەكوۆا، ا.ن. نۇرماقوۆ، ا.م. احمەتوۆا، ر.م. تايشىبەكوۆا، ا.ز. تەمىربەكوۆا، ە. ءۋاليحانوۆ، ا. تاسىمبەكوۆ، ق.س. الداجۇمانوۆ، م.ب. ايباسوۆا، گ.ن. زەمەل، ر.ق. شانينا، ن.ق. جاقاۋوۆا، ع.ق. انەسوۆ، ت.ب. بولدى).

قوعامنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى بولىپ العاشقى جىلدان بەرى س.ر. ايتمامبەتوۆا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەدى. (س. ايتمامبەتوۆا رەسپۋبليكالىق پارتيا گازەتىنىڭ 30-شى جىلدارعى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، ۇلكەن تەررور قۇربانى راقىم سۇگىروۆتىڭ قىزى ەدى). ول ۇزاق جىلدار بويى قالاداعى يدەولوگيالىق ۇيىمداردا جاۋاپتى جۇمىستار اتقارعان تاجىريبەلى قىزمەتكەر بولعاندىقتان، «ادىلەتتىڭ» پراكتيكالىق جۇمىسىن ۋاقىت تالابىنا ساي كاسىبي بىلىكتىلىكپەن جولعا قويىپ، پارمەندى تۇردە جۇرگىزدى، حالىقارالىق «مەموريالمەن» دە ىنتىماقتاستىق شارالارىن ۇيىمداستىرىپ ءجۇردى. ماسەلەن، «ادىلەت» «مەموريالمەن» بىرگە ماسكەۋ، لەنينگراد (سانكت-پەتەربۋرگ) جانە باسقا تمد ەلدەرىنەن كەلگەن بۇرىنعى كەڭگىر لاگەرى تۇتقىندارىنىڭ كەڭگىر پوسەلكەسىندە كەزدەسۋىن وتكىزدى، حالىقارالىق «مەموريالعا» كىرەتىن رەسەي مەن پولشا تاريحي-اعارتۋ قوعامدارى وتكىزگەن كونفەرەنتسيالارعا قاتىستى. ءارتۇرلى ەلدەگى كونتسلاگەرلەردە بولعان رەپرەسسيالانعاندار جايىندا «ادىلەتتىڭ» حالىقارالىق دەڭگەيدە دەرەكتەرمەن الماسىپ تۇرۋىن،  «ادىلەت» مۇشەلەرىنىڭ كەڭگىر لاگەرىندەگى تۇتقىندار كوتەرىلىسىنىڭ 50 جىلدىعىنا بايلانىستى 2004 جىلى جەزقازعاندا وتكەن كونفەرەنتسيانىنا، 2005 جىلى گۋلاگ جۇيەسى قالالارىنا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي جاسالعان اۆتوشەرۋگە قاتىسۋىن ۇيىمداستىردى. رەسپۋبليكالىق قوعامنىڭ بىرنەشە توراعاسى تۇسىندا شيرەك عاسىرعا سوزىلعان مەرزىم بويى قىزمەت اتقارعان ساۋلە راقىمقىزى «ادىلەتتىڭ» الدىنا قويىلعان مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىن شەبەر ۇيىمداستىرىپ، جۇزەگە اسىرىپ تۇردى، سونداي ىستەردى بىلىكتىلىكپەن اتقارۋعا قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى، رەپرەسسيالانعان قايراتكەرلەردىڭ نەمەرەلەرى ش. امانجولوۆا مەن س. قوجىقوۆانى، باسقا دا جاستاردى باۋلىدى. جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان بوزداقتار ۇرپاقتارىنىڭ ەكىنشى بۋىنىن وسىلاي تاريحي-اعارتۋشىلىققا تارتىپ وتىرعان س. ايتمامبەتوۆا-سۇگىروۆا، «ادىلەتتىكتەردىڭ» بەينەلى سوزىمەن ايتقاندا، 2016 جىلى دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىن ءبىر تىنىم تاپپاي – قازتاق جۇمىسىنا بارشا توراعالار تۇسىندا، «ادىلەت» باسقارماسىن ءار جىلدارى: س.و. جاندوسوۆ (1989–1992), م.ق. قوزىباەۆ (1992–2002), م.ت. بايماحانوۆ (2002–2006), ك.ن. نۇرپەيىس (2006–2007), ب.و. قويشىباەۆ (2008–2011), س.و. سەيفۋللين (2011 – 2012), ا.س. جاندوسوۆا (2012–2013), ع.ق. انەس (2013–2016), م. ءابجانوۆ (2016–2018),  ع.ق. انەس (2018 – قازىرگە دەيىن) باسقارعاندا – ءاردايىم تىڭ سەرپىن بەرىپ وتىرعان «قوزعالىستىڭ موتورى» بولدى.

قازتاق «ادىلەت» شاڭىراق كوتەرگەن العاشقى جىلداردىڭ وزىندە الماتى، شىمكەنت، تسەلينوگراد (كەيىنگى اقمولا، قازىرگى استانا), قاراعاندى، جەزقازعان، پاۆلودار، قىزىلوردا جانە باسقا دا قالالار مەن اۋدان ورتالىقتارىندا بولىمشەلەر (فيليالدار) اشىلدى، قوعامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتىپ تۇرۋ، ىزدەنىستەر بارىسىندا «زەردە كىتابىن» جاريالاپ تۇرۋ ماقساتىمەن «ادىلەت» جارشىسى» شىعارىلىمى ازىرلەندى. قاراعاندىدا، الماتى تۇبىندەگى بورالدايدا، شىمكەنتتە 30-شى جىلدارى اتىلعان بوزداقتار ارۋاعىن ەسكە سالىپ تۇراتىن وبەليسكىلەر مەن ەستەلىك بەلگىلەر ورناتۋ جوسپارلاندى. زۇلمات جىلدار قۇرباندارىنىڭ قالاي بولسا سولاي كومىلىپ تاستالعان ورىندارىن انىقتاپ، سۇيەكتەرىن قايتا جەرلەۋ جونىندە جۇرتشىلىققا ۇندەۋ تاستالدى. قاراعاندىدا رەسپۋبليكا بويىنشا تۇڭعىش رەت جازىقسىز جازادان اقتالعانداردىڭ زەينەتاقىسىنا 50 سوم مولشەرىندە قوسىمشا قارجى تولەنەتىن بولدى. شىمكەنتتە «ادىلەتتىڭ» سوزاق اۋداندىق بولىمشەسىنىڭ توراعاسى د. تۇرانوۆتىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن سول ۋاقىتقا دەيىن ۇمىتتىرىلىپ كەلگەن سوزاق كوتەرىلىسى جايىندا قۇجاتتار ىزدەستىرىلە باستادى. جامبىل وبلىسى سارىسۋ اۋدانىندا ارداگەر جۋرناليست ت. ماقاشەۆ باستاعان توپ اشارشىلىق زوبالاڭىن باستان وتكەرگەن قارت كىسىلەردىڭ ەستەلىكتەرىن جازىپ الۋدى ۇيىمداستىردى. قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشى-وقىتۋشىلارى ق. اتاباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ستۋدەنتتەردى كوزى ءتىرى ارداگەرلەردىڭ اشارشىلىق جايىنداعى ەستەلىكتەرىن جازىپ الۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيالارعا شىعۋىن ۇيىمداستىردى. قازتاق تاراپىنان رەپرەسسيالار قۇرباندارىنا قويىلاتىن ەسكەركىشتىڭ وزىق  جوباسىنا كونكۋرس جاريالاندى. بۇرىنعى جازالاۋ مەكەمەسى ورنالاسقان، ىشتەرىندە نە ءبىر تاماشا مەملەكەت، عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرى بار كوپتەگەن جان جازىقسىز جانە حابار-وشارسىز قازا تاپقان بۇرىنعى جازالاۋشى ورگاننىڭ عيماراتىن  مەموريالدى مۋزەي اشۋ ءۇشىن «ادىلەتتىڭ» قاراماعىنا بەرۋ سۇرالدى. جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامدارعا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، بارلىق رەپرەسسيالانعانداردى اقتاۋ ءۇشىن، ولارعا تيگىزىلگەن احلاقي جانە ماتەريالدىق زالالدىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ شىعارۋ ماسەلەسىن كوتەردى. («ادىلەت» قوعامى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى، كەيىن پرەزيدەنتى بولعان اكادەميك، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر كونستيتۋتسيالىق سوتىنىڭ توراعاسى م.ت. بايماحانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جوباسى جاسالعان «جاپپاي ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭى 1993 جىلعى 14 ساۋىردە قابىلداندى).

1990 ج. باسىندا كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قازتاق «ادىلەت» سالعان سۇراۋعا وراي ماسكەۋدەن الماتىعا جاۋاپ حات جولدادى، 1-ءشى داناسى «ادىلەتكە»، 2-ءشى داناسى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە جىبەرىلگەن بۇل حاتپەن كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ الماتىدا وتكەن كوشپەلى سەسسياسى شىعارعان ۇكىمدەرگە سايكەس، 1938 جىلعى 25 اقپاننان 13 ناۋرىزعا دەيىن اتىلعان 633 بوزداقتىڭ ءتىزىمىن بەردى. 1938 جىلعى 22 ناۋرىزدا رەسپۋبليكا ءباسپاسوزى «وتانىن ساتقان وپاسىزدار» رەتىندە 6–12 ناۋرىزدا وتكەن جابىق سوت ۇكىمەن اتىلعان «حالىق جاۋلارىنىڭ» – باسشى قىزمەتتەردەگى 19 پارتيا-سوۆەت قايراتكەرلەرىنىڭ اتى-ءجونىن جاريالاعان بولاتىن. بۇل ءوز ۋاقىتىندا مويىندالعان جالعىز عانا ءتىزىم ەدى، ولاردان باسقاسى جونىندە كەزىندە تۋعان-تۋىسقاندارىنا اۋىزشا «حات جازىسۋ قۇقىنان ايرىلىپ، جەر اۋدارىلدى» دەپ حابارلانعان. ءىس جۇزىندە ءبىر كۇندە اتىلدى دەپ اشىق مويىندالعان 19 كوميسسار جاريالى حابار شىققان 22 ناۋرىزدان كوپ كۇن بۇرىن، ءتىپتى سوت باستالدى دەلىنگەن 6 ناۋرىزدان دا بۇرىنىراق، 25 اقپاننان باستاپ ءار كۇندە وققا ۇشقانىنا، سونداي-اق  «...جەر اۋدارىلدى» دەلىنگەندەردىڭ دە اتىپ تاستالعانىنا جوعارىدا اتالعان كسرو مقك-ءنىڭ «ادىلەتكە» جازعان جاۋاپ حاتى كۋالىك ەتىپ تۇردى.

تاعى ءبىر ايدان كەيىن وسى قاھارلى مەكەمەدەن كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ شەشىمىمەن مەملەكەتتىك تەرروردىڭ بارشا كەزەڭىندە اتىلعان كۇللى قازاقستاندىق بوزداقتاردىڭ ءتىزىمى الىندى. «ادىلەت» قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمەن جاقسى، ىسكەرلىك بايلانىس ورناتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ارنايى قىزمەت ارحيۆىمەن بىرلەسىپ، جازالانعانداردىڭ تولىق ءتىزىمىن جاساۋدا دا، اتىلعانداردىڭ جاپپاي جەرلەنگەن قورىمدارىن انىقتاۋدا دا جەمىستى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ارنايى قىزمەت ارحيۆىنەن ءار وبلىس بويىنشا رەپرەسسيالىق شارالار قولدانىلعانداردىڭ ونداعان كىتاپ ەتىپ تۇپتەلگەن تىزىمدەرى «ادىلەتكە» تاپسىرىلدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستىق ارەكەتتەرىن مۇقيات جاسىرىپ، جۇرتشىلىققا بۇرمالانعان جالعان مالىمەتتەر تاراتىپ وتىرعانى وسىلاي اشكەرەلەنە باستادى.

وسى 1990 جىلى الماتى تۇبىندەگى جاڭالىق ەلدى مەكەنى جانىنداعى ساياجايلار ءۇشىن بولىنگەن اۋماقتان باس قورابىن وق تەسكەن ادام سۇيەكتەرى تابىلعان-دى. ساياجايلىق جەر تەلىمدەرىنەن قازتاق «ادىلەت» مۇرىندىق بولىپ قازىپ الىنعان سۇيەكتەرگە سوت-مەديتسينالىق ساراپتاما جاسالدى، رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ولاردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سۇيەكتەرى ەكەنىن، ۇلكەن تەررور جىلدارى اتىلعانداردىڭ سول ماڭعا، اشارشىلىقتا بوساپ قالعان ءالي اۋىلىنىڭ ورنىنا كومىلگەنىن مويىندادى. سوت-مەديتسينالىق ەكسپەرتيزادان وتكىزىلگەن قۇرباندار سۇيەگى 1993 جىلى جاڭالىق اۋماعىندا قارالى-سالتاناتتى راسىممەن جەر قوينىنا بەرىلدى. قورىم رەتىندە تانىلعان اۋماق (15 گا جانە ونىڭ جانىنان وتەتىن ۇلكەن جولدىڭ قارسى بەتىنەن 2 گا) الماتى وبلىسىنداعى تالعار اۋدانى بيلىگىنىڭ شەشىمىمەن ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋعا باعىتتالعان قۇرىلىس نىساندارىن سالۋ جانە ءتيىستى ەسكە الۋ ءارى تاريحي-اعارتۋ شارالارىن جاساپ تۇرۋى ءۇشىن 1997 جىلى قازتاق «ادىلەتكە» ءبولىپ بەرىلدى.

قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ «ادىلەتتىڭ» ون جىلدىعىنا وراي 2000 جىلى قابىلداۋىندا بولعان قوعام توراعاسى، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،  قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م.ق. قوزىباەۆ باستاعان دەلەگاتسيا ايتقان ءوتىنىشتى تىڭداپ، اتقارۋشى بيلىككە ءتيىستى تاپسىرمالار بەردى. سوعان سايكەس قورىم باسىنا «جاڭالىق» مەموريال كەشەنىنىڭ باستى ەسكەرتكىشى سالىنىپ، ونى 2002 جىلعى 31 مامىردا سالتاناتتى تۇردە  پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ ءوزى اشتى. سودان بەرى بۇل ورىندا جىل سايىن 30-شى جىلدارعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالعان شارا ءوتىپ تۇرادى. بيىل مەموريال-ەسكەرتكىش جانىنان ارنايى مۋزەي سالىندى. الداعى ۋاقىتتاردا ەسكەرتكىش اينالاسىنا قۇرباندار ءتىزىمى قاشالعان ستەلا-قابىرعا تۇرعىزۋ، اۋماقتى تاقىرىپقا ساي اباتتاندىرۋدىڭ وزگە دە ماڭىزدى شارۋالارىن اتقارۋ كوزدەلىپ وتىر.

پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا قازتاق «ادىلەت» دەلەگاتسياسى جاڭالىقتا ەسكەرتكىش اشۋمەن قاتار، الماتىداعى بۇرىنعى نكۆد عيماراتىن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن باستاپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دەيىنگى كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحىن كورسەتەتىن مۇراجايعا اينالدىرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. ءوتىنىش قابىل الىنىپ، سۇرالعان مۋزەي 2003 جىلى وسى عيماراتتا اشىلدى. الايدا ءبىر جارىم جىل عانا جۇمىس  ىستەگەن مۋزەي، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبىرى بالانسىنداعى عيماراتتى الدەكىمدەردىڭ جەكەمەنشىگىنە ساتىپ جىبەرۋىنە بايلانىستى، جابىلىپ قالدى. (ونى حالىق يگىلىگىنە قايتارۋدى سۇراعان وتىنىشتەر، اكتسيالار، وزگە دە تولاسسىز ءىس-شارالارى ازىرگە ناتيجەسىز بولۋدا). پرەزيدەنتكە ايتىلعان ءۇشىنشى ءوتىنىش رەپرەسسيالانعاندار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن جيناق شىعارۋ جونىندە بولاتىن، كىتاپ «قاسىرەتتى تاعدىرلار بەتتەرى» («سترانيتسى تراگيچەسكيح سۋدەب») دەگەن اتپەن 2002 جىلى جارىق كوردى.

«ادىلەت» دۇنيەگە كەلگەن العاشقى جىلدان باستاپ زەرتتەۋشىلەردىڭ تاريحتاعى «اقتاڭداقتاردى» اشۋعا بەلسەنە كىرىسۋىنە، ساياسي رەپرەسسيالار ناۋقاندارىندا جازىقسىز قۇربان بولعان كوپتەگەن مەملەكەت، پارتيا-سوۆەت، عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن رۋحاني ومىرگە قايتارۋ باعىتىنداعى ىستەرىنە قولداۋ كورسەتىپ وتىردى. قاسىرەتتى كەزەڭ شىندىعىن كورسەتەتىن قۇجاتتار مەن ماتەريالداردان كورمەلەر ۇيىمداستىرىپ تۇردى. ءا. قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىمەن بىرلەسىپ، «رەكۆيەم. زامانانىڭ قۇجاتتىق جانە كوركەمدىك كۋاگەرلەرى» دەگەن اتپەن بىرقاتار مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ قايعىلى تاعدىرى جونىندە اڭگىمەلەيتىن قۇجاتتىق دەرەكتەر مەن ماتەريالداردى، لاگەر ازابىن باستان كەشكەن سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارىن تۇڭعىش رەت كوپشىلىك نازارىنا ۇسىندى، كورمە 1989, 1990 جىلدارى الماتىدا، شىمكەنتتە، قاراعاندىدا، تسەلينوگرادتا (اقمولا، استانا) كورسەتىلىپ، جۇرتشىلىق نازارىن ماسەلەگە قاتتى اۋدارعانى سونداي، ەل ىشىنەن جازىقسىز جازاعا ۇشىراعانداردى اقتاپ، ادال ەسىمدەرىن قايتارۋعا بايلانىستى تولىپ جاتقان سۇراۋ سالۋ، ءتۇرلى قۇجاتتار جىبەرگەن حاتتار لەگى «ادىلەتكە» ۇزدىكسىز كەلىپ جاتتى.

سودان باستاپ مۇنداي كورمەلەر جانە لاگەرلەر ازابىن باستان وتكەرگەن سۋرەتشىلەر شىعارمالارىن ەكسپوزيتسيالاۋ  قر  ورتالىق مۋزەيىندە، ءا. قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۇراجايىندا جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىلىپ تۇردى. «ادىلەتتىڭ» مۇشەسى، ءىلياس جانسۇگىروۆ قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى ا. جاندوسوۆا «1937: ەستە ساقتاۋ اۋماعى. جوقتاۋ» ارت-جوباسىن جۇرگىزۋگە باستاماشىلىق كورسەتىپ، 2013 جىلى قاستەەۆ مۋزەيىندە قازاقستانداعى ساياسي رەپرەسسيالارعا ارنالعان، وسى الاپات تراگەديانى ءار بۋىنعا جاتاتىن سۋرەتشىلەر كوزىمەن پايىمداۋدى كوزدەگەن ۇلكەن كورمەنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. قوعامنىڭ يدەيالارىنا ساي اۋقىمدى ۇيىمدىق جۇمىستار جۇرگىزۋگە قاتىسا ءجۇرىپ، ش. امانجولوۆا باتىس قازاقستان وبلىستىق مۇراجايلارىنا الاش-وردا قايراتكەرلەرى قىزمەتىن كورسەتۋگە بايلانىستى قۇندى كەڭەستەر، وتباسىلىق مۇراعاتىنان كوپتەگەن ماعلۇماتتار مەن ماتەريالدار بەردى، س. قوجىقوۆا قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ  بەلگىلى قايراتكەرى، ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى  قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اۋلەتىنىڭ: قازاق ونەرى تاريحىندا ەلەۋلى ورىن العان وتباسى مۇشەلەرى – جۇبايى ءلاتيپا، ۇلدارى قوجاحمەت، قۇلاحمەت، نۇراحمەت، سۇلتاناحمەت قوجىقوۆتاردىڭ  قاستەەۆ مۋزەيىندە جانە ءوز وتباسىندا ساقتالعان مۇرالارى ارقىلى شىعارماشىلىق عۇمىرلارىن جاڭعىرتىپ، تاقىرىپتىق كورمەلەر جاساۋ جولىمەن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا (الماتى، قىزىلوردا، تۇركىستان قالالارىندا) تانىستىردى. «ادىلەت» مۇشەلەرى ا. شاجىمباەۆ پەن ا. تاسىمبەكوۆ 90-شى جىلدارى تۇسىرگەن «الجير» – «وتانىن ساتقان وپاسىزدار ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى» جايىنداعى دەرەكتى فيلم تاريحي-تانىمدىلىق، اعارتۋشىلىق سيپاتىمەن كوپشىلىكتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنۋىمەن قاتار ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەۋ تاقىرىبىندا جۇمىس ىستەيتىن كينودوكۋمەنتاليستيكا، جۋرناليستيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتارى مولايا تۇسۋىنە ىقپال ەتتى. سودان بەرى ح. وماروۆ، ە. راقىشەۆ سىندى كوپتەگەن رەجيسسەرلەر ەلىمىزدىڭ اشارشىلىقتى، رەپرەسسيانى باستان كەشكەن كۇردەلى كەزەڭدەرىنەن، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنەن  ونداعان تاريحي-تانىمدى تۋىندى بەردى. 80-ءشى جىلداردىڭ اياق كەزىندە الماتىدا م. اۋەزوۆتىڭ مۋزەي-ۇيىندە اۋەلى تۇركرەسپۋبليكا، ودان قازولكەكوم باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ۇلكەن تەررور قۇربانى س. قوجانوۆتىڭ 95-جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا وتكىزىلگەن، تاعى ءبىر جازىقسىز اتىلعان بوزداق، قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ جەتەكشىسى، اعارتۋ حالىق كوميسسارى ت. جۇرگەنوۆتىڭ يۋبيلەيى الماتىدا جانە تۋعان جەرى قىزىلوردادا اتاپ وتىلگەن ەدى،  سودان باستاپ ەسىمدەرى رەپرەسسيا تامۇعىنان ورالعان ونداعان مەملەكەت، عىلىم، ونەر، ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرى جايىندا عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار، كەزدەسۋلەر، جيىندار ازىرلەپ، وتكىزىپ تۇرۋ جاقسى داستۇرگە اينالدى.

جازىقسىز جازالانعان قايراتكەرلەر تۋراسىندا مەرزىمدىك ءباسپاسوز بەتتەرىندە سەكسەن التىنشى جىل ىزعارى باسىلعان 1988 جىلدان باستاپ باتىل جانە ءجيى جازىلا باستاعانى بەلگىلى، 1990 جىلى «ادىلەت» مۇشەسى ب. قويشىباەۆتىڭ «جازىقسىز جاپا شەككەندەر» جيناعى جارىق كوردى، سودان بەرى بۇرىنعى جابىق تاقىرىپتى زەرتتەۋشىلەردىڭ، عالىمداردىڭ تانىتقىشتىق ءمانى زور ەڭبەكتەرى ۇزبەي شىعىپ، عىلىمي ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ كەلەدى. بۇل رەتتە «ادىلەت» ۇيىمداستىرعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالارعا بەلسەنە اتسالىسىپ جۇرگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى: الاش قوزعالىسى مەن رەپرەسسيا تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن قر ۇعا اكادەميك م. قويگەلديەۆ پەن ۇجىمداستىرۋ جانە سولاقاي رەفورمالارعا قارسىلىق كوتەرىلىستەرىن جان-جاقتى قاراستىرعان قر ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى ت. وماربەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرى قازتاق-تىڭ جارعىلىق ماقساتتارىنا جەتۋىنە كوپ جاردەم بەرەتىنىن اتاپ ايتۋ كەرەك. قازتاق «ادىلەت» اتىلعانداردىڭ قىسقاشا ومىردەرەكتەرى كەلتىرىلگەن ءتىزىمىن قر ۇقك  ءارحيۆىنىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە، ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىمەن ىنتىماقتاستىقتا قۇراستىرىپ، 1996–2011 جىلدارى توعىز توم «ازالى كىتاپ – كنيگا سكوربي» جيناعىن جارىققا شىعاردى.

قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق اپاتى – 1917–1933 جىلدارى دۇركىن-دۇركىن سوعىپ، تىكەلەي 4,5 ميلليونداي ادام ءومىرىن اكەتكەن الاپات اشارشىلىق – ءاردايىم قازتاق «ادىلەتتىڭ» نازارىندا بولدى. قوعامنىڭ باستاماشىلىق كورسەتۋىمەن قر جوعارعى كەڭەسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى-اق رەسپۋبليكانىڭ بەلگىلى عالىمدارىن تارتا وتىرىپ،  قاسىرەتتى كەزەڭ شىندىعىن زەرتتەيتىن  كوميسسيا قۇردى. ءار جىلعى 31 مامىردى اشارشىلىق ناۋبەتى قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن رەتىندە بەلگىلەدى. الماتى قالاسىنىڭ اتقارۋشى بيلىگى بۇرىنعى نكۆد عيماراتى جانىنداعى ساياباق ىشىنەن بولاشاق ەسكەرتكىش سالىناتىن ورىندى بەلگىلەپ، ەستەلىك تاس ورناتتى. (كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندەگى اشارشىلىقتى زەرتتەي كەلە، قازاق حالقىنا گەنوتسيد جاسالعانىن تۇجىرىمداعان  قورىتىندىسى سول كەزگى پارلامەنتتىڭ ماقۇلداۋىمەن 1992 جىلى رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە جاريالاندى. اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى 1997 جىلى پرەزيدەنت پارمەنىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە وزگەرتىلىپ بەلگىلەنگەننەن كەيىن عانا تۇراقتى تۇردە رەسمي اتالا باستادى، بۇگىندە، 2017 جىلدان بەرى، 31 مامىر –  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. اشارشىلىق قۇرباندارى ارۋاعىنا ارناپ الماتىدا تاس قويىلعان ورىنعا شيرەك عاسىردان كەيىن لايىقتى ەسكەرتكىش تۇرعىزىلىپ، 2017 جىلعى 31 مامىردا اشىلدى).

قازاقستاندا ستاليندىك بۇرمالاۋلار سالدارىنان ورىن العان تاريحتاعى «اقتاڭداقتار» استارىن اشۋ، رەسپۋبليكاداعى ۇجىمداستىرۋ، يندۋستريالاندىرۋ، دەپورتاتسيا، سوعىس، ءتۇرلى ساياسي ناۋقانداردا، «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ» شاقتارىندا  باستان كەشكەن قيلى قيىن كەزەڭدەردى جان-جاقتى زەرتتەۋگە الۋ ارقىلى ەل بىرلىگىنە، حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنۋشىلىككە، تاتۋلىققا قىزمەت ەتەتىن تاريحي شىندىقتى  انىقتاۋ ورايىندا قازتاق «ادىلەت» تاريحشىلارمەن بىرلەسىپ كەڭ كولەمدى زەرتتەۋشىلىك جانە اعارتۋشىلىق جۇمىس جۇرگىزدى. ءتوتاليتاريزمنىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرى بويىنشا عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتكىزدى، اتىلعاندار ءتىزىمىن جيناقتاپ جارىققا شىعارۋدى جولعا قويدى. «1937 تراگەدياسى: ستاليندىك توتاليتاريزم قۇرباندارى ارۋاعىنا» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىندا ۇلكەن تەررور قىلمىستارى جان-جاقتى اڭگىمە بولدى. «توتاليتارلىق جانە پوستتوتاليتارلىق مەملەكەتتەگى قوعامدىق سانا» تاقىرىبىنا ارنالعان دوڭگەلەك ستول سوۆەتتىك كەزەندەگى جانە تاۋەلسىزدىك احۋالىنداعى ينتەلليگەنتسيانىڭ، كوركەم شىعارماشىلىقتىڭ، ءباسپاسوزدىڭ جاعدايى  قاراستىرىلدى. «قۇجاتتار كۋالىك ەتەدى: قازاقستانداعى توتاليتارلىق رەجيمنىڭ حالىققا قارسى ساياساتى تۋرالى ماتەريالدار» اتتى سەميناردا ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە ساياسي ۇدەرىستەردىڭ، اشىق «سوت ۇدەرىستەرىنىڭ»، ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ شىندىعى اشىلدى، جاپپاي ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جانە ولاردىڭ ءتىزىمىن جاريالاۋعا ازىرلەۋ جونىندەگى جۇمىس بارىسى قارالدى. «قازاقستانداعى توتاليتارلىق رەجيمگە قارسىلىق كورسەتۋ جانە ساياسي رەپرەسسيالار» سەمينارىندا 1929–1932 جج. شارۋالار كوتەرىلىسى جانە 1959 جىلعى تەمىرتاۋ وقيعاسى قاراستىرىلدى. «ادىلەتشى»-عالىمدار «حالىقتاردى دەپورتاتسيالاۋ – توتاليتارلىق رەجيمنىڭ قىلمىسى» تاقىرىبىمەن وتكەن دوڭگەلەك ستولدا قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرىلگەن حالىقتار، ولاردىڭ ورنالاستىرىلۋى، وسى وزبىرلىق ارەكەتتىڭ زاڭي قىرلارى جايىنداعى ويلارىن  ورتاعا سالدى.

وسىنداي تاريحي-اعارتۋشىلىق جۇمىستارى ارقىلى توتاليتارلىق-تەررورلىق بيلىك جۇيەسىنىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارىن اشكەرەلەۋ جانە قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋعا سىڭىرگەن قازتاق «ادىلەت» ەڭبەگى جوعارعى بيلىك تاراپىنان لايىقتى باعاسىن الدى: قوعام توراعاسى م. قوزىباەۆ 1997 جىلى قر پرەزيدەنتىنىڭ بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بولدى. وسى جىلى «ادىلەتتىڭ» ۇسىنىسىمەن الماتى قالاسىنىڭ ون كوشەسىنە رەپرەسسياعا ۇشىراعان قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، عالىمداردىڭ، مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى.

اقتالعان قايراتكەرلەر جايىندا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەسكە الۋ كەشتەرىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالعان، 2009 جىلى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە «ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جۋرناليستەر رۋحىنا تاعزىم» اتتى ەسكە الۋ كەشى بولىپ، وندا ۇلت بوستاندىعى ءۇشىن، ەلدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى ءۇشىن پۋبليتسيستيكالىق قالامىمەن دە كۇرەسكەن ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ سىندى اتاقتى قايراتكەرلەر الدىڭعى لەگىندە بولىپ، ستاليندىك رەپرەسسيالارعا ۇشىراعان قازاقستاندىق 125 ءجۋرناليستىڭ ەسىمى اتالدى.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازتاق «ادىلەت» سول شاقتا قالتارىستا قالىپ ۇمىتىلعانداي بولعان اشارشىلىق تاقىرىبىنا جۇرتشىلىق نازارىن قايتا اۋدارۋدى قوش كورگەن-ءدى. باسپاسوزدە «ادىلەت» قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارى: اكادەميك، ت.ع.د.، پروف. ك. نۇرپەيىس پەن ت.ع.ك.، جازۋشى ب. قويشىباەۆ 2002 جىلى «ۇلتتىق اپات ماڭگى ەستە بولسىن» اتتى عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق ماقالا جاريالادى. مۇندا اشارشىلىق بولعان كەزەڭدەر (تۇركرەسپۋبليكا اۋماعىنداعى 1917–1919, قازرەسپۋبليكا اۋماعىنداعى 1921–1923, ۇلكەن قازاقستان اۋماعىنداعى 1931–1933 جج.) ناقتى اتالىپ، ولاردىڭ وزبىر ساياسات سالدارىنان پەرمانەنتتى سيپات العانى، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم جويىلىپ كەتۋى ىقتيمال زۇلماتپەن بەتپە-بەت قالعانى   تۇڭعىش رەت ەش بوياماسىز ۇلتتىق اپات  دەپ باعالاندى، الداعى ۋاقىتتا اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىستار جايىندا ۇسىنىستار ايتىلدى.

اشارشىلىقتىڭ اياقتالۋىنىڭ 75 جىلدىعىنا وراي، 2008 جىلى  «ادىلەت» الماتى وبلىسىنىڭ ارحيۆىمەن بىرلەسىپ «1931–1933 جىلدارعى اشارشىلىق: سەبەپتەرى، اۋقىمى، سالدارى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. كونفەرەنتسيا قازاقستان تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان قاسىرەتتى كەزەڭدى – ۇلتتىق اپاتتى بۇكىل حالىق بولىپ ەسكە الىپ تۇراتىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋ قاجەت دەپ تۇجىردى; اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ رۋحتارىنا ارناپ جەر-جەردەگى مەشىت، شىركەۋ، عيباداتحانالاردا ۋاعىز ايتۋدى، دۇعا وقۋدى جولعا قويۋعا جانە ونى داستۇرگە اينالدىرۋعا شاقىردى; مۇراعاتتار مەن شەجىرەشىلەردىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە وپات بولعانداردىڭ نىسپىلارىن ناقتىلاپ، قاسىرەت كىتابىن تۇزۋگە، سونىڭ نەگىزىندە تاريحي تاعىلىمى ەرەسەن عىلىمي مۇراجاي جابدىقتاۋعا ۇندەدى; بۇل ىستەرگە حالىق وكىلدىگىنىڭ مۇرىندىق بولۋى ماڭىزدى بولماعىن اتاپ ايتىپ، قازاق حالقى تۇتاستاي قىرىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان ۇلتتىق  اپات ماسەلەسىنە پارلامەنتتىڭ، اتقارۋشى بيلىكتىڭ ايرىقشا نازارىن اۋدارۋىن سۇرادى.

قازتاق-تىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تولۋىنا ارنالىپ، «ادىلەت قوعامى: توتاليتارلىق تاريحتان – دەموكراتيالىق بولاشاققا» اتتى تاقىرىپپەن قر ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىمەن بىرگە 2009 جىلى وتكىزىلگەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ جۇرتشىلىققا ۇندەۋىندە دە توتاليتارلىق بيلىكتىڭ سوۆەت وكىمەتىنىڭ سوعىسقا دەيىنگى كەزەڭىندە 340 مىڭداي ادامدى جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقانى، تەك ۇلكەن تەررور جىلدارى 120 مىڭنان استام ادامعا رەپرەسسيالىق شارالار قولدانعانى، 25 مىڭىن اتىپ جىبەرگەنى، 1917–1933 جىلدارعى «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (م. شوقاي) ناۋقاندارىندا  تىكەلەي 4,5 ميلليون كوشپەندى جۇرتتىڭ اشارشىلىق قۇربانى بولعانى، وسى قاسىرەتتەرمەن استاستىرىلا، جالپى سانى 1,5 ميلليونداي نەمىس، كورەي، شەشەن، ينگۋش، بالقار، كۇردى، مەسحەدتىك-تۇرىك، بولگار، گرەك، قىرىم تاتارلارى، قالماق جانە باسقا دا حالىقتار وكىلدەرى قازاق جەرىنە كۇشتەپ كوشىرىپ اكەلىنگەنى، ودان كەيىن يندۋستريالاندىرۋ، تىڭ كوتەرۋ ناۋقاندارىندا تاعى دا ميلليونداعان قونىس اۋدارۋشىلار كەلگەنى، سونىڭ ءبارى قوسىلا كەلە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ شەكتەلۋىنە جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتكەنى كورسەتىلدى، بيلىك پەن جۇرتشىلىقتى كەلەر ۇرپاققا ونەگە بەرمەك بىرقاتار يماندىلىقتى پاش ەتەر شارالارعا اتسالۋعا شاقىردى.

اتالعان جايتتەر قازتاق «ادىلەت» 2010 جىلى قر وما-مەن، كينوفوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالار ارحيۆىمەن، «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىمەن، قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعىمەن جانە ا. سارسەنباەۆ اتىنداعى قوعامدىق قورمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ ۇندەۋىندە دە تيىسىنشە كورىنىس تاپتى.

پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆتىڭ اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىنا بايلانىستى 2012 جىلعى سوزىنە، سونداي-اق استانادا ارنايى مەموريالدىق ەسكەرتكىش اشىلۋىنا بايلانىستى، بۇل كەزەڭدەردى زەرتتەۋ ءىسى جاندانا باستادى، «ادىلەتشىلەردىڭ» قاتىسۋىمەن ءتۇرلى كونفەرەنتسيا، دوڭگەلەك ستولدار، جيىندار وتكىزىلدى، دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. «ادىلەتتىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن كونفەرەنتسيالاردىڭ بارلىعىنىڭ ماتەريالدارى جەكە جيناقتار تۇرىندە جارىققا شىعارىلدى. 2000–2003 جج. «ادىلەت» مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا ءۇش جىل قاتارىنان «تاريحتاعى ادام. قازاقستان – حح عاسىر» دەگەن تاقىرىپتا جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارىنىڭ كونكۋرسىن وتكىزدى، جىل سايىن كونكۋرس جەڭىمپازدارى انىقتالىپ، ارنايى جۇلدەلەر بەرىلدى، تاڭداۋلى جۇمىستار جەكە كىتاپقا توپتالىپ، 2003 جىلى جارىققا شىعارىلدى. 2005 جىلى قر پرەزيدەنتىنىڭ ارحيۆىمەن جانە حالىقارالىق قۇقىققورعاۋ ورتالىعىمەن بىرلەسىپ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى «قازاقستانداعى 1930–1950-جج. رەپرەسسيالار ساباقتارىن جانە ادام قۇقتارىن قورعاۋ پروبلەمالارىن زاماناۋي ۇعىنۋ» تاقىرىبى بويىنشا دوڭگەلەك ستول وتكىزدى، وندا قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ ماڭىزدى ساياسي-قۇقىقتىق قىرلارى، دەپورتاتسيالانعان ۇلتتىق ازشىلىق احۋالى جانە ونى الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق قورعاۋدىڭ ماسەلەلەرى، ساياسي رەپرەسسيالارلى زەرتتەۋدەگى مۇراعاتشىلاردىڭ ۇلەسى جانە زۇلماتتى باستان كەشكەندەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قايعىلى تاعدىرلارى قوزعالدى.

بىرقاتار «ادىلەتتىكتەر» قيىن كەزەڭ بۇرمالاۋلارىن اشكەرەلەگەن ءوز ەستەلىكتەرىن شىعاردى (ا. جوۆتيس. «مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە قالاي قاۋىپ ءتوندىردىم نەمەسە مقك قالپاعى استىندا» («كاك يا ۋگروجال كوميتەتۋ گوسۋدارستۆەننوي بەزوپاسنوستي يلي پود كولپاكوم كگب»), ف. وسادچي. «ەسسىز بيلىك قۇلدارى» («رابى بەزۋمنوي ۆلاستي»), ن. يالىموۆ. «اكەلەرىمىزدىڭ رۋحى ەلەستەيدى» («ۆيتاەت دۋح وتتسوۆ ناشيح»), ل. كۋدەرينا، ا. لەكەروۆا، ت.ب. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ ءوز اكەلەرى، وتباستارى  جايىندا جازعاندارى),  ولار توتاليتارلىق-تەررورلىق بيلىكتىڭ اششى شىندىقتارىن، ادام قۇقتارىن ىسكە العىسىز ەتكەن كەزەڭدەر سۋرەتتەرىن وقىرمان الدىنا جايىپ سالادى. 2009 ج. «ادىلەت» مۇشەسى گ. قاسىمجانوۆا قازتاق-تىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «حالىقتىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى» («سۋروۆايا دراما نارودا») اتتى دەرەكتى تەلەفيلم ءتۇسىردى. 2014 ج. قازتاق «ادىلەتتىڭ» 25 جىلدىعىنا وراي ب. قويشىباەۆتىڭ «ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر» اتتى پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسى شىقتى.

«ادىلەت» قوعامى «جاڭالىق» مەموريالدى كەشەنىندە الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن 2018 جىلى سالىنىپ، جەلتوقسان ايىندا اشىلعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيى ەكسپوزيتسيالارىنىڭ دەرەككە، مازمۇنعا باي ەتىپ جاسالۋىنا اتسالىستى. مۋزەيدە رەپرەسسيالار تاريحىن كورسەتەتىن جانە الماتى وبلىسى بويىنشا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى ەسكە الۋ زالدارى بار، سولارمەن قاتار، جيىندار وتكىزۋگە ارنالعان ارنايى زالداعى ەكسپوناتتاردان  قازتاق «ادىلەت» تاريحىمەن، ونىڭ اتقارعان  جۇمىستارىمەن تانىسۋعا بولادى. وتىز جىلدىق قىزمەتى كەزىندە  «ادىلەت» قوعامى بىرقاتار مۇشەلەرىنەن ايرىلدى. ستاليندىك كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەر ازابىن كورىپ ورالعاندار مەن اتىلعان بوزداقتاردىڭ جۇبايلارى مەن بالالارى (ايتكەن بۋتين، فەدور وسادچي، گۇلاندام قوجانوۆا-لاپينا، دامەش جۇرگەنوۆا-ەرمەكوۆا، ليۋدميلا ۆارشاۆسكايا-ەنيسەەۆا، گۇلنار دۋلاتوۆا، رايحان جۇماباەۆا، ساۋلە رىسقۇلوۆا، زيبا قوجانوۆا، ت.ب.), قازتاق «ادىلەت» جۇمىسىنىڭ بىردەن جۇرت نازارىنا ىلىگىپ، ايرىقشا بەدەلگە يە بولۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان العاشقى باسشىلار مەن باسقارما مۇشەلەرىنىڭ بىرقاتارى: «ادىلەت» قوعامىنىڭ العاشقى توراعالارى سانجار ورازۇلى جاندوسوۆ (1992), ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ (2002), كەڭەس نۇرپەيىسۇلى نۇرپەيىس (2007), ولاردىڭ ورىنباسارلارى ماردان كەلدىبايۇلى بايدىلداەۆ (1994), الەكساندر لازارەۆيچ  جوۆتيس (1999), مارات جاقسىبەكۇلى حاساناەۆ (2002) ومىردەن وزدى. زالدا ولاردىڭ پورترەتتەرى، ومىرباياندىق دەرەكتەرى كورسەتىلگەن ستەندتەر، ەسىمدەرىن ۇلىقتاۋ شارالارى جايىندا اقپاراتتار بار. ماسەلەن،  «ادىلەت» 2010 جىلى «س.و. جاندوسوۆ: ءومىربايان دەرەكتەرىنەن – تولىققاندى بەينە» («س.ۋ. جاندوسوۆ: وت بيوگرافيچەسكيح فاكتوۆ ك تسەلنومۋ وبرازۋ») تاقىرىبىمەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى س. جاندوسوۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى،  2012 جىلى قوعام قايراتكەرى، كاسىبي مۇراعاتشى م. حاساناەۆ مۇراسىنان «پارىز – دولگ» دەگەن اتپەن عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق جيناق شىعارىپ، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان ەسكە الۋ كەشىندە جۇرتشىلىققا تانىستىردى.

«ازالى كىتاپتى» 9-شى تومىندا «جاڭالىق» قورىمىنا قۇپيا كومىلگەن 4 مىڭنان استام قۇرباننىڭ اتى-ءجونى تىزىلگەن. الدا تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى – وسىندا جاتقان بوزداقتاردىڭ ەسىمدەرىن تاسقا قاشاپ جازىپ، «جاڭالىق» مەموريالى اينالاسىنا ستەلا قويۋ. وسىنداي شارا ارقىلى مەملەكەتتىڭ جۇرتتى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىپ، ءوز ازاماتتارىنا قارسى جاساعان قىلمىسىن – ۇلكەن تەررور قۇرباندارىن ەسكە سالىپ تۇراتىن جاڭالىق كەشەنىنىڭ  تانىمدىلىعى مەن تانىمالدىعىن ارتتىرا تۇسەرىمىز كامىل. ويتكەنى مۇندا حالقىمىزدىڭ سوۆەتتىك نەگىزدەگى مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋعا زور ۇلەس قوسقان قايراتكەرلەردىڭ، رەسپۋبليكامىزدىڭ باسشىلىعى مەن ارداقتى ازاماتتارىنىڭ  كوپشىلىگى جاتىر. الماتىداعى نكۆد عيماراتىنىڭ پودۆالىندا وققا ۇشىپ، جاڭالىق اۋىلى توڭىرەگىنە كومىلگەن قۇرباندار اراسىندا قازاق كسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، قازتسيك-ءتى العاشقى ءتورت مەرزىم بويى باسقارعان سەيتقالي مەڭدەشەۆ، قازولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولعان ىزمۇقان قۇرامىسوۆ، الماتى وبلىستىق جانە الماتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانايدار سادۋاقاسوۆ، ۇلتتىق اپاتتان – ەلدى ەسەڭگىرەتىپ جىبەرگەن الاپات اشارشىلىقتان امان قالعان جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋىنە، رەسپۋبليكاداعى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ باسىندا تۇرىپ، ولشەۋسىز زور ۇلەس قوسقان اعارتۋ حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆ،  باسقا دا حالىق كوميسسارلارى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى:  الماتى وبلاتكوم توراعاسى وراز جاندوسوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، شاكىر ديۆەەۆ، عابدول بوكەيحانوۆ، قابىلبەك سارىمولداەۆ، جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، زەينوللا تورەعوجين، نىعمەتوللا سىرعابەكوۆ، ءىلياس قابىلوۆ، ميراسبەك تولەپوۆ، سۇلەيمەن ەسقاراەۆ، سالەمحات كۇلەنوۆ، ءازىمباي لەكەروۆ، مۇحامەديار تۇنعانشين، ابىلقايىر دوسوۆ، رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ باسشىسى بولعان قايسار ءتاشتيتوۆ، عىلىم، ادەبيەت جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى: كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى بازاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، پەداگوگيكا جانە مەديتسينا ينستيتۋتتارىنىڭ العاشقى رەكتورى بولعان ايگىلى تاريحشى-عالىم، پروفەسسور سانجار اسفەندياروۆ، قازاق ادەبيەتىنىڭ جارىق جۇلدىزدارى ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ماعجان جۇماباەۆ،  قازاق كسر حكك جانىنداعى كوركەمونەر ىستەرى بويىنشا باسقارما باستىعى عابباس توعجانوۆ، العاشقى كاسىبي تەاتر رەجيسسەرى جۇمات شانين، قازاق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى ساعىر كامالوۆ، جۋرناليستەر بىرمۇحامەد ايباسوۆ، راقىم سۇگىروۆ، زاراپ تەمىربەكوۆ، الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، كوزى تىرىسىندە «ۇلتتىڭ ار-وجدانى» اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ، احاڭمەن قاتار تۇركىستان ولكەسى مەكتەپتەرى ءۇشىن تۇڭعىش «الىپپە» جازعان، الاش قوزعالىسىنىڭ وڭتۇستىك قاناتىنداعى كورنەكتى قايراتكەر، قوقان (تۇركىستان) اۆتونومياسى حالىق كەڭەسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولعان قوڭىرقوجا حودجيكوۆ (قوجىقوۆ), وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ولشەۋسىز كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ءتىلشى-عالىمدار قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، تەلجان شونانوۆ، سونداي-اق قىز-كەلىنشەكتەردەن شاھزادا شونانوۆا مەن اناس ءىلياسوۆا بار. مۇندا، جالپى، جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان ءار سالا قىزمەتكەرلەرى، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى – ءتورت مىڭنان استام بوزداق جاتىر. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ، قكپ وك-ءنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سادىق نۇرپەيىسوۆ، رەسەي فەدەراتسياسى حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ، سوۆەتتىك باقىلاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ وزبەكستان بويىنشا ورىنباسارى سۇلتانبەك حودجانوۆ (قوجانوۆ), كسرو-نىڭ ساۋد ارابياسىنداعى بۇرىنعى ەلشىسى ءنازىر تورەقۇلوۆ، برواك (ۆتسيك) حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، ۆتسيك تورالقاسىنىڭ مۇشەسى نىعمەت نۇرماقوۆ، الاش-وردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ، باتىس الاش-وردا توراعاسى جانشا دوسمۇحامەدوۆ، الاش ۇلتتىق قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلار: جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مادەنيەت قايراتكەرى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ، ادەبيەتشى ءابدىراحمان ءبايدىلدين، جۋرناليست احمەتسافا يۋسۋپوۆ، اگرونوم عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ سىندى بوزداقتار ماسكەۋدە، تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ العاشقى باس ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تاشكەنتتە، «الاش-وردا»  ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى ايدارحان تۇرلىباەۆ، جازۋشى قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆ ومبىدا اتىلدى. ولاردىڭ ءبارى سول قالالارداعى جاپپاي قورىمدارعا كومىلگەن. جالپى تۇركى ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن اتاقتى قايراتكەر مۇستافا شوقاي فرانتسيادا، ازاتتىق كۇرەسكەرى رايىمجان مارسەكوۆ قىتايدا جاتىر. سولوۆكي لاگەرىندە دۇنيە سالعان الاش قايراتكەرى، اقىن جانە پۋبليتسيست مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ سۇيەگى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا تۋعان اۋىلىنا اكەپ قويىلدى. كەلەشەك ۋاقىتتاردا شەت ەلدەردە قالعان بوزداقتاردىڭ جاتقان جەرلەرىنەن توپىراق اكەلىپ، وسىندا جاسالماق وزىندىك پانتەون ىسپەتتى ارنايى ورىنعا قارالى-سالتاناتتى راسىممەن قويۋ جوبالانۋدا.

جاڭالىق كەشەنىندەگى مۋزەيدى جەدەل سالىپ، 2018 جىلعى جەلتوقساندا ىسكە قوسقان الماتى وبلىسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا العىس ايتا وتىرىپ، بولاشاقتا تاعى دا بىرلەسىپ شەشۋدى تىلەيتىن ماسەلەلەر، اتقارۋدى تىلەيتىن الدا تۇرعان مىندەتتەر جايىندا دا ايتا كەتكەندى ءجون كورەمىز. قارالى دا كيەلى، قاستەرلى ورىنعا تاعزىم ەتە كەلۋشىلەر سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن، اكىمدىكتىڭ قامقور كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ،  وسى ورىندى ءالى دە جاعدايلاستىرا ءتۇسۋ كەرەك. بۇل ورايدا مەموريالدىق ەسكەرتكىش اينالاسىنا قۇرباندار ءتىزىمى قاشالعان گرانيت ستەلا ورناتۋمەن قاتار، مۋزەيدەن ءارى قاراي اعاشتار ەگىپ، اللەيالار جاساۋ، وندا ازاماتتاردىڭ وسىنداعى بوزداقتارعا، وزدەرى قادىر تۇتاتىن تۇلعالارعا ارناپ كىشى ارحيتەكتۋرالىق فورمالار قويۋلارىنا مۇمكىندىك جاساۋ ءجون بولار ەدى. سونىمەن قاتار وسىندا تاعزىم ەتە كەلەتىندەرگە لايىقتالعان ارنايى ورىندى جاعدايلاستىرۋ سۇرانىپ تۇر. اتاپ ايتقاندا، شاعىن مەشىت پەن شىركەۋ (چاسوۆنيا), الىستان قاتىنايتىندار ءۇشىن تۇنەۋ ورتالىعىن سالۋ، قۇرباندىق شالۋ پارىزدارىن ورىنداۋلارىنا جاعداي تۋعىزۋ جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ارينە، مۋزەيدە عىلىمي ورتالىق قۇرىلىپ، ىرعاقتى جۇمىس ىستەۋىنە بيلىك تاراپىنان قاجەت قامقورلىق كورسەتىلسە جاقسى بولار ەدى. ورتالىقتا عىلىمي قىزمەتكەرلەر ءتيىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى، ەكسپوزيتسيالاردى تولىقتىرىپ، جاڭارتىپ تۇرۋمەن، تاقىرىپتىق كورمەلەر ۇيىمداستىرىپ، رەپرەسسيا  قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكە الۋ شارالارىن، ءتۇرلى كەزدەسۋلەر  وتكىزىپ تۇرۋمەن شۇعىلدانادى. وسىنداي ىستەر ارقىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۋزەيى «ادىلەت» قوعامىمەن بىرگە قارالى كەزەڭدەر حاقىنداعى تاريحي ءبىلىمدى تۇراقتى تۇردە ناسيحاتتاپ، ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋعا، سانانى جاڭارتۋعا باعىتتالعان بەلگىلى باعدارلامالىق ماقالالارى رۋحىندا جاندى جۇمىستار جۇرگىزە بەرەتىن بولادى.

ال جاس ۇرپاقتى اتالعان قاسىرەتتى تاريحي كەزەڭدەر شىندىعى ارقىلى تاربيەلەۋ – ولاردىڭ ادىلەتسۇيگىشتىك سەزىمىن ۇشتايدى، وتانشىلدىققا باۋليدى. مۇنداي ارەكەت وتكەندەگى سوراقى بۇرمالاۋلاردىڭ ەندى ەشقاشان قايتالانباۋىن قامتاماسىز ەتەدى،  دەموكراتيانىڭ قۇندىلىعىن، ادام قۇقتارىن ءاردايىم ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن بارشانىڭ تەرەڭ تۇسىنۋىنە جاردەمدەسەدى. «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى، مىنە، تاۋەلسىزدىك ازاماتتارىن تاريحپەن تاربيەلەۋگە اتسالىساتىن وسىنداي ىستەرىمەن  ءوزىنىڭ وتىز جىلدىق بەلەسىنە دە كەلدى. وسىلاي وتكەن زامان شىندىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى، ەلدىگىمىزدىڭ ماڭگىلىككە ۇلاسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇرپاق ساناسىن جاڭارتۋعا  اتسالىسۋىن جالعاستىرا بەرمەك.

بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz