- «كوشى-قون تۋرالى» جاڭا زاڭداعى، ورالمان ازاماتتىق السا دا، ورالماندىق جەڭىلدىكتەرى ساقتالادى، - دەگەن شەشىم جەڭىس ەمەس، بۇل - وتە كەش قالعان شەشىم، - دەيدى ۇلت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكس-دەپۋتات امانگەلدى ايتالى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭا زاڭ ەلگە ورالامىن دەگەن شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ ءۇمىتىن تولىق اقتاي المايدى. جۋىردا عانا ەلوردامىزدا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايىنا قاتىسقان امانگەلدى ايتالى «جاس قازاققا» ارنايى سۇحبات بەرىپ، پاراساتتى پىكىرلەرىمەن بولىسكەن ەدى.

- «كوشى-قون تۋرالى» جاڭا زاڭداعى، ورالمان ازاماتتىق السا دا، ورالماندىق جەڭىلدىكتەرى ساقتالادى، - دەگەن شەشىم جەڭىس ەمەس، بۇل - وتە كەش قالعان شەشىم، - دەيدى ۇلت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكس-دەپۋتات امانگەلدى ايتالى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭا زاڭ ەلگە ورالامىن دەگەن شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ ءۇمىتىن تولىق اقتاي المايدى. جۋىردا عانا ەلوردامىزدا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايىنا قاتىسقان امانگەلدى ايتالى «جاس قازاققا» ارنايى سۇحبات بەرىپ، پاراساتتى پىكىرلەرىمەن بولىسكەن ەدى.

جاس قازاق: امانگەلدى اعا، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى باسقوسۋىنان نەندەي وي ءتۇيدىڭىز؟ بۇل جولعى جاھاندىق جۇزدەسۋ الەم قازاقتارىنىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن شەشۋگە اسەر ەتە الدى ما؟
امانگەلدى ايتالى: بۇل - مەنىڭ قاتىسقان ءۇشىنشى قۇرىلتايىم. ۇشەۋىن ەپتەپ سالىستىرىپ كورۋگە بولادى. سوڭعى قۇرىلتايدا شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا «قونىس اۋدارۋعا» دەگەن ءۇمىتى زور ەدى. سونداي-اق، كوشىپ كەلۋ قارقىنى دا قازىرگى ۋاقىتپەن سالىستىرعاندا، وتە جوعارى بولاتىن. بۇگىنگى قۇرىلتاي الدىڭعىلارىنان گورى كوپ جاعدايدا كوڭىلسىزدەۋ ءوتتى. ونىڭ باستى ءبىر سەبەبى، بۇرىنعىعا قاراعاندا، قازاق ەلىنە كەلەتىن كوشتىڭ سايابىرسۋى، باسەڭسۋى. وسى ماسەلە ەلدەگى قازاقتاردى دا، شەتەلدەگى قازاقتاردى دا ويلاندىرىپ وتىر. بۇل جەردە «كوشتىڭ باسەڭسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەگەن سۇراق وزىنەن-ءوزى تۋىپ وتىر. كوشتىڭ سايابىرسۋى الدىڭعى قۇرىلتايلارداعى ءۇمىتتىڭ تولىق اقتالماعانىن كورسەتۋدە. وسى جولعى قۇرىلتايدا ءبىر كوڭىل اۋدارعانىم، ءبىز بۇگىنگە دەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ تولىق سانىن بىلمەيتىن سياقتىمىز. مىسالى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز بايانداماسىندا «300 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلدى» دەسە، كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن دەپۋتات ءۋاليحان قاليجانۇلى «260 مىڭ وتباسى قونىس اۋداردى»، - دەدى. بۇل الشاقتىق نەدەن تۋىپ وتىر؟ وپتيميستىك كوزقاراس تۋعىزۋ ءۇشىن، بىرەۋلەر پرەزيدەنت­كە مالىمەتتى ءوسىرىپ بەرىپ وتىر ما؟ - دەگەن وي كەلەدى. سوندىقتان، كوشى-قون ەسەبىنىڭ قانشا بولعانىن بىلمەۋىمىز دە ءبىراز ويلارعا جەتەلەيدى.
ءبىز يا مويىندايىق، يا مويىندامايىق، دياسپورا دەگەنىمىز - عىلىمي تەرمين. تاريحي وتانىنان شاشىراپ، جەر-جەردە جۇرگەن ەتنوستىق توپتاردى دياسپورا دەيدى. دياسپورادا ەكى ۇلكەن ماسەلە بار. كەيدە «دياسپورانىڭ ەكى جانى بار» دەيدى. ءبىر جانى ءوزىنىڭ تۇرىپ جاتقان ەلىنە بەيىمدەلىپ، سونىڭ زاڭىمەن ءومىر ءسۇرىپ، كۇنكورىس جاساۋى. ەكىنشى جانى - تاريحي وتانى. وسى ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن ادامدار ءتۇبى ءبىر جاعىنا شىعۋى كەرەك. الەم تاريحى كورسەتكەندەي، دياسپورا يا ءوزى جۇرگەن ورتاسىنا ءسىڭىپ، جوعالىپ كەتەدى، يا ەلىنە ورالادى. مىسالى، قازاقتارعا ءسىڭىپ كەتكەن قوجالار مەن تورەلەر سياقتى. كوپتەگەن ەلدەردە مۇنداي دياسپورالار بار. اتا-تەگىن بىلگەنىمەن، بىراق مادەنيەت، ءتىل، ءداستۇر، ويلاۋ جۇيەسى جاعىنان ءومىر سۇرەتىن ورتاسىنا بىرتە-بىرتە ءسىڭىپ كەتەدى. مىسالى، قىپشاق نە مۇسىلمان تەكتەس ورىستىڭ قانشاما فاميليالارى بار. بىراق، ورىسقا ءسىڭىپ كەتكەن. سول سياقتى رەسەيدەگى، قىتايداعى جانە ت.ب. ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ دا تۇراتىن ورتاسىنا ءسىڭىپ كەتۋ قاۋپى بار. سوندىقتان، كوپتەگەن دياسپورا وكىلدەرى تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋعا تىرىسادى. سەبەبى، شەتەلدە ءومىر سۇرەتىن ەش ەتنوستىق توپ وزىنەن-ءوزى جوعالىپ كەتكىسى كەلمەيدى. ونىڭ ۇلتتىق ساناسى بار. بىراق، ەڭ ءبىر ۇلكەن ماسەلە - تاريحي وتانى تارتىمدى بولۋى كەرەك.
جاس قازاق: وسى جەردەن ءسوزىڭىزدى بولەيىن، قۇرىل­تايداعى سوزىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى سوڭعى كەزدەرى بەلگىلەنگەن كۆوتانىڭ تولماي جاتقانىن ايتىپ قالدى. نەلىكتەن كوشى-قوننىڭ قارقىنى بۇرىنعىدان سايابىرسىدى؟
امانگەلدى ايتالى: ءبىر جاعىنان، شەتەلدەردە تۇراتىن جاعدايى جاقسى، ءوزىنىڭ سۇيىكتى كاسىبىمەن اينالىساتىن دياسپورا وكىلدەرى قازاقستانعا كەلمەس بۇرىن، بىزدەگى كاسىپكەرلىكتى، ينتەلليگەنتسيا مەن قاتارداعى ادامنىڭ كۇنكورىسىن ءوزىنىڭ ەۋروپاداعى نەمەسە قىتايداعى احۋالىمەن سالىستىرادى. جاسىراتىنى جوق، جاسى ۇلعايعان ادامدار تاريحي وتانىنداعى جانە شەتەلدەگى زەينەتاقىنى سالىستىرادى. مىسالى، قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ زەينەتاقىسى قازاقستانداعىدان ەكى ەسەگە كوپ. سوندىقتان، كەيبىرەۋلەرى قازاقستاندا تۇرىپ، قىتايداعى زەينەتاقىسىن الىپ كەلىپ جاتادى. مىنە، سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەگەن وسى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلىندا 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ەلگە قونىس اۋداردى دەسەك تە، قازاقستانداعى الەۋمەتتىك جاعداي (اسىرەسە، جەرگىلىكتى قازاقتىڭ تۇرمىس، ءبىلىم، دەنساۋلىق، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلۋ دەڭگەيى) جاقسارماي، شەتتەگى قازاق ۇدەرە كوشپەيدى. سودان سوڭ، كاسىپكەرلىك احۋال جاقسارماي، جەمقورلىق پەن بيۋروكراتتىق پسيحولوگيا جويىلماي تاعى كەلە المايدى. شىندىعىن ايتساق، بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ەلىمىزگە دەگەن سەنىمسىزدىك، ۇرەي بار. كوشى-قوننىڭ سايابىرسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - وسى.
جاس قازاق: امانگەلدى اعا، ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «شەتتەن كەلگەن قازاقتاردى ءالى دە بولسا، ۇلتتىق تۇرعىدان جاتسىنۋ بار»، - دەپ ەدىڭىز. وسىعان نە سەبەپ؟
امانگەلدى ايتالى: بىرىنشىدەن، ەكونوميكالىق جاعداي. سەبەبى، ەلدەگى قازاقتاردىڭ ءبىرازى باسپاناسىز، جۇمىسسىز جۇرگەندە، شەتتەن كەلگەن قازاقتارعا ءۇي-جاي سالىپ، جۇمىس بەرسە، «نەگە بۇلاي؟» - دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى. مۇنى عىلىمنىڭ تىلىندە «ميگرانتوفوبيا» دەيدى. مىسالى، قازاقستاننان قونىس اۋدارعان ورىس نەمەسە باسقا ۇلت وكىلى ءوزىنىڭ تاريحي وتانىندا بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتارعا يە بولسا، ول ەلدە دە وسىنداي پسيحولوگيا بولادى. مىسالى، اقش-تا مەكسيكا، يسپانيا جانە ت.ب. ەلدەردەن كەلگەن ميگرانتتارعا بىردەن جاعداي جاسالمايدى. سەبەبى، جەرگىلىكتى حالىق وعان قارسى. ولارعا بىردەن ازاماتتىق تا بەرمەيدى. ولار بىرتە-بىرتە امەريكالىق بولادى. بۇل - ءبىر جاعداي. ەكىنشىدەن، قازاق ۇلتى ءالى دە بولسا: «وسى ەلدىڭ يەسى - ءبىز»، «قازاق ءتىلىنىڭ يەسى - ءبىز»، «قازاق مادەنيەتىنىڭ مۇراگەرىمىز»، «قازاقتىڭ تاريحى - ءبىزدىڭ تاريحىمىز» دەپ ايتاتىنداي جوعارى دەڭگەيدەگى ۇلتتىق ساناعا كوتەرىل­مەي تۇر. سوندىقتان، شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدى ءالى دە بولسا، ۇلتتىق تۇرعىدان جاتسىنۋ بار. ولارعا كادىمگى ءبىر ەنشىسى بولىنبەگەن باۋىرى رەتىندە قولعابىس بەرەيىك دەمەيدى. بارلىعى بىردەي بولماعانىمەن، سول كوشىپ كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ بىرەۋىنە وزبەك، بىرەۋىنە قالپاق، بىرەۋىنە قىتاي، بىرەۋىنە موڭعول ت.س. ات قويىپ جاتۋ - ءبىزدىڭ قازاق رەتىندە دە، ازامات رەتىندە دە ءالى دەڭگەيىمىزدىڭ تومەندىگىندە. وسى ءبىر فاكتور ءارى شوشىتادى، ءارى ويلاندىرادى. وسىلايشا ءبىز الەمدىك دەڭگەيدەگى قازاق ۇلتى بولۋ تۇگىلى، كوشىپ كەلىپ جاتقان ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ءوزىن «مىناۋ موڭعوليادان كەلگەن قازاق»، «اناۋ قىتايدان كەلگەن قازاق»، «ال مىناۋ وزبەكستاننىڭ قازاعى» دەپ جىككە ءبولىپ جاتىرمىز. رۋلىق جىكشىلدىك دەگەن ءوز الدىنا. شەتتەگى قازاقتىڭ وتانىنا ورالۋىنا ءبىر ۇلكەن پسيحولوگيالىق توسقاۋىل بولىپ تۇرعانى - وسى. ءۇشىنشى توسقاۋىل - ءبىزدىڭ «كوشى-قون تۋرالى» زاڭىمىز ۇلكەن ايتىس-تارتىستىڭ ناتيجەسىندە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا ورىس ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەدى. ونىڭ سەبەبى، مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىنەن. سوندىقتان: «قازاقستانعا كەلدىڭ بە، مەن سەنىمەن ورىسشا سويلەسەمىن! سەن ورىس ءتىلىن ۇيرەن! مەن قازاق ءتىلىن بىلمەيمىن!» - دەيدى ولار. بۇل شىن مانىسىندە - زورلىق.
اقمولا وبلىسىندا تۇراتىن ۇلكەن قازاق اقساقالى پارلامەنتكە حات جازدى. «مەن بالا-شاعاممەن موڭعوليادان كوشىپ كەلدىم. بىراق، تاريحي وتانىما ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە كەلگەن جوقپىن. قىزمەتتەگى بالالارىما ورىس ءتىلىن تاڭىپ جاتىر. انا جاقتا موڭعول ءتىلىن تاڭدى، مىنا جاقتا ورىس ءتىلىن ۇيرەن دەپ زورلاۋدا. مەن ەندى قايدا بارامىن؟ ۇرپاعىمدى الىپ، ءۇشىنشى ءبىر ەلگە كوشكىم كەلىپ وتىر»، - دەپتى اقساقال ءوز حاتىندا. «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەن. ەلگە كەلگەن ەكەنسىز، وسىنداي جاعدايمەن ەسەپتەسپەسە بولمايدى»، - دەپ مەن جاۋاپ حات جولدادىم. ول كىسى ەشقايدا كوشكەن جوق. بىراق كوپ قازاقتىڭ باسىنداعى ۇلكەن ءبىر ماسەلەنى كوتەردى. ورىستانۋدى تاڭۋ - جاتسىنۋ پسيحولوگياسى. سونىمەن بىرگە، تۇرمىستاعى جەمقورلىق، بيۋروكراتتىق، قاعازباستىلىق، ادامشا سويلەسە الماۋ - بۇلاردىڭ بارلىعى شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعانى انىق. بيىلعى قۇرىلتايدا ءۋاليحان قاليجانۇلى: «جاڭا زاڭ قابىلدايمىز. ورالمان ازاماتتىق السا دا، ورالماندىق جەڭىلدىكتەرى ساقتالادى»، - دەدى. بۇل - جەڭىس ەمەس. بۇل - 7 جىل بويى ۇزدىكسىز كوتەرىلىپ، شەشىمىن تابا الماي جۇرگەن ۇيات ماسەلە ەدى! بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلگەنى دۇرىس، بىراق وتە كەش قالعان شەشىم!
جاس قازاق: بۇل جولعى قۇرىلتاي جاڭالىعىنىڭ ءبىرى - پارلامەنتتىڭ پارتاسىندا ۇزا-ا-اق جاتىپ قالعان «كوشى-قون تۋرالى» زاڭ ماجىلىستە قابىلدانىپ، سەناتقا جولداندى. توق ەتەرىن ايتقاندا، وسى زاڭ ەلگە ورالامىن دەگەن قازاقتاردىڭ ءۇمىتىن اقتاي الا ما؟
امانگەلدى ايتالى: مەنىڭ ويىمشا، ءۇمىتىن تولىقتاي اقتاي المايدى. نەگە؟ زاڭ كەيبىر ماسەلەلەردى رەتتەر. ونىمەن قوسا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ جالعاسىن تاپقانى شەتەلدەگى قازاقتار ءۇشىن ۇلكەن ءبىر جەڭىلدىك ەكەنى داۋسىز. بىراق، زاڭنان باسقا پسيحولوگيالىق احۋال بار. ادامي قارىم-قاتىناستاردى زاڭمەن رەتتەۋ قيىن. مىسالى، جاتسىنۋ، الالاۋ سياقتى پسيحولوگيانى زاڭمەن الىپ تاستاي المايمىز. سوندىقتان، ءالى دە بولسا كەدەرگىلەر ازايمايدى. ويتكەنى، بۇل زاڭنان گورى ادامگەرشىلىك ماسەلەسى. ەلگە ورالعان قانداستارىمىزعا ناعىز باۋىرمالدىق ءبىلدىرۋ، تۇسىنىستىكپەن قاراۋ جاعى جەتپەي جاتىر. ياعني «كوشى-قون تۋرالى» جاڭا زاڭدى قابىلداعان سوڭ، شەتەلدەگى قازاقتار قازاقستانعا اعىلادى ەكەن دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتپايىق.
جاس قازاق: قۇرىلتاي مىنبەرىنەن ءسوز سويلەگەن جازۋشى سماعۇل ەلۋباەۆ اعامىز الداعى 10-15 جىلدا قازاقستانعا كەلەتىن كوش توقتاۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر ايتتى. بۇل - كۇللى الاش بالاسىن ويلاندىراتىن ماسەلە. جات ەلدىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاق قازاق ەلىنە ات باسىن بۇرماي، كوش سايابىرلاماق تۇگىلى، توقتاپ قالۋى دا مۇمكىن عوي. ويتكەنى، قۇرىلتايعا كەلگەن قازاق جاستارىمەن تىلدەسكەندە وسىنى اڭعاردىق. ال ءسىز قالاي ويلايسىز؟
امانگەلدى ايتالى: جاستار كەلەر، بىراق كوش ازايۋى مۇمكىن. سەبەبى، جاستار بىلىمگە قۇشتار. مىسالى، ەۋروپادا تۇراتىن جاستار ەۋروپا ءبىلىمىنىڭ قازاقستان بىلىمىنەن ارتىقشىلىعىن بىلەدى. قىتايداعى جاستار دا سولاي. سوندىقتان، ءبىلىم جونىنەن ىلگەرى مەملەكەتتەردە تۇراتىن قازاق جاستارى قازاقستانعا كەلىپ، وقۋعا، قىزمەت ىستەۋگە قۇلشىنا قويمايدى. تاعى ءبىر سەبەپ، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇمىسسىزداردىڭ ىشىندە 100 مىڭعا جۋىعى - جوعارى بىلىمدىلەر. بۇل ماسەلە جاستاردى دا ويلاندىرادى. ال وزبەكستان سياقتى ەلدەردەگى جاستار بىزگە كەلۋى مۇمكىن. سوندا دا ولار ءوزى تۇراتىن ەل مەن قازاقستاندى سالىستىرادى. ءوزى تۇراتىن ەلدەگى ءبىلىمنىڭ، ءومىر ساپاسىنىڭ جوعارىلىعىن كورگەندە، ارينە، ويلانادى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. شەتەلدە تۇراتىن دياسپورالاردى كەيبىر دەموگراف-عالىمدار «قوناق» دەيدى. ويتكەنى، ولار قالاي بولعاندا دا، ۋاقىتشا ءومىر سۇرەدى. يا سول ورتاعا ءسىڭىپ كەتەدى، يا ەلىنە ورالادى. تۇرىكتىڭ نەمەسە ورىستىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءتىپتى ءدىنىن دە قابىلداپ كەتۋ - زاڭدىلىق. بارعان سايىن ولار سول ورتاعا سىڭە بەرەدى. مىسالى، قۇرىلتايدا رەسەيدەگى قازاق مەكتەبى تۋرالى اڭگىمە بولدى. قازاقتارعا قازاق مەكتەبىن اشىپ بەرەتىندەي رەسەيدە نيەت تە، كوڭىل دە، ساياسات تا جوق. رەسەيگە قازاقتاردىڭ ورىستانعانى، ورىس ءتىلىن ءبىلىپ، سول ورتاعا سىڭگەنى جاقسى. مەن سىزگە ءبىر دەرەك ايتايىن. 2002 جىلى رەسەيدە حالىق ساناعى ءوتتى. سول ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى 800 مىڭنىڭ شاماسىندا بولدى. سوندا رەسەيلىك عالىمدار: «800 مىڭ تەك سان جاعىنان، ساپا جاعىنان بۇل ورىستانعان قاۋىم»، - دەگەندى ايتتى. ساپا دەگەنى - انا ءتىلىن ءبىلۋى. ۇلتتى ۇلت ەتەتىن - ءتىل. رەسەيدەگى قازاقتار سول ورتاعا ءسىڭىپ بارا جاتقان دياسپورا. ولاردى نەگىزىنەن ورىستار دەپ، ال كەيبىرەۋ­لەر «قارا ورىستار» دەپ اتايدى. سوندىقتان، ولار كوشپەيدى. رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىنىڭ جاستارىمەن سويلەسكەنىمدە، ءسوز اراسىندا: «ءبىز قازاقستانعا بارىپ، قازاق بولا الماسپىز. اۋەلى وزدەرىڭ قازاق بولىپ، بىزگە ۇلگى كورسەتىڭدەر! وسى استاناعا، الماتىعا كەلگەندە، قازاقتاردىڭ بارلىعىنىڭ قازاقشا سويلەگەنىن كورگەنىمىز جوق»، - دەپ ءازىل-شىنى ارالاس سىن ايتتى. سوندىقتان، سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ ايتقان قاۋپى دۇرىس. ۋاقىت وتكەن سايىن، ءبىز الەمدەگى قازاقتى جوعالتا بەرەمىز. ول - شىندىق. بۇل شىندىق - بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىنىڭ ۇلكەن ءبىر زاڭدىلىعى. ول جۇتىپ الا بەرەدى، سىڭىرە بەرەدى. وعان بۇگىنگى كۇنگى باق، حالىقتىڭ الىس-بەرىسى، بارىس-كەلىسى، تۇرلىشە مادەني قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرۋى يتەرمەلەي تۇسەدى.  

استانا قالاسى

سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي

03.06.2011 12:42