تاريحى الا-قۇلا جازىلعاننان كەيىن بە، الدە ونىڭ كەي تۇستارى ءتىپتى حاتقا تۇسپەگەننەن سوڭ با، قايمانا جۇرتىمىز شەت جۇرتتىق اۋەسقوي كىتاپ جازعىشتاردىڭ تۋىندىلارىنا يمانداي سەنەدى. ماسەلەن، ارعى تەگى قۇمىق، بىراق تەك-تامىرىنان كوپ اجىراعان مۇراد ادجيگە! ءدال قازىر تاريحقا قىزىعىپ جۇرگەن ءبىراز سابازعا مۇرەكەڭ ءوزىمىزدىڭ ەرمۇحان بەكماحانوۆتان دا قادىرلى. نەگە؟ سەبەبى ول كىسى «شەت جۇرتتار ولجالاپ العان مول مۇرامىزدى تۇركى حالىقتارىنا قايتارىپ بەرىپ وتىر». ءتىپتى پراۆوسلاۆ شىركەۋلەرىنىڭ توبەسىندەگى جىلتىراعان كىرەسكە (كرەست، كىرەش) دەيىن! كيريلل مەن ميفودي دا قازاق پەن سوزاق سەكىلدى تۋعاندارىمىز ەكەن. ويباي-اۋ، ءبىز مۇندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى دەپ ۋلاپ-شۋلاپ جاتقاندا، سىرتتا ءجۇرىپ-اق تۇركى (تۇرىك) جۇرتىن حريستياندىق ميراسپەن ولشەۋسىز «بايىتقان» مۇراد ادجيگە راقمەت ايتپايمىز با!

تاريحى الا-قۇلا جازىلعاننان كەيىن بە، الدە ونىڭ كەي تۇستارى ءتىپتى حاتقا تۇسپەگەننەن سوڭ با، قايمانا جۇرتىمىز شەت جۇرتتىق اۋەسقوي كىتاپ جازعىشتاردىڭ تۋىندىلارىنا يمانداي سەنەدى. ماسەلەن، ارعى تەگى قۇمىق، بىراق تەك-تامىرىنان كوپ اجىراعان مۇراد ادجيگە! ءدال قازىر تاريحقا قىزىعىپ جۇرگەن ءبىراز سابازعا مۇرەكەڭ ءوزىمىزدىڭ ەرمۇحان بەكماحانوۆتان دا قادىرلى. نەگە؟ سەبەبى ول كىسى «شەت جۇرتتار ولجالاپ العان مول مۇرامىزدى تۇركى حالىقتارىنا قايتارىپ بەرىپ وتىر». ءتىپتى پراۆوسلاۆ شىركەۋلەرىنىڭ توبەسىندەگى جىلتىراعان كىرەسكە (كرەست، كىرەش) دەيىن! كيريلل مەن ميفودي دا قازاق پەن سوزاق سەكىلدى تۋعاندارىمىز ەكەن. ويباي-اۋ، ءبىز مۇندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى دەپ ۋلاپ-شۋلاپ جاتقاندا، سىرتتا ءجۇرىپ-اق تۇركى (تۇرىك) جۇرتىن حريستياندىق ميراسپەن ولشەۋسىز «بايىتقان» مۇراد ادجيگە راقمەت ايتپايمىز با!

وسىدان ون جىلداي بۇرىن استاناعا سول اتىشۋلى مۇرەكەڭ كەلە قالدى. جوو-لاردا كەزدەسۋلەر بولدى. سونداي ءبىر ساتتە: «رەسەيدە قۇمىقتاردىڭ جاعدايى قالاي؟» دەپ سۇراعانىمىزدا، ول ءىلىپ العانداي: «وتە جاقسى!» دەپ جاۋاپ قايىردى. ءبىز دە وسىنداي جاۋاپتىڭ بولاتىنىن سەزىپ: «جاقسى دەيسىز، وندا نەگە 300 مىڭداي قۇمىقتىڭ بىردە-ءبىر انا تىلىندە مەكتەبى جوق؟» دەدىك. قوناعىمىز كۇمىلجىپ قالدى... سوندا دەيمىز-اۋ، ءبۇتىن قۇمىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەمەي، جوعىن تۇگەندەمەي تۇرىپ، تۇركىنىڭ قيالداعى حريستياندىق نەگىزىن قازبالاعاننان مۇرەكەڭ نە ۇتادى؟.. بۇگىنگى وقىعاندار اقىماق ەمەس قوي، ەندەشە مايمىل مەن ادامنىڭ اراسىنداعى «ارالىق ءتۇردى» قولدان جاساعان چارلز دارۆين اتاسىنداي، حريستياندىق پۇت تاسىنان، يكونداردان تۇركىنىڭ كەلبەتىن «تاۋىپ جۇرگەن» مۇراد ادجي تىرلىگىنىڭ استارى جوق پا ەكەن؟ ايتەۋىر ءوزىنىڭ سۋىرتپاقتاعان سىرىنان بىلگەنىمىز، ارعى اتالارىنان بەرى پاتشاعا ادال قىزمەت ەتىپتى، تاق يەسىنىڭ وققاعارى بولىپتى. بۇل مىقتىڭىز باياعى عالىم-ميسسيونەر، تەگى حاقاس ن.ف.كاتانوۆتىڭ ءىزىن باسقان سولتۇستىك سينودىنىڭ رۋحاني وققاعارى بوپ جۇرمەسىن...

ءبىز، ايتقان جەردەن اۋلاق، كىرەستى ءھام ادجي مەن كاتانوۆتى نەگە ءسوز ەتتىك؟ بۇعان نەگىز بولعان - قۇلاعىمىزعا دا، سۇيەگىمىزگە دە ءسىڭىستى مەكتەپ قوڭىراۋى ەدى. كەشە عانا كەزەكتى وقۋ جىلى اياقتالىپ، بارلىق ورتا مەكتەپتە «سوڭعى قوڭىراۋ» سوعىلدى. نەشىنشى رەت ەكەنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. جاڭگىر حان تۇسىنان ەسەپتەسەك، بۇل - 170-ءشى قوڭىراۋ! ەندى توقتاي قالىڭىز. بۇل جەز قوڭىراۋ قايدان شىقتى؟ ءتۇر-تۇرپاتى، سىڭعىرلاۋى شىركەۋ كولوكولىن ەلەستەتپەي مە؟ قوڭىراۋ قاشان كولوكول بولدى نەمەسە كولوكول قاشان قوڭىراۋ بولدى؟ «مەملەكەت دىننەن بولەك» دەگەندە، داۋسىمىز جەر جارادى، ال سوندا حريستياندىقتىڭ ەلەمەنتى رەتىندە كولوكول-قوڭىراۋ قالايشا مەكتەپكە كىرىپ كەتكەن؟ وسىنى ويلانعان ادام بولدى ما؟..

ءبىرىنشى قازاقتىڭ «قوڭىراۋ» سوزىنە كەلەيىك. راس، بۇل - حالقىمىزدىڭ ءتول ءسوزى (مۇنى م.ادجي ەستىسە، «انە، قازاقتاردىڭ حريستياندىعىن دالەلدەيتىن قوڭىراۋ ەجەلدەن بار» دەۋشى ەدى). بىراق ول ءسوز ەشقاشان دا كولوكولدىڭ بالاماسى بولعان ەمەس. سەبەبى تۇسىنىكتى: قازاق حريستيان ەمەس. رۋحاني مۇرامىزعا ۇڭىلسەك، مىنانداي جولداردى ۇشىراستىرامىز: «داۋىسى قۇستاي تۇرلەنىپ، قوڭىراۋداي التىن كۇڭىرەنىپ» (باتىرلار جىرى), «قوڭىراۋلى نايزا قولعا الىپ، قوڭىر سالقىن توسكە الىپ، قول توڭكەرەر مە ەكەمىز» (اقتامبەردى), «اقسۇيەكتىڭ بالاسىن، قارا ۇلىنا تەڭگەرىپ، قوڭىراۋلى نايزا وڭگەردىم» (ماحامبەت), «بىرەۋ-مىرەۋ، كىم بىلەدى، گازەتكە دە جازىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سونسوڭ ءبىرجولاتا كۇمىس قوڭىراۋلى سەيىلبەك اتانعانىم عوي» (س.سادۋاقاسۇلى), «كۇلدىرلەپ قوڭىراۋداي كۇي سىڭقىلداپ، بوتا كۇي مايماڭ قاقتى ءۇن بىلقىلداپ» ء(ى.جانسۇگىرۇلى), «كۇمىس قوڭىراۋداي كۇلكىسى دە كۇن كۇيىنەن، كوڭىل كىربىڭىنەن اۋلاق» (م.اۋەزوۆ), «سۋ الا سول وزەنگە باردى ءلاززات، شولپىسى قوڭىراۋداي سىلدىر قاعىپ» (ق.امانجولوۆ).

بايىپتاي قاراساق، بۇل مىسالدارداعى «قوڭىراۋدىڭ» بىردە-ءبىرى «كولوكول»-عا ءدال كەلمەيدى. بىرىندە - جاۋىنگەر قارۋىنىڭ ءتۇرى (ونىڭ وزىندە بۇل نايزادان شىعاتىن دىبىسقا قاتىستى بولسا كەرەك), ەكىنشىسىندە - اۋەن، كەلىسىم، ناز. سماعۇلدىڭ تۇسىندا «كۇمىس قوڭىراۋ» (وسى اتتاس پوۆەسى بار) كىسى بويىنداعى جىلتىراق مىنەزدىڭ سيپاتىن دا اڭعارتسا كەرەك. سويتە تۇرا وتارشىلدىقتىڭ سالالانۋى شىركەۋدى دە كۇشەيتكەن حح عاسىر قالامگەرلەرى شىعارمالارىنان ەرىكسىز شىركەۋ سىڭعىرىنا ۇقساس دىبىس تا ەمىس-ەمىس ەستىلىپ قالادى... ۇلت رۋحانياتىنىڭ تاريحى «قوڭىراۋ» سوزىنە، مىنە، وسىنداي انىقتاما بەرەدى.

ال، مۇنى قازاقتىڭ ءسوزىن الەمگە جانە كەيىنگى ۇرپاققا تانىتاتىن «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» قالاي تاپسىرلەيدى ەكەن؟

ءتىل-ادەبيەت مارعاسقالارىنىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان ەكى تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىك ءبۇي دەيدى: «قوڭىراۋ زات. توبەسى دوعالدانۋ كونۋس ءتارىزدى، ىشىندە تەربەلىپ تۇراتىن ءتىلى بار، دىبىستىق بەلگى بەرەتىن مەتالدان جاسالعان قۇرال» (2-توم، 64-بەت). بۇل سوزدىكتە س.مۇقانوۆتىڭ انىق شىركەۋ قوڭىراۋىن سيپاتتاعان ەكى سويلەمى مىسالعا الىنعان.

ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى 1999 جىلى جاريالاعان «قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە»: «قوڭىراۋ. 1. ىشىندەگى تەربەلىپ تۇراتىن بىلەۋ ارقىلى دىبىس شىعاراتىن قۇرال. قۇلىنعا قوڭىراۋ تاقتى ... 2. شىرىلداپ دىبىس بەرۋ ءۇشىن جاسالعان تەحنيكالىق قۇرال. ساعاتتىڭ قوڭىراۋى شىرىلداپ قويا بەردى (قاناحين)» دەلىنگەن. وسى سوزدىكتە مىنانداي دا ءسوزدىڭ تۇسىندىرمەسى بار: «قوڭىراۋباس. بوت. گۇلى قوڭىراۋ پىشىندەس كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك»(407-بەت).

ەندى وسى سوزدىكتەردىڭ مالىمەتىن ورىس تىلىنە اۋدارساق، م.ادجيلەر «ە،باسە!» دەپ بوركىن اسپانعا اتىپ قۋاناتىن شىعار. سوندا، سوزدىككە سەنسەك، قازاقتا «تەربەلىپ تۇراتىن ءتىلى بار» قۇرال ەجەلدەن بولعانى عوي. ماسساعان! قۇلىنعا تاعىلاتىن قوڭىراۋعا كەلسەك، بۇل - قازاق دالاسىنا قاراشەكپەندىلەرمەن بىرگە ەنگەن ءداستۇر (ۆ.دال كولوكولدى - «بوجي گلاس»، ول تەك قانا شىركەۋگە بايلانىستى قولدانىلادى دەي كەلە، «كولوكولچيك، نپر. نا شەيۋ سكوتۋ» دەپ تۇسىندىرەدى، 2-توم، 139-بەت). بازارشىلاپ بارىپ، قۇلىنعا قوڭىراۋ ساتىپ الۋدى قايمانا قازاق قىزىق كورگەن. ال، پاۋەسكىگە جەككەن اتقا قوڭىراۋ تاعىپ، دالانى دا، قالانى دا جاڭعىرتىپ ءجۇرۋ - پراۆوسلاۆ دىنىندەگىلەر ءۇشىن اجەپتاۋىر مەرەي ءارى ءسان بولعان. ءحىح عاسىردىڭ قازاق باي-شونجارى ورىس ۇستاسىنا پاۋەسكى جاساتقاندا، كولىكتىڭ ءسانى رەتىندە بۇل «كولوكولچيك» قازاق ساحاراسىنا دا كەلگەن. ءبىزدىڭ اڭقاۋ مىرزا كاپىر ءدىنىنىڭ بولشەگىن قاپەرىنە دە الماعان.

ال «قوڭىراۋباسقا» كەلسەك، بۇل - ورىس ءشوپ اتاۋىنىڭ كالكا-اۋدارماسى. شىركەۋدى دە، كولوكولدى دا كورمەگەن دالا قازاعى قايدان ونىڭ «قوڭىراۋ پىشىندەس» ەكەنىن بىلەدى؟ الاش بالاسى ءۇشىن قوڭىراۋ - دىبىستىڭ، اۋەننىڭ سيپاتى عانا عوي. ياعني ول زاتتىق فورما بولعان ەمەس.

مىنە، وسىدان كەيىن قازاق مەكتەبىنە كولوكولدىڭ قاشان ورنىققانى جونىندە ويلانۋعا تۋرا كەلەدى. ءسوز جوق، ول ءحىح عاسىردا ورىس-قىرعىز شكولدارىنىڭ اشىلۋىمەن بىرگە پايدا بولدى. بۇل - اتىشۋلى ميسسيونەر يلمينسكيلەر ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. شكول زۆونوگى - شىركەۋ كولوكولىنىڭ كىشكەنە ءتۇرى (اتالىمداردى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ورىسشا بەردىك). ءتىپتى بۇگىن دە قازاقستاندا ەلەكتر قۋاتى بولماي قالعان جاعدايدا قالادان اۋىلعا دەيىن وسى «تەربەلىپ تۇراتىن ءتىلى بار» شىركەۋ كولوكولىنىڭ كىشى ءتۇرى سوعىلادى. ال وقۋ جىلى اياعىنداعى «سوڭعى قوڭىراۋ» توقتىڭ بار-جوعىنا قاراماي مۇنى قازا قىلعان ەمەس... مۇنىڭ استارىن بايقاماعان مارقۇم اقىن ع.قايىربەكوۆ ىبىراي تۋرالى پوەماسىن «دالا قوڭىراۋى» دەپ اتاپ جىبەرگەنى دە ەسىمىزدە. ءدال وسى جەردە عافەكەڭ دالا اۋەنىن ەمەس، «تەربەلىپ تۇراتىن ءتىلى بار» مىس كولوكولدى (مەكتەپ كولوكولىن) قاپەرىنە العانى ءسوزسىز...

ءبىر قىزىق جەرى، ۆ.دال سوزدىگى مەن قازاق سوزدىكتەرىندەگى كولوكول-قوڭىراۋعا بەرىلگەن انىقتاما وتە ۇقساس. ورىس عالىمى - پراۆوسلاۆ، ال مۇسىلمان قازاق عالىمدارىنا نە جورىق؟ سوندا ولار باتىرلار جىرىنداعى، اقتامبەردى مەن ماحامبەتتەگى «قوڭىراۋدى» شىركەۋ كولوكولى دەپ تۇسىندىرمەك پە؟..

بۇگىنگى مەكتەپتە كولوكولدى قالىپتاسقان ادەتپەن «زۆونوك» دەيدى. قازاق تىلشىلەرى زۆونوكتى دا، كولوكولدى دا - «قوڭىراۋ» دەپ اۋدارادى. ورىس سوزدىگىنىڭ اتاسى ۆ.دال كولوكولەتس، كولوكولچيك، زۆونوك اتالىمدارىن قاتار قويادى. ورىس ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن قاراستىرعان ن.شانسكي، ۆ.يۆانوۆ، ت.شانسكايا كولوكول-دى - جالپىسلاۆياندىق ءسوز دەي وتىرىپ، ەجەلگى ءۇندى تىلىندە kalakalas - جۇيەسىز شۋ، ايقاي ماعىناسىن بەرگەنىن، لاتىندا calo, گرەكتە kaleo, ەسكى نەمىس تىلىندە hellan - شاقىرۋ، داۋىستاۋ دەگەندى بىلدىرگەنىن جازادى (205-206-بەت). قالاي دەسەك تە مۇنىڭ بارىنەن حريستياندىقتىڭ، شوقىنشاق ءۇرىمنىڭ ءيىسى شىعادى.

ءبىز وزىمىزشە قىزىعىپ «كولوكولدى تۋىسقان تۇرىك حالىقتارى نە دەيدى ەكەن؟» دەپ تە باعامداپ كوردىك. 1992 جىلى انكارادا شىققان «Karsilastirmali Turk lehceleri sozlugu» ەڭبەگىنىڭ 1-تومىندا (114-115-بەت) تۇرىكشە - can, ءازىربايجانشا - zang, باشقۇرتشا - san, kingirav, قازاقشا - konirav, قىرعىزشا - konguro, وزبەكشە - kongirak, zang, تاتارشا - can, kingirav, تۇركىمەنشە - can, ۇيعىرشا - can, ورىسشا - kolokol دەپ تىزبەلەنگەن ء(بىز مۇندا تەحنيكالىق سەبەپپەن تۇرىكتىڭ ءارىپ دايەكشەلەرىن قويمادىق). سوندا شىركەۋ داڭعىراعىن تۇرىك، تاتار، تۇركىمەن، ۇيعىر، ءازىربايجان، باشقۇرت، وزبەك نەگىزىنەن - چاڭ، زاڭ، ساڭ دەيدى ەكەن ء(بىزدىڭ داڭ-دۇڭ، شاڭ-شۇڭ دەگەن ەلىكتەۋىش سوزدەرىمىزدىڭ ءبىر سىڭارى سياقتى جانە بۇل «كولوكول»-دىڭ ارعى ماعىناسىن ءدال اشادى). جالپى تۇرىك حالىقتارى قاتارىندا شىركەۋ كولوكولىنا بايىرعى ءوز ءسوزىن ياكي اۋەن اتاۋىن وپ-وڭاي قيا سالعان - ءبىز بەن قىرعىز ەكەن. قىرعىز ءداۋ دە بولسا بىزگە ەلىكتەسە كەرەك... بۇل «تۋمىسىمىزدان مۋزىكانتپىز» دەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جۇرتقا ۇيات ەمەس پە؟.. دالىرەك ايتساق، قازاقتىڭ قوڭىر جانە سودان وربىگەن قوڭىراۋ اۋەنى مەن شىركەۋ قۇرالىنىڭ داڭعىر-دۇڭعىرى، شاڭ-شۇڭى بىردەي ءھام ۇندەس بولعانى ما؟ انا ءتىلىمىز بەن اتا ءدىنىمىزدىڭ تەك-تامىرىنان اجىراي باستاعان بۇگىنگى ۇرپاققا تاريح قويناۋىنداعى قوڭىراۋمەن بايلانىستى سوزدەرىمىزدى قالاي تۇسىندىرەمىز؟

قازىر جات ءدىن وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قىزىلدى-جاسىلدى ءدىني كىتاپتارىن التايدان اتىراۋعا دەيىن تازا قازاقشا «كيەلى كىتاپ» دەگەن اتاۋمەن تاراتىپ ءجۇر. كيە دە، كىتاپ تا - بىزگە اسا قادىرلى سوزدەر. قازاقى قوڭىراۋدىڭ شىركەۋ قوڭىراۋىنا اينالىپ كەتكەنىن جانە ونىڭ اق پاراقتاي مەكتەبىمىزدى جاۋلاپ العانىن وسى ۇردىسپەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

ەندى ماسەلەنىڭ پراكتيكالىق جاعىنا كەلەيىك.

ءبىرىنشى، مەكتەپتى شىركەۋ «قوڭىراۋىنان» قالاي قۇتقارامىز؟ بىزدىڭشە، جىل سايىن وتەتىن «سوڭعى قوڭىراۋ» سالتاناتىندا «تەربەلىپ تۇراتىن ءتىلى بار» شىركەۋ كولوكولچيگىنىڭ ورنىنا سىلدىرماقتى نەمەسە باسقا دا ۇلت داستۇرىنە قاتىستى اسپاپ پىشىندەس قۇرالدى پايدالانۋعا بولادى عوي (ەگەر اسا كەرەك دەپ تاپسا). ايتپەسە سول سىڭعىردىڭ نە كەرەگى بار؟ جالپى وقۋ ورىندارىندا ءۇزىلىستىڭ كەلگەن ۋاقىتىن بىلدىرەتىن دىبىستى ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن بايلانىسى بار مۋزىكانىڭ ءبىر ۇزىگىمەن الماستىرۋ قاجەت. قازاقستان بويىنشا مەكتەپ، كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەت جۇيەلەرىنىڭ ارقايسىنا ارناپ ورتاق ءۇزىلىس اۋەنىن قابىلداۋعا دا بولادى (مىسالى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىزدىڭ باستامامىزبەن، رەكتوردىڭ قولداۋىمەن ءۇزىلىس اۋەنى رەتىندە ن.تىلەنديەۆتىڭ «اققۋ» كۇيىنىڭ ءبىر ۇزىگى الىندى).

ەكىنشى، ءبىز جالپى قوڭىراۋ ءسوزىن اقتاپ الۋعا ءتيىسپىز. وتارشىلدىق تا، ونىمەن ەرە كەلگەن ميسسيونەرلىك باسقىنشىلىق تا رەسمي جويىلدى. قازاقتىڭ ءاپ-ادەمى، تاريحي ورنى بار ءسوزى نەگە شىركەۋ كولوكولىنىڭ بالاماسى بولۋى كەرەك؟ بۇل كولوكولدى - ا.بايتۇرسىنۇلى انىقتاعان قاعيداتپەن كولىكىل دەپ الۋعا دا نەمەسە 1926 جىلعى تۇرىكتانۋ سيەزىنىڭ شەشىمىنە سايكەس («ءبىر تۇرىك تىلىندە جوق ءسوز باسقا تۇرىك تىلىنەن الىنسىن») ءشاڭ (شاڭ-شۇڭ، داڭ-دۇڭ-نىڭ كەز كەلگەن سىڭارى بۇعان سايكەس كەلەدى)دەپ الۋعا دا مۇمكىندىك بار عوي.

قالاي دەسەك تە عاسىرلار بويى ارمانداپ جەتكەن تاۋەلسىزدىك تۇسىندا اقتامبەردى مەن ماحامبەتتىڭ قوڭىراۋلى نايزاسى قاي-قايداعى جات ءدىننىڭ قوڭىراۋىنا ەمەس، قوڭىراۋلى قالامعا، ءتىپتى قوڭىراۋلى تەحنولوگياعا اينالۋى قاجەت-اۋ!