ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ "ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى" ماقالاسى ءبىراز تىڭ ويدى قوزعاپ بەرگەنى راس. "رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس اتالمىش ماقالانىڭ "ۇلت تاريحىنداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىت", "تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ" اتتى بولىمدەرىن وقىعاندا ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان ءبىراز دۇنيەنى ايتۋ كەرەكتىگىن اڭعاردىق. 

قازاق جەرى - ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ وشاعى، ەجەلگىلەردىڭ تەحنيكالىق جاڭالىقتارىنىڭ كۋاسى بولعان مەكەنى. اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى العاش ۇلى دالادان تارالعانى بەلگىلى. تاريحتاعى دەرەكتەرگە ەشكىم جيەندىك جاساي المايتىنى حاق. جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنان، زەرتتەۋشىلەردىڭ دالەلدەرىنەن دە كورەمىز. ارحەولوگ عالىم ۆيكتور زايبەرتتىڭ پىكىرىنشە: «ب.ز.د. VI  مىڭ جىلدىقتا قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، قوستاناي جانە پاۆلودار وبلىستارى اۋماعىندا ۇلكەن تاريحي وقيعالار ورىن العان. «ءدال وسى وڭىرلەردە دالالىق وركەنيەتتىڭ باستاۋى – ات – كولىكتىك كوممۋنيكاتسيا ءداۋىرى قالىپتاسقان». شوتلانديالىقتار كيلتتى، ياعني ەركەكتەر بەلدەمشەسىن كليماتقا بايلانىستى ءارى قولايلى بولعان سوڭ ءداستۇرلى تۇردە كيگەنىن تاريحتان بىلەمىز. ال شالباردىڭ العاشقى نۇسقاسى نەمەسە سالت اتتىلاردىڭ استى - ءۇستى بولەك ورنالاسقان كيىمدەرى - كوشپەندىلەردىڭ يدەياسى. قازىرگى كيىم ۇلگىسىنىڭ بازالىق كومپونەنتتەرى، جۇمساق وكشەلى ساپتاما ەتىكتەر، ەر تۇرمان، ۇزەڭگى، قىلىش، ساۋىت – ءبارى – ءبارى كوشپەندىلەردىڭ مۇراسى.

عالامدىق عىلىم ءۇشىن سەنساتسيا سانالعان جاڭالىق ءارى قازاق حالقىنىڭ ىزدەنىمپاز ەكەنىن دالەلدەيتىن وقيعا 1969 جىلى ورىن العان ەدى. قازاقستاننىڭ ەسىك قورعانىنان تابىلعان، «تۋتان حامون» اتىن يەلەنگەن «التىن ادام» تالاي تىلسىم قۇپيانىڭ بەتىن اشتى. ال، الەمدىك ونەردەگى بيىك بەلەس بولىپ سانالاتىن «اڭ ءستيلى» فەنومەنى -  تاريحي مۇرانىڭ جارقىن كورىنىسى.  اتا – بابالارىمىزدىڭ كوركەم دۇنيەلەردى دۇنيەگە اكەلگەن، تاڭداي قاقتىرىپ، تالايدى تامساندىراتىن ادەمى زاتتاردى شەبەر جاساعان، التىن وڭدەۋدىڭ تەحنيكاسىن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن شەبەر حالىق ەكەنىن بىلدىك.

قازاق جەرى مەتاللۋرگيانىڭ تاريحي وتانى. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ وزىندە قازاقستان جەرىندە مەتاللۋرگيانىڭ بەلگىلى فورماسى بولعانى انىقتالعان. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارى ورتالىق قازاقستانداعى اتاسۋ ماڭىنان كونە زاماننىڭ مىس قورىتاتىن ەسكى پەشتەرىن تاپقان. 1771  جىلى قازاقستاندا بولعان ن.رىچكوۆ ۇلىتاۋ ماڭىندا «...سول جەردى مەكەندەگەن حالىق قازعان مىس كەنىنىڭ كوپتەگەن ورىندارىنىڭ بولۋى التىن مەن كۇمىس كەندەرىن قازعانىن اڭعارتاتىن بەلگى سياقتى» - دەپ جازعان. اتالمىش دالەلدەردەن ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى دالا وركەنيەتى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان قانشالىقتى دامىعانىن اڭعارۋعا بولادى.

التاي – ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگى. دارحان دالانىڭ توسىندە تۇركى دۇنيەسى پايدا بولىپ، كوشپەلى جانە وتىرىقشى وركەنيەتتى قالىپتاستىرىپ، ونەر، عىلىم، الەمدىك ساۋدانى دامىتۋعا ۇلەس قوسقانىن بىلەمىز. ىزىنشە، ساۋدا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ءارتۇرلى مەملەكەتتەرمەن بايلانىس جاساۋعا جول اشقان تاعى ءبىر جەلى – ۇلى جىبەك جولى. ەۋرازيانىڭ كىندىگى بولىپ سانالاتىن قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ەلدەرمەن تاۋار اينالىمى مەن زياتكەرلىك كەلىسىمنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن ەلدىمەكەندەردىڭ تاريحتا الار ورنى ەرەكشە ەكەنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

شەت مەملەكەتتەردەن الدىرتىپ، گۇلدەر دۇكەنىنە قىپ - قىزىل اقشا اكەلەتىن قىزعالداق جانە اپورت المانىڭ كىندىك وتانى – قازاقتىڭ دارحان دالاسى. المانىڭ ارعى اتاسى سيۆەرس الماسى قازاقستاننان شىققانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ال الەمنىڭ جاۋھارى سانالاتىن رەگەل قىزعالداقتارىن شۋ، ىلە، تيان – شان تاۋلارىنىڭ ەتەگىنەن كەزدەستىرە الامىز. بىزگە قاراپايىم عانا ادەمىلىكتىڭ سيمۆولى سانالاتىن قىزعالداق، جۇپار ءيىستى الما بىزدەن باستاۋ الىپ، بۇكىل الەمگە تاراعانىن ماقتانىشپەن ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.

تىڭنان تۇرەڭ سالدى دەمەسەڭىز، كيىز ءۇيدى ءدى ۇلى دالامىزدىڭ توسىندە پايدا بولعان ساۋلەتتى قۇرىلىستىڭ ءبىر جەمىسى دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى. كيىز ءۇي – ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى، كوشپەلى تۇرعىن ءۇيى، تاريحىمىزداعى العاشقى ساۋلەتتىك قۇرىلىس. جەر سىلكىنىسىندە دە ىڭعايلى، وڭايلىقپەن بۇزىلمايتىن كيىز ءۇيدى قازاقستان ءزىلزالادان جاپا شەككەن ەلەرگە شاتىردىڭ ورنىنا اپارىپ بەرگەن. زەرتتەۋشى ك.نوسيلوۆ «قىرعىز دالاسى بويىنشا» اتتى جول – ساپار وچەركىندە: «ءبىزدى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە شاقىردى. كەڭ، تەكەمەتتى ءۇي سونداي تازا، جيناقى بولدى، مۇنداي تازالىقتى مەن قازاق دالاسىندا العاش رەت كورىپ قالدىم» دەيدى. جازدا سالقىن، جاڭبىرلى كۇندەردە قۇرعاق ءارى جىلى بولاتىن كيىز ءۇي قازىرگى كەزدە دە پايدالانۋعا ىڭعايلى. اسىرەسە، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قويشىلار ءۇشىن، ءتىپتى زەرتتەۋشى گەولوگتار ءۇشىن تاپتىرماس باسپانا.

مىنەكي، قازاق الەم وركەنيەتىنە قانشاما ۇلەس قوسقانىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى. «ءتۇبىن بىلمەگەن تۇگىن بىلمەيدى» دەيدى. ءبىز قىزعالداقتىڭ وتانى گوللانديا دەپ قاتەلەسەمىز، «التىن ادامدى» تۋريستىك نىسانعا اينالدىرا المايمىز، المانى بۇكىل ەلگە تاراتىپ جىبەرىپ ءوزىمىز ايىرىلىپ قالعالى وتىرمىز. جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ اۆتورلىعىنا بايلانىستى شىققان داۋ دا بار. سايىپ كەلگەندە، تاريحتى جۇيەلەي الماي وتىرمىز. ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ توڭىرەگىندە تۋىنداعان داۋ -داماي مەن پروبلەمالاردىڭ نۇكتەسىن قويۋ ءۇشىن شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر مەن وتاندىق زەرتتەۋشىلەر نە تاريحشىلار بىلەك سىبانا كىرىسسە، تاپقان دالەلدەردى تسيفرلاندىرۋ تالابىنا ساي ورايلاستىرسا ءبىرشاما ناتيجەگە قول جەتكىزەرىمىز انىق. تاريحتىڭ تەتىگىن تاپقاندار عانا مول جەتىستىككە جەتە الاتىنى سەكىلدى، ءبىز دە تەتىگىن تاپساق، مادەني، رۋحاني، ەكونوميكالىق تۇرعىدان داميتىندىعىمىزعا ءشۇبا جوق. تالقىلاپ، قۇر داقپىرتپەن كوپىرە بەرۋدەن گورى، ناقتى ىسكە كوشكەن ءجون. قورىتا ايتقاندا، ءبىز  ۇلى دالانىڭ ۇلىلىعىن تانىتا الماي وتىرعان «ۇرپاق» دەگەن اتاقتى ارقالاپ كەتپەسەك يگى ەدى...

نازىم جولداسوۆا

Abai.kz