ءتورتىنشى تاراۋ:   جان جەگىسى

1.

م.اۋەزوۆتىڭ جەدەلحاتىن الىسىمەن «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولiمiنiڭ استاناسى بولىپ تابىلاتىن سەمەيدەگi قايراتكەرلەر ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. قازاق ەلiنiڭ سول تۇستاعى شىنايى رۋحاني استاناسى رەتiندە تانىلعان جانە سiبiر رەۆكومىنىڭ، سول ارقىلى رەسەيدiڭ قۇرامىنان شىعۋ قوزعالىسى باستاۋ العان بۇل شاhاردا «الاش» يدەياسى ءالi وشكەن جوق ەدi. ەرتiستiڭ سارىارقا جاق بەتi «الاش» دەپ اتالۋى سونىڭ بiر بەلگiسi بولاتىن.

قازاق ۇلتىن ساقتاپ قالۋدىڭ بiردەن-بiر جولى - اشارشىلىققا قارسى كۇرەس قوزعالىسى ەكەنىن تۇسiنگەن مiرجاقىپ دۋلاتوۆ باستاعان سەمەيدەگi الاش ازاماتتارى بۇل ناۋقانعا شۇعىل كiرiستi. بۇعان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ اۋەزوۆ پەن دوسوۆ سياقتى ەكi بiردەي  بەلدى وكiلiنiڭ كەلۋi دە قارقىن بەردi. «اشارشىلىققا» قارسى كۇرەستiڭ رەسمي ەمەس ۇيىمداستىرۋشىسى مiندەتiن اتقارعان جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ «قازاق تiلi» گازەتi ارقىلى سالاۋات-ساۋىننىڭ ەكپىندى جۇرگىزىلۋىنە زور ۇلەس قوستى.

اتتەڭ، سول ەڭبەكتەرi ءۇشiن باسى داۋعا ءتۇسiپ، ون جىلدان كەيiن ءولiم جازاسىنا كەسiلەتiنiن جاقاڭ - مiرجاقىپ تا، جۇسiپبەك تە بiلگەن جوق.

ءتورتىنشى تاراۋ:   جان جەگىسى

1.

م.اۋەزوۆتىڭ جەدەلحاتىن الىسىمەن «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولiمiنiڭ استاناسى بولىپ تابىلاتىن سەمەيدەگi قايراتكەرلەر ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. قازاق ەلiنiڭ سول تۇستاعى شىنايى رۋحاني استاناسى رەتiندە تانىلعان جانە سiبiر رەۆكومىنىڭ، سول ارقىلى رەسەيدiڭ قۇرامىنان شىعۋ قوزعالىسى باستاۋ العان بۇل شاhاردا «الاش» يدەياسى ءالi وشكەن جوق ەدi. ەرتiستiڭ سارىارقا جاق بەتi «الاش» دەپ اتالۋى سونىڭ بiر بەلگiسi بولاتىن.

قازاق ۇلتىن ساقتاپ قالۋدىڭ بiردەن-بiر جولى - اشارشىلىققا قارسى كۇرەس قوزعالىسى ەكەنىن تۇسiنگەن مiرجاقىپ دۋلاتوۆ باستاعان سەمەيدەگi الاش ازاماتتارى بۇل ناۋقانعا شۇعىل كiرiستi. بۇعان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ اۋەزوۆ پەن دوسوۆ سياقتى ەكi بiردەي  بەلدى وكiلiنiڭ كەلۋi دە قارقىن بەردi. «اشارشىلىققا» قارسى كۇرەستiڭ رەسمي ەمەس ۇيىمداستىرۋشىسى مiندەتiن اتقارعان جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ «قازاق تiلi» گازەتi ارقىلى سالاۋات-ساۋىننىڭ ەكپىندى جۇرگىزىلۋىنە زور ۇلەس قوستى.

اتتەڭ، سول ەڭبەكتەرi ءۇشiن باسى داۋعا ءتۇسiپ، ون جىلدان كەيiن ءولiم جازاسىنا كەسiلەتiنiن جاقاڭ - مiرجاقىپ تا، جۇسiپبەك تە بiلگەن جوق.

بۇل ناۋقاننان مەڭدەشەۆ پەن جانگەلدين، سەيفۋللين iسپەتتi اۆتونوميا باسشىلارى تىس قالدى. مۇنىڭ ءوزi ولاردىڭ ەل iشiندەگi بەدەلiن ءتۇسiردi. قازاق وقىعاندارى اشتارعا مال، ازىق-تۇلiك جيىپ، ەرiنi كەۋiپ ەل ارالاپ جۇرگەندە پاۋەسكەمەن سەرۋەن قۇرىپ، قىز ايتتىرىپ جۇرگەن سەرi «بولشەۆيك» قايراتكەرلەر دە تابىلدى. مۇنىڭ بارلىعىن حالىق بiلiپ، كورiپ وتىردى. تۇسكەن بەدەلىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قامىن قاراستىرىپ، «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرiن كەڭەس وكiمەتiنە قارسى استىرتىن ارەكەت جاسادى-مىس دەگەن جەلەۋمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قامادى.

تەرگەۋشiلەردىڭ 1921-1922 جىلى استىرتىن: كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل توڭكەرiس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن، تۇركيادان استىرتىن كەلگەن ءانۋار پاشا مەن زاكي ۆاليدوۆتiڭ باسماشىلارىنا قوسىلۋ ءۇشiن قازاق اسكەرiن جيناپ، ەل-جۇرتتى سوعان ۇگiتتەۋ ماقساتىمەن قىرعا شىققان»، - دەگەن بوپساسىن جوققا شىعارا وتىرىپ، م. دۋلاتوۆ بۇعان ەشكiمنiڭ اتىن اتاماي، سىپايى عانا:

«1921 جىلى تورعاي، ىرعىز، قوستاناي ۋەزدەرiندەگi ورال گۋبەرنياسىنىڭ بiراز ءبولiگiندەگi تۇرعىندار اشتىققا ۇشىرادى. مەن سەمەيدەگi «قازاق تiلi» گازەتi ارقىلى بiرiنشi بولىپ: قىرداعى اۋدانداردىڭ تەمiر جول تورابىنا 400-500 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقاندىعىنان دا جانە تۇرعىنداردىڭ شاشىراڭقى ورنالاسقاندىعىنان دا مەملەكەتتiك كومەكتiڭ ولارعا تولىق جەتپەيتiندiگiن ايتىپ: بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرi اتقا مiنiپ، ەل ارالاپ سالاۋات-ساۋىن (دوبروۆولنىە پوجەرتۆوۆانيە) جيۋى كەرەكتىگى، جينالعان مالدى قىر جولى ارقىلى اشتىق جايلاعان اۋداندارعا تۋرا ايداپ اپارۋدىڭ الدە قايدا تيiمدi بولاتىندىعى تۋرالى باستاما كوتەردiم. مەنiڭ بۇل ۇسىنىسىمدى كوپشiلiك تە قابىل الدى، وسى ماسەلە ءجونiندە وتكiزiلگەن ءماجىلiستە بۇل جوبانى قولدادى، كەيiننەن گۋبەرنيالىق اشتارعا كومەك كوميسسياسى مەن ونىڭ ورتالىق ۇيىمى دا قوستاپ، iسكە كiرiسۋ تۋرالى رۇقسات بەردi. شۇعىل كiرiسiپ كەتۋدiڭ ناتيجەسiندە 2-3 ايدىڭ iشiندە 15 مىڭ iرi قارا جينالىپ، ولار از ۋاقىتتىڭ iشiندە اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا جەتكiزiلiپ، حالىققا ءبولiنiپ بەرiلدi. بۇل سالاۋات-ساۋىننىڭ جەتەكشiسi ءارi ۇيىمداستىرۋشىسى رەتiندە مەن جاز ايىندا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءۇش ۋەزiن ارالاپ شىقتىم. قىردان قايتىپ، سەمەي قالاسىنا كەلگەن سوڭ مەنi تۇتقىنعا الدى، وگپۋ-دiڭ قازاقستانداعى وكiلiنiڭ بۇيرىعىمەن ورىنبورعا جونەلتتi, بiرازدان كەيiن بوساتتى»، - دەپ باياندادى.

مiنە، كوممۋنيست-كولونيزاتورلار مەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ جانە قازاق اۆتونومياسى اتقارۋ كوميتەتiنiڭ وزدەرi باسقارىپ وتىرعان حالىقتى اشتىقتان الىپ قالعان قايراتكەرلەرگە كورسەتكەن سىيى مەن ايتقان راحمەتi. بiر تاڭدانارلىعى، اشارشىلىققا سول تۇستا پارتيا مەن مەملەكەتتiڭ باسىندا وتىرعان ءالiبي جانگەلديننiڭ، سەيتقالي مەڭدەشەۆتiڭ، ساكەن سەيفۋلليننiڭ (بەتپاقدالا) اۋىلدارى ۇشىراپ ەدi. ولار نەگە سونشاما سالقىن قاندىلىق تانىتتى، الاش ازاماتتارىن تۇتقىنداۋعا نەگە بوگەت جاسامادى؟

وزگە-وزگە، ءدال مۇنداي جاۋاپتى ناۋقاننىڭ كەزiندە ارانداتۋ مەن الاۋىزدىققا، اڭدۋعا جول بەرمەۋگە ولاردىڭ تولىق مۇمكiندiگi بار ەدi.

سونىڭ iشiندە، كوكتەمنەن باستاپ بۇكiل سەمەي گۋبەرنياسىن ارالاپ مال جيىپ، سارىارقانى كەسiپ ءوتiپ، جەردiڭ ءتۇبi تورعايعا - ەكi مارتە بارىپ، 8 مىڭ مال ايداپ اپارعان، ەڭ ادال ازامات رەتiندە جۇرت سەنiپ تاپسىرعان وكiل - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا قارسى استىرتىن ارانداتۋ ارەكەتi جۇرگiزiلگەنi تiپتi دە تۇسiنiكسiز. تiمiسكi تىڭشىلار ءوزi اشتىقتان اشىنعان، اش وزەگi ورتەنگەن ادامداردىڭ اشكوزدەنگەن ءساتiن پايدالانىپ، ارعىن مەن قىپشاق رۋلارىنىڭ اشتارىن ءبىر-بiرiنە ايداپ سالدى، سۇيەككە تالاستىردى. ونى ۇيىمداستىرعان جەرگiلiكتi جەردەگi كەڭەس وكiمەتi مەن پارتيا ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندiلەرi ەدi. ال ولار جوعارىدان ارنايى نۇسقاۋ تۇسپەسە، ءوز بەتiمەن مۇنداي ارەكەتكە بارا المايتىن. سولار ۇيىمداستىرعان ارىزدىڭ سالدارىنان جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ جاۋاپقا تارتىلدى. سوت كەزiندە ول ايىپتالۋشىدان ايىپتاۋشىعا اينالدى. جۇسiپبەكتiڭ تەرگەۋ بارىسىنداعى كۋالىگى مەن سوڭعى ءسوزi سول كەزدەگi كەڭەس تەرگەۋ ورىندارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتiن اشكەرەلەگەن ۇلكەن ساياسي ايىپتاۋ بولدى. ابزال ازاماتتىڭ:

«ازاماتتىق، ادامشىلىق ءجۇزiنەن قارالسا، بiر كiسi اشتارعا جان سالىپ، قىزمەت كورسەتسە - مەندەي-اق كورسەتەر ەدى دەپ شۇكiرشiلiك ەتەمiن. مۇمكiن، مەنiڭ ەتكەن ەڭبەگiم سەبەپ بولىپ، ونداعان، جۇزدەگەن اشتار اجالدان  امان قالعان بولار، قالمادى دەپ تورعاي ەلi ايتا الماس. ەڭبەگiم - سالاۋات: نيەتiم - ارام، جۇرەگiم - قارا، قازاققا - زياندى ادام بولىپ تابىلسام، بۇ دا بiر ۋاقىت شىعار. جازاعا مويىنىمدى ۇسىنامىن، اشتار ءۇشiن مەن-اق قۇربان بولايىن. ەلiمنiڭ زاڭىنا كونەمiن»، - دەگەن جۇرەك ءسوزi دە كەڭەس وكiمەتiنiڭ جازالاۋ ساياساتىنىڭ بەتiن قايىرمادى.

جۇسiپبەك اشتار ءۇشiن عانا ەمەس، ەل ءۇشiن قۇربان بولدى. بiراق ول ۇكiم بەس جىلدان كەيiن ورىندالدى. بۇل جولى دا احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ جازىقسىز جاندى جاندارىن سالا قورعادى. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى، «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ جاۋاپتى رەداكتورى سماعۇل سادۋاقاسوۆ ماسكەۋدە ءجۇرiپ:

«تۇرمەدەگi ايىپ ورىندىعىندا وتىرعان تورعايلىقتاردىڭ iسiن تولىق اقتايتىن اسا ماڭىزدى دەرەك مەندە بار. مەن كەلگەنشە سوت iسiن توقتاتا تۇرۋىڭىزدى ءوتiنەمiن»، - دەپ جەدەلحات جولداپتى.

«الاشورداشىلاردىڭ» ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن «اتىشۋلى سوت ءىسى» گولوششەكيننىڭ «دابىلىمەن» تىپتەن ۇستەمەلەنىپ، قوڭىراۋلاتىپ وتەدى. ج.ايماۋىتوۆ پەن ي.بايمەنوۆتىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوتتىڭ ناتيجەسى تۋرالى وراز يساەۆ گولوششەكينگە بەرگەن ەسەپ حاتىندا ج.ايماۋىتوۆتان كورى س.سادۋاقاسوۆتى ايىپتاۋ باسىم. بۇل ماسەلەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى دەرەكتەرمەن بارىنشا قانىق باياندالسا دا، ورتالىق كوميتەتتىڭ كوزقاراسىن بىلدىرەتىن رەسمي تۇجىرىم بولعاندىقتان دا تولىق كەلتىرەمىز. ويتكەنى بۇل تەك قانا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل «الاشوردانىڭ» ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت جانە الداعى ۇلكەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ دايىندىعى بولاتىن. بۇل سوت پروتسەسى: ەندى كۇش الا باستاعان قۋجاقتاردىڭ - گولوششەكينشىلەردىڭ «الاشوردانىڭ» اشتىق تۇسىندا ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىن ەش كەتىرۋگە، ولاردى ءوز تۋىستارىنىڭ قامىن ويلاعان پايداكۇنەمدەر رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان. بۇل وراز يساەۆتىڭ دا «الاشورداعا» قارسى ناۋقاندى ۇيىمداستىرۋداعى «العاشقى قادامى» ەدى:

و. يساەۆ: «ايماۋىتوۆ جانە باسقالاردىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت پروتسەسى» تۋرالى ءار ءتۇرلى الىپ قاشپا ءسوز ايتىلىپ جۇرگەندىكتەن دە، ەكىنشى جاعىنان العاندا سوعان قاتىستى كەيبىر جايلاردىڭ شەكتەن شىققانىن ەسكەرىپ، سول كەزدە بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى جوق كەزدە ولكەلىك كوميتەتتىڭ حاتشىسىنىڭ ورىنىندا قالعاندىقتان دا، حات ارقىلى تومەندەگىنى مالىمدەگىم كەلەدى.

وسى ءىستىڭ بارىسى تۋرالى ماسەلە قازاتكومنىڭ پرەزيديۋمىندا قارالعان سياقتى ەدى، سوندا پرەزيديۋم مۇشەلەرى مىڭباەۆ پەن سادۋاقاسوۆ ەلدەن ەرەكشە پىكىر ۇستانىپ: بۇل پارتيادا جوق ينتەلليگەنتسيانىڭ اراسىندا ءىشىنارا نازارىلىق تۋدىرۋى مۇمكىن، - دەگەن سىلتاۋمەن ءىستىڭ سوتتا قارالۋىنا قارسى بولعان. بۇل نارازىلىق ولكەلىك كوميتەتكە بەرىلدى مە، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. مەن مۇنى تەك سوت پروتسەسى وتەردىڭ الدىندا عانا، جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى دەممە جولداس ماعان ولكەلىك كوميتەتتەن ارنايى قوعامدىق ايىپتاۋشىنى بەلگىلەپ بەرۋ تۋرالى رەسمي تۇردە حابارلاسقاندا عانا ءبىلدىم.

سوتقا مەنىڭ ءوزىمنىڭ قاتىسۋىمدى ءوتىندى. كيسەلەۆ جولداستىڭ قولداۋىمەن مەن ودان باس تارتتىم. كيسەلەۆ جولداستىڭ سىردارياعا ىسساپارمەن كەتۋىنە بايلانىستى حاتشىنىڭ ورىنىندا قالاتىنىمدى، سوندىقتان دا ۋاقىتتىڭ بولمايتىنىن جانە مەنىڭ قاتىسۋىم ىڭعايسىز ەكەندىگىن جەلەۋ ەتتىم. مۇنىڭ باستى كىلتيپانى: - اشارشىلىق جىلدارى كەلتىرىلگەن شىعىن بولعاندىقتان دا عانا «ۇلكەن ادامدار» ىسكە تارتىلىپ وتىرعاندىعىن باسا كورسەتتتىم. ودان باسقاداي (تومەندە ايتىلاتىن) شيەلەنىس ويىما دا كەلمەدى. جوعارى سوتتىڭ وتىنىشىنە وراي العىر ءارى قولى مەنەن كورى بوستاۋ جولداس بەكوۆتى ۇسىندىم. سوتتىڭ قۇرامى تۋرالى ءسوز بولعان جوق.

ءسويتىپ پروتسەسس باستالىپ كەتتى. باسپاسوزدەر ءار ءتۇرلى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتتى، بىراق سونىڭ ىشىندە «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىندە دورەكىلەۋ مانەردە جازىلعان ماقالا مەن حابارلاندىرۋدان باسقا بەلسەندىلىك تانىتقان ەشكىم بولعان جوق. بۇل رەتتە قانداي دا ءبىر ۇيىمداسقان ىسكە قاتىستى قارسى ماقالانى قازاتكومنىڭ ورگاندارى جاريالاعان ەمەس.

سوتتاعى ايىپكەردىڭ ورىندىعىندا وتە بەلگىلى ادامدار، سونىڭ ىشىندە ايماۋىتوۆ پەن كوممۋنيست بايمەنوۆ وتىردى.

ءىستى تىڭداۋ بارىسىندا ماسەلەنىڭ باسقا جاعى كورىنە باستادى. پروتسەسس بارىسىندا كوپشىلىكتىڭ پىكىرى: ايىپكەرلەرگە جانى اشىعانداردىڭ توبى بولىپ جانە سوتتىڭ ۇلكەن جازاعا كەسۋىنە مۇددەلىلەردىڭ توبى بولىپ - ەكىگە جارىلدى. مۇنىڭ ورىن الۋىنا تۇرتكى بولعان جاي كەيىن باياندالادى. كينو (قازاق وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى - ت.ج.) مەن ولكەلىك پارتيا مەكتەبى وقۋشىلارىنىڭ ايىپتالۋشىلاردى جاقتايتىنى بايقالدى، قوپم-ءنىڭ تىڭداۋشىلارى سوت كەزىندە بايمەنوۆتى (قوپم-ءنىڭ بۇرىنعى وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى) ەركىندىكتە ۇستاۋ تۋرالى سوتقا مالىمدەمە تاپسىردى. ءتىپتى سوت پروتسەسىندە (ايىپتاۋشى توپ - ت.ج.) ايىپكەرلەردى قاماقتا ۇستاۋ تۋرالى تالاپتار قويدى. سوت توراعاسى جولداس بەكباتىروۆ: ولار وزدەرىن تىم ەركىن ۇستاعاندىقتان دا سولاي ىستەۋدەن باسقا امالى قالماعانىن ايتتى.

وسى ىسكە بايلانىستى جولداس سادۋاقاسوۆتىڭ ءجونسىز ءىس-ارەكەتىن اتاپ وتپەي كەتە المايمىن. سوت تەرگەۋى اياقتالار تۇستا جولداس سادۋاقاسوۆ موسكۆادان (الدە ورىنبوردان با) توقجىگىتوۆ ارقىلى جەدەل حات جولداپ، بۇل ىسكە بايلانىستى ونىڭ ماڭىزدى ايعاقتارى بار ەكەنىن حابارلايدى. سوت ىسىندە بۇل ادامنىڭ (س.سادۋاقاسوۆتىڭ - ت.ج.) اتى-ءجونى تىركەلمەگەنىن جانە ونىڭ قىزىلوردادان سىرت جۇرگەنىن ەسكەرىپ، ءوتىنىشىن ەسكەرۋسىز قالدىرادى. سادۋاقاسوۆ كەلگەن كەزدە سوت تەرگەۋى اياقتالىپ، ەكى جاقتىڭ جارىسسوزىنە كەزەك بەرىلەدى. ول كەلە سالا بۇل ماسەلەنى ولكەلىك كوميتەتتىڭ بيۋروسىندا تالقىلاۋدى ۇسىنىپ، ماسەلەنى ۋشىقتىرىپ جىبەردى.

مەن نۇرماقوۆپەن سويلەستىم، سوت توراعاسى بەكباتىروۆتى شاقىرىپ، ءىستىڭ بارىسىن سۇرادىق. ول: بايمەنوۆ پەن قارپىقوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ قىلمىسى دالەلدەنگەنىن، ال ايماۋىتوۆتىڭ كىناسى از ەكەنىن ايتتى. نۇرماقوۆ ەكەۋمىز وعان: ەگەردە ايماۋىتوۆتىڭ كىناسى ەلەۋسىز بولسا، ناقتى دالەل بولماسا، وندا ءبىزدىڭ ويىمىزشا وعان 3-4 ايدان ارتىق كەسىم جاساماڭىز، بۇل پارتيادا جوق ينتەلليگەنتتەردىڭ اراسىندا ءبىزدى (وكىمەتتى) «جالا جابۋعا»، قۋدالاۋعا تىرىستى دەگەن پىكىر تۋدىرادى. قالعاندارىنا زاڭ بويىنشا جازا بەرىڭىز، - دەدىك.

ءبىز وسىمەن شەكتەلىپ، 2 ادامنان تۇراتىن بيۋرو ءماجىلىسىن شاقىرماي-اق قويۋدى ۇسىندىق. الايدا سادۋاقاسوۆ بيۋرونى شاقىرۋدى، ونىمەن دە شەكتەلمەي، ولكەلىك كوميتەتتەن ولاردىڭ بارلىعىن، تىم قۇرىعاندا بايمەنوۆتى اقتاۋدى تالاپ ەتتى. نۇرماقوۆ جولداس تا بيۋرونى شاقىرۋدى قولدادى. بيۋرونى شاقىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان دا، نۇرماقوۆتىڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ، يساەۆتىڭ، كاديكتىڭ، ارىقوۆانىڭ، بوكشتىڭ جانە باسقالاردىڭ قاتىسۋىمەن كەڭەس وتكىزدىم.

مەن ءبىزدىڭ نەگە جينالعانىمىزدى، سونداي-اق سوت توراعاسىمەن اراداعى اڭگىمەنى بايانداپ بەردىم، ال سادۋاقاسوۆ جولداس ارنايى بايانداما جاساعانداي سويلەدى. ونىڭ پىكىرى مىناعان سايادى:

1. بۇل ۇلكەن وقيعا، ويتكەنى سوت ورىندىعىندا ايماۋىتوۆ سياقتى قازاقتىڭ ۆەرەساەۆى، الەكسەي تولستويى وتىر، ول «ينتەرناتسيونال» مەن «جاس گۆارديانى» اۋداردى. بۇل پارتيادا جوق ينتەلليگەنتسيانىڭ اراسىندا نارازىلىق تۋعىزادى، وسى كۇندەرى قىزىلوردادا كىم بيلىكتى ۇستاپ قالسا، سوعان ءسوز كەلتىرەدى.

2. بۇل سوت پروتسەسى - «الاشوردانىڭ» ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت، ودان باسقا ەشتەڭە دە ەمەس، سوندىقتان دا سوتتىڭ قۇرامى (بەكباتىروۆ، ارىقوۆا جانە اشماەۆ) ول دەڭگەيدەن تومەن (كورنەكتى ادامدار ەمەس).

3. سوتتا جالعىز عانا قورعاۋشى بار، ونىڭ ءوزى ورىس ەكەن، سوندىقتان دا سوتقا جەتەكشىلىك جاساۋ كەرەك.

4. سوتقا تارتىلعانداردى، سونىڭ ىشىندە ايماۋىتوۆتى قورعاپ جازىلعان جالعىز ماقالانى، دۋلاتوۆتىڭ ماقالاسىن «ەڭبەكشى قازاققا» جاريالاۋعا كەلىسىم بەرمەۋ دەگەن قانداي شەكتەن شىعۋشىلىق (بۇل ماقالا سادۋاقاسوۆ كەلىسىمەن «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» بەتىندە جاريالاندى).

5. بۇل ءىس ەسكىرىپ كەتكەندىكتەن دە جانە «ايىپتى بولماعاندىقتان دا» سوتتالۋعا جاتپايدى، ءبارىن بوساتۋ كەرەك.

6. ماعان (سادۋاقاسوۆقا) سوتتا نە كۋا رەتىندە، نە قوعامدىق قورعاۋشى رەتىندە سويلەۋگە رۇقسات بەرىڭىزدەر، قازاقتىڭ قالامگەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ولاردى قورعاۋعا ءتيىسپىن.

7. سونداي-اق پارتيادا جوقتار بۇل پروتسەسكە قازاقتاردىڭ پارتيا ىشىندەگى ءبىر توبىنىڭ ەكىنشى توبىنا كورسەتكەن قىرى دەپ باعا بەرەدى، - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

كەڭەس مۇنىڭ ءبارىن بەكىتپەدى جانە ءبىزدىڭ سوت توراعاسىمەن بولعان اڭگىمەمىزدى قوستادى. بۇدان شىعاراتىن مەنىڭ قورىتىندىم:

1. ولكەلىك كوميتەت وقيعانىڭ ۇيىمداستىرىلۋى تۇرعىسىنان العاندا ونىڭ قالاي داميتىنىنا ءمان بەرمەدى.

2. سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ الاشورداشىلارمەن اراسىنداعى جىگى اجىراتىلماعان. قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ مادەني دەڭگەيى تۋرالى پىكىرى قىلمىسقا جالعاسىپ جاتادى. ونىڭ كەڭەس سوتى جونىندەگى كوزقاراسى دا جاعىمسىز اسەر قالدىرادى.

3. الاشورداشىلار وسى سوتتا ءوزىنىڭ ازۋىن كورسەتتى، سادۋاقاسوۆتى پايدالانا وتىرىپ، پارتيا مەن وكىمەتكە ىقپال ەتۋگە تىرىستى.

4. وقۋشىلاردىڭ تارتىپتەرى دە الاڭداتادى جانە ءتيىستى شارا قولدانۋدى تالاپ ەتەدى.

5. سوتتا زيان شەككەن ۇكىمەت مەكەمەلەرىنىڭ، مىسالى، باسىندا مال جيناۋ ءىسىن جۇرگىزگەن «اشتارعا كومەك» كوميتەتى وكىلدەرىنىڭ بولماۋى دا جاراسىپ تۇرعان جوق.

6. سادۋاقاسوۆتىڭ ماقالانى جاريالاۋ تۋرالى پىكىرى دە دۇرىس ەمەس، قايتا سوت ءجۇرىپ جاتقاندا ونى جاريالاماۋ كەرەك ەدى. سەرگەەۆتى ايىپتالۋشىنىڭ ءوزى تاڭداپ وتىرعاندىقتان دا، قورعاۋشى جونىندەگى پىكىرى دە ورىندى ەمەس.

7. سوتتىڭ ۇكىمىنەن كەيىن سادۋاقاسوۆتىڭ الدەكىمگە: ايماۋىتوۆتىڭ قورعاۋ كەزىندەگى ءسوزى ونى اقتاپ الدى، - دەگەنى دە جەڭىلتەكتىك، ويتكەنى مۇنى ول سوتتىڭ ۇكىمنەن بۇرىن توراعاسىنىڭ وزىنەن ەستىپ العان بولاتىن.

«الاشوردانىڭ» وسىنداي بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىرعان ىسىنە قازاتكومنىڭ قاۋلى شىعارۋى ورىنسىز دەپ ەسەپتەيمىن. و. يساەۆ»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

ءبىز بۇل حاتقا تالداۋ جاساپ جاتپايمىز. تەك: «بۇل سوت پروتسەسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ۇستىنە عانا جۇرگىزىلگەن سوت ەمەس، «الاشوردانىڭ» ۇستىنەن دە جۇرگىزىلگەن سوت»، - دەگەن س. سادۋاقاسوۆتىڭ پىكىرى وتە ورىندى بولاتىن. «اشارشىلىق» تۇسىندا ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتى مەن تۋعان اۋىلىن اشتىققا ۇشىراتا وتىرىپ، رەسەي مەن ۋكرايناداعى اشتارعا ازىق-تۇلىك جىبەرۋمەن شۇعىلدانعان بولشەۆيك قازاقتار، سونىڭ ىشىندە مەڭدەشەۆ پەن يساەۆ تا بار، الاشورداشىلاردىڭ حالىققا جاساعان قايىرىمدىلىعىن كەشىرە الماي ءجۇر ەدى.

تاعدىردىڭ تالكەگىنە وراي، ولاردىڭ بۇل «وكىنىشىنىڭ ورىنىن تولتىرۋعا» تاعى دا مۇمكىندىكتەرى بولدى. ال ولار بولسا، كەرىسىنشە وتىزىنشى جىلعى ول اشارشىلىقتان تۋعان حالقىن قورعاپ قالۋدىڭ ورنىنا، قايتا، سول اشتىقتى ءوز قولدارىمەن جاسادى. ولار بۇل كىنانى «الاشورداشىلارعا» جاۋىپ، ولاردى شەتىنەن سوتتاتتى. ءسويتىپ، ار الدىندا وزدەرىن-وزدەرى اقتاي المايتىنداي كۇناعا باتتى.

قىزىلورداعا كەلگەن سوڭ ايىپكەردiڭ قورعاۋشىسى، تىم بولماعاندا كۋاسi رەتiندە ءسوز الۋدى وتiنگەنiنە قاراماستان س. سادۋاقاسوۆقا رۇقسات بەرىلمەدى. اسا جاۋاپتى مەملەكەتتiك قىزمەتتەگi لاۋازىمدى ادامنىڭ تiلەگiن قاناعاتتاندىرماعانىنا قاراعاندا، سوتقا ورتالىق جانە ولكەلiك پارتيا كوميتەتi مەن بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ قىسىم جاساعانى بايقالادى. كۇرەسكەر، وجەت قايراتكەر سماعۇلدىڭ قولىنان كەلگەنi سوتتىڭ بارىسى تۋرالى كۇن سايىن «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنە ەسەپ جاريالاتىپ وتىردى. مۇنىڭ ءوزi قوعامدىق پiكiردi قالىپتاستىرىپ، اقىرى جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ باستاتقان شايقى قۇلشانوۆ، احمەتسافا يۋسۋپوۆ، رۇستەم ابدiعاپاروۆ، Iلياس بايمەنوۆتi سوت اقتاپ شىعاردى.

بۇعان جۇسiپبەكتiڭ اقىرعى ءسوزi دە ۇلكەن اسەر ەتتi. ول ءوزiنiڭ باسىن بايگەگە تiگە وتىرىپ، زاڭ مەن ءداستۇردiڭ اراسىنداعى قايشىلىق تۋرالى ازاماتتىق قۇقىق سالاسىنداعى مۇلدە جاڭا پiكiردi ساراپقا سالدى. تەك تاپتىق مۇددەنi عانا قورعايتىن زاڭ - ادiلەتسiز زاڭ دەگەنگە سايدى. الاش ازاماتتارىنىڭ بەدەلiن قالايدا تومەندەتiپ، جەك كورiنiشتi كورسەتۋ ءۇشiن ايلا-ءتاسىلدiڭ ءبارىن قولداعان وگپۋ تەرگەۋشiلەرi جۇسiپبەك ايماۋىتوۆقا:

1). مالدى اشتارعا تاراتىپ بەرەتiن كوميسسيانىڭ مۇشەلiگiنە قاساقانا كiرiپ، «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ تۋىستارىنا زاڭسىز ۇلەس بەردi. كەدەيلەردi ۇلەستەن قاقتى. 2). ۇلەستiرگەن مالدى كiم العانى تۋرالى قولحات المادى. 3). ءوز بەتiنشە باقتاشىلارعا مال ۇلەستiرگەن، - دەگەن ايىپ تاقتى.

جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ بۇل ايىپتىڭ ساياسي استارىن كەڭiنەن اشا قامتىپ، ونى بىلاي اشكەرەلەدi:

«بiز قازاقتىڭ ءوز الدىنا ەل بولامىز دەگەن زامانىندا، ءوز الدىنا سوت قۇرىپ وتىرعاندا - العاشقى سوت الدىن كورiپ وتىرمىز. بۇعان شۇكiرشiلiك ەتۋ كەرەك. سەبەبi قازاق سوتى - قازاقتىڭ ادەتiمەن ساناسپاق. قازاق iسiنiڭ قىلمىستى ءتۇرi قانداي، قىلمىسسىز ءتۇرi قانداي (سونى) ابدەن قاراستىرماق. بۇل iسكە، مەنiڭشە، كەيبiرەۋلەر زاڭ ءجۇزiنەن عانا قاراپ، كەيبiرەۋلەر سۇرقيالىق كوزبەن اراپ، قۇرعاق سوزگە سالىپ جاتقان كورiنەدi.

بۇل مالدىڭ جينالۋ رەتiندە كەلسەك، قازاق اراسىندا جينالعان مال - قازاق ادەتىمەن جينالدى، سوندىقتان ءبولۋ دە قازاقشىلىق رەتiمەن بولدى.

ال ەندi مالدىڭ ءبولiگi تۋرالى نارازىلىق - كورiنەۋ تۇردە، رۋ رەتiمەن، قازاقتىڭ ەسكi ادەتiمەن شىققاندىعى كورiنەدi. تورعاي ەلiنە 4 000 مال كەلگەندە كوكتەن تۇسكەندەي بولدى. مال ادامنىڭ ەتiنە جاقىن (بولعاندىقتان دا ولار) وتە قۋانىپ، تiك كوتەرiلە دايارلاندى. مالدىڭ باسىنا بارعان كەزدە - ادام، حالىق مالدى تاپتاپ كەتكەن ەدi. اشتارعا مالدى بەرە باستاعاندا حالىقتىڭ قىزىعۋى، القىمنان الۋى سولايشا كۇشەيە باستادى. بiر جاعىنان - اشتاردىڭ تiزiمiن الىپ جاتساق، ەكiنشi جاعىنان - مال بەر دەپ جاعادان الىپ جاتتى.

جالپى، قازاقتىڭ بۇل تۋرالى ادەتiن الساق: 8 000 مالدى ۇلەستiرiپ الۋ تۇگiل، 8 كەز سيسانى جانجالسىز ۇلەسكەن ەمەس. سوعان قاراعاندا بۇل iس 12 توم تۇگiل، الدەنەشە توم بولۋى كەرەك ەدi. ونىڭ ءۇستiنە، اقساقالدىق ءداۋiرi باسىنان كەتپەگەن نادان تورعاي ويازىندا بولعان iس بولسا، مۇنىڭ اقىرىنان قانداي ىنتىماقتىق كۇتۋ كەرەك؟ سوندىقتان بۇل iسكە داۋ شىقپايدى دەۋگە بولمايدى... مەنەن باسقا ءتاسiلشiل بiرەۋ بولسا، ءبارiن قاعاز ءجۇزiندە تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ iستەر ەدi.

مەندە ول بولعان جوق. مەنi: «نەگە كەمەسياعا كiردiڭ؟»، - دەپ ايىپتايدى. مۇنىڭ قيسىنى جوق.

سەبەبi, الا جازداي بەينەتتەنiپ كەلiپ، كەمەسياعا كiرمەي، مالدىڭ قالاي ءبولiنگەنiن بiلمەي كەتۋiم دۇرىس پا ەدi? ارينە، دۇرىس ەمەس. بۇل ءسوز: «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باس اۋىرماس»، - دەگەن ءسوز عوي دەيمiن. مەن تورعايعا جەتكەنشە بiر مال جوعالتتىرماي كەلدiم، اقىرىندا اشىققان ەل وعان قارامادى، 90 مالدى تالاپ اكەتتi, ونىڭ 30-دان ارتىعى تابىلدى. ال ەندi 2 جۇما باققان 74 مالشىعا - 74 قارا، مالشىلاردىڭ تاماعى، كيiسi دەپ - 30 شامالى قارا بەرiلگەن. 2-شi (رەت ايداپ اكەلگەن) مالدان مەندە ونداي شىعىن بولعان جوق.

ال ەندi: ازاماتتارعا مال بەردi (ۇلەستىردى), - دەگەنi تۋرالى. مەن (مالدى) كەدەيلەرگە بەرۋ جولىندا بولدىم. مىسالى، ورىنبوردا جاتقان جانگەلدينگە 15 قارا بەر - دەگەم جوق. سولاردىڭ كەدەي اش-ارىق تۋىستارىنا بەرەدi دەپ سەنگەنمiن.

مەن تورعاي ويازىنىڭ پارتيا قۇمارلىعىن، اقساقالدار ءداۋiرi كەتپەگەن ەل ەكەنiن گازەتتە دە جازعامىن. سوندىقتان دا ۋاكiل سايلاۋىن سول ەلدەردiڭ ءوز ورتاسىنا جiبەرگەن كۇندە دە, (ولار) بiزگە دۇرىس ۋاكiلدەرiن سايلاپ بەرمەس ەدi. سوندىقتان بiز سەنiمدi (ادامدى), تورعايدىڭ جاۋاپكەر قىزمەتكەرلەرiنiڭ الدىندا سايلاتۋدى ماقۇل كوردiك. سوندىقتان: قالادا، اۋاتكوم الدىندا سايلادى - دەپ ايىپتاۋ قاتە. ال ەندi مەنى ايىپتاۋشىلار: قازاق اراسىندا تاپتىق سەزiم جەتiپ بولدى دەپ ايتا الا ما ەكەن؟ ارينە، ايتا المايدى. وعان دالەل: بۇگiنگi «ەڭبەكشi قازاقتاعى» جازىلعان بiر ماقالا...

رۋ تارتىسى بiتiپ، تاپ تارتىسى عانا قالدى دەپ، قازاق ەلiن ەشكiم ايتا المايدى. سوندىقتان ونداي ەلدiڭ ورتاسىندا قياناتتىڭ بولماۋى, كەدەيدiڭ اقىسىن جەمەۋءى مۇمكiن ەمەس. ول بولمايدى دەپ مەن دە ايتا المايمىن. ونىڭ ۇستiنە مەنiڭ ء(وزiم) قازاق ەلiنiڭ iشiندە وتiرiك، وسەككە، شاعىمعا شەبەر ەلدى كورگەنiم - تورعاي ەلi, سوندىقتان دا بۇل iستi (جالانى), (بىلاي قويىپ), بۇدان دا اۋىر iس iستەۋلەرi (جالا جابۋى) عاجاپ ەمەس ەدi.

ال ەندi وسى ءتارiزدi iستەن ساياسي استار شىعارۋدى ويلايتىندار دا بار كورiنەدi. بiراق ونى جوعارىدا ايتقان تورعاي ەلiنەن شىعارۋعا بولا ما؟ سەبەبi, تورعاي ەلiنiڭ بالشەبيگi دە، الاشى دا - جۋاننان شىققان، اتقا مiنگەندەرi دە - وقىعاندار. مىسالى، پالەن جەردە بولشەۆيك بار دەسە، بiرەۋi بولشەۆيك بولادى. الاش بار دەسە - الاش بولادى. مiنە، وسىدان ساياسات شىعا ما؟ بۇدان قازاقشىلىق شىعادى.

قاعاز (قولحات) المادى دەسەدi. ول ءۇشiن بۇل iستiڭ قانداي ۋاقىتتا بولعانىن ەسكە الۋ كەرەك. بۇل - ات ۇستiندە بولعان iس، تالماۋ ۋاقىتتا بولعان iس. بۇل تۋرالى قاعازدى جاقسىلاپ (حاتتاپ) شىعارماق تۇگiلءى, سول ۋاقىتتا مەندە بiر جاپىراق قاعاز دا بولعان جوق ەدi. سوندىقتان مەن ويلايمىن، ونداي ۋاقىتتا قاعاز جاعىن ورىنداي الماپسىڭ دەپ دالەل ايتۋعا بولمايدى. بۇل ارادا لەنين ءسوزiن دالەلگە كەلتiرەمiن: «سوزگە نانباۋ كەرەك، iسكە نانۋ كەرەك», - دەگەن. سوندىقتان iستەگەن iستi ەسكە الارسىزدار.

مەنiڭ سوتتى بولىپ، اۋىر نە جەڭiل جازا الۋىمنان قازاق حالقىنا ۇلكەن كەمدiك بولادى-اۋ دەپ ويلامايمىن. بiراق قازاق سوتى - قازاق ادەتiن، قازاق جايىن، ونىڭ مiنەزiن-قۇلقىن ەسكە الا (وتىرىپ), بiزدiڭ تاعدىرىمىزدى دۇرىس شەشەر دەپ ويلايمىن.

مەنi جەك كورگەندەر: «شىندى ايتاسىڭ، جالپى كەمشiلiكتi كورسەتەسiڭ», - دەپ جەك كورەدi. شىندىق ايتقان ادام حالىققا جاققان ەمەس. اسiرەسە, بiزدiڭ قازاق حالقىنا. سەبەبi, بiزدiڭ ەل ءالi جەتiلمەگەن. سوندىقتان مەن قۇربان بولارمىن. بiراق، مەن - جەتiلگەن ەلدiڭ بالاسى بولسام، بۇل سوتتى، iس كوميسسياسىن كورمەگەن بولار ەدiم. بiراق امال قايسى. ءوز ەلiمنiڭ ورتاسىندا قۇربان بولىپ كەتسەم ارمانىم جوق. ەل زاڭىنا باعىنباۋعا بولمايدى. ەگەر حالقىمنىڭ زاڭ، عۇرپى مەنi ايىپتى دەسە، امالىم نە؟»، - دەپ ءسوزiن بiتiرەدi.

قىسقاشا عانا ءۇزiندiنiڭ وزiنەن جۇسiپبەكتiڭ جان سىرىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. مiنە، وسى تورعايعا جەتكiزiلگەن 15 مىڭ مالدىڭ iشiندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ - شىڭعىستاۋدى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ - سەمەي ۋەزىن، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ەرتiس بويىن ارالاپ ءجۇرiپ جيناعان ساۋىن-سالاۋاتى دا بار ەدi. ولار وزدەرىنىڭ جيعان مالدارىن باياناۋىلداعى جۇسiپبەكتiڭ قوسىنا قوستى. ارينە، ول مال، جۇسiپبەك ايتقانداي «ونداعان، جۇزدەگەن ەمەس»، مىڭداعان وتباسىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ءتۇتiنiن تۇتەتكەنi انىق. ويتكەنi, جىلۋعا نەگiزiنەن ساۋىن سيىرلار جينالعان بولاتىن. ال ولاردىڭ قانشاسى وتىز ەكiنشi جىلعى زاۋالدان امان قالدى، ول تەك بiر اللاعا عانا ايان.

حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن قاسiرەتتi - ۇلتشىلداردىڭ دۇشپاندىق ارەكەتiنiڭ كەسiرi دەپ كورسەتپەك بولعانىمەن دە، بۇكiل بiر ۇلتتىڭ اشتان قىرىلىپ قالۋ قاۋپiنىڭ تونگەنىن قازاق اۆتونومياسىن بيلەگەن كوممۋنيست - كولونيزاتورلار دا، كوممۋنيست-قازاقتار دا جاسىرىپ قالا المادى. اقىرى بار شىندىقتى مويىنداپ، ماسكەۋگە مالىمەت بەرۋ ءۇشiن «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جۇمىس قورتىندىسىن» دايىندادى. «اسا قۇپيا» دەگەن بۇرىشتاماسى بار بۇل مالىمەت دەربەس كiتاپشا رەتiندە دايىندالعانىمەن دە، جاريالانباعان كۇيiندە قالدى. تاريحشى اقىجان يگەنباەۆتiڭ نازارىنا iلiككەن بۇل قۇپيا دەرەكتەر جان تۇرشiكتiرەدi. الاش ازاماتتارىنىڭ قانداي كۇي كەشiپ، نەگە تاۋەكەلگە بارعانىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن «قورتىندىدان» بiرنەشە مىسال كەلتiرەمiز.

قۇجات ماسكەۋدiڭ كوڭiلiن اۋلاپ، وزدەرiن اقتاۋ ءۇشiن جازىلعان. «سوندىقتان دا جۇتتىڭ شىعۋ سەبەبiن:

1) پاتشا وكiمەتi دە كەزىندە اشارشىلىقپەن كۇرەسپەدi.

2) قازاق دالاسى مەن قازاقتار ءۇشiن جۇت - تابيعات سىيى. قازاقتاردىڭ اشارشىلىققا ەتi ۇيرەنiپ قالعان.

3) سوندىقتان دا رەسەي مەن ۋكراينادان كەلگەن كەلiمسەكتەرگە ەڭ بiرiنشi كومەك كورسەتiلءدى»، - دەپ باسا كورسەتەدى.

مۇحتار اۋەزوۆ اشىنىپ ايتسا - ايتقانداي، «الاشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ» قۇرامىنا بiردە-بiر قازاق قىزمەتكەرi كىرمەپتى. ولار كومەكتi تەك ەۋروپالىق ۇلتتار قونىستانعان مەكەندەرگە كورسەتكەن. حالىقارالىق كومەك ۇيىمدارى قازاق دالاسىنا ات iزiن سالماعان. سونداي-اق «اشارشىلىقتان قۇتقارۋ ءۇشiن 1921 جىلدىڭ جازىندا تۇركiستانعا 20 مىڭ ەۋروپالىق تۇرعىندار» جiبەرiلگەن. دەمەك، وسى «قورىتىندى» دا اتالىپ وتكەنiندەي، اشارشىلىققا ۇشىراعان قىر قازاقتارىنا ەشقانداي كومەك كورسەتiلمەي، تاعدىردىڭ تالكەگiندە قالعان.

تۇركىستان مەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ، قازاق اۆتونومياسى مەن باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ شەكاراسىن انىقتايتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلعان تۇستا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى 28 قازانداعى سانىندا ءا.بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ «قازاق قانشا؟» اتتى شاعىن شولۋىندا:

«1914 جىلى رۋسسياداعى بار ادام 161 ميلليون 700 مىڭ بولاتىن. ول جىلى قازاق قانشا ەدى؟ 1896, 1907 جىلى ون جىل ارالاتىپ كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى قازاقتى ەكى قايتا ەسەپتەگەن. وسى ەكى ەسەپتى ء(وزارا) سالىستىرساق، قازاق ءوسىمى جالپى ادام بالاسىنىڭ وسىمىنەن ارتىق كورىنەدى. قازاقتا ءبىر جىلدا ەكى جۇزگە ءۇش ادام قوسىلىپ وسەدى دەسەك، 1914 جىلعى قازاقتىڭ سانى 6 ميلليون 470 مىڭ بولعان بولادى.

سوعىس باستالعاننان بەرى 10 جىل ءوتتى. (سوندا) قازاقتىڭ ون جىلعى ءوسىمى 979 مىڭ. 17-21-جىلداردا الاش جايىن (ەلىن) سۇزەك جايلادى. 1917-جىلى تۇركىستان، 1921-جىلى قازاقستان جۇتادى. اشارشىلىق بولدى، ادامدار اشتان ءولدى. سوندا قازاقتىڭ 10 جىلعى ءوسىمى ءولدى دەسەك، وسى كۇنى قازاق 6 ميلليون 470 مىڭ بولادى. سۇزەكتەن، اشتان ولگەن ادام (سانى) 970 مىڭعا ەسەپ دەسەك، ولىكتى كوبەيتكەن (دە), وسى كۇنگى قازاق سانىن ازايتقان دا (سول ەسەپ) بولادى. 6 ميلليون 470 مىڭنان 970 مىڭ ادام ولسە، بۇل وزگە سوزبەن ايتقاندا جۇزدەن ء(جۇز ادامعا شاققاندا) ون بەس (ادام ولگەن) بولادى. بۇل نە؟ بۇ مىناۋ الاشتىڭ جايىندا (ەلىندە) اشى بار، توعى بار، اۋرۋى بار، ساۋى بار، 20 ۇيدەن 15 ادام ولدىگە (ەسەپ) بولادى.

قازاق وتىرىك ايتسىن، ەسەپشى (بۇل ارادا ءا.بوكەيحانوۆ اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارىن كەمىتىپ جازعان كەڭەس حاتشىلارىن مەكزەپ وتىر - ت.ج.), كور سوقىرشا جەردى قارماپ، ەسەبىن دۇرىس جازا الماسىن (سوندا دا) وسى كۇنگى تۇركىستان (مەن) قازاقستاننىڭ قازاعى (مۇندا بۇقارا مەن حيۋا قازاعى جوق) 6 ميلليون 470 مىڭنان كەم ەمەس» - دەپ جازدى.

قاسiرەتتiڭ اتى - قاسiرەت. ونى قانشا اسiرەلەپ جازعانىمەن دە، وكiنiشتiڭ ورىنىن تولتىرا المايسىڭ. تەك ارنايى زەرتتەۋدiڭ ارقاۋىنا اينالماعان 1921-1922 جىلدارداعى قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىققا كوزi قاراقتى قاۋىمنىڭ نازارىن اۋدارا كەتۋ ءۇشiن قىسقاشا عانا ماعلۇمات بەرەمiز. «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جۇمىس قورتىندىسى» مىناداي:

قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ بەس گۋبەرنياسىندا 1 ميلليون 559 مىڭ ادام اشتىقتىڭ تىرناعىنا iلiنiپتi. ارينە، بۇل تولىق دەرەك ەمەس ەكەندiگi تۇسiنiكتi.

قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى باسپاناسىز، قاڭعىپ قالعان بالالاردىڭ سانى 1921 جىلى 1 جەلتوقساندا - 128 مىڭعا، 31 جەلتوقساندا - 158 مىڭعا، 1922 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا - 333 مىڭعا، ناۋرىز ايىندا - 408 مىنعا جەتiپتi. بۇلار تەك ەسەپكە الىنعان اش بالالار. ال، قالاعا جەتە الماي دالادا سۇيەگi شاشىلىپ قالعاندار قانشاما.

قازاق دالاسىنا اجال سەپكەن اشتىقتىڭ قالاي جايىلعانىن مىنا تومەندەگi ەكi كەستەدەن انىق بايقايسىزدار.

1921 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنداعى مالiمەت.

ەكiنشi كەستە: 1921-1922 جىلدارى اشتىق پەن iندەتكە ۇشىراعانداردىڭ (مىڭ ەسەبiمەن) تiزiمگە iلiككەن مولشەرi (جاقشانىڭ iشiندەگi سان - ولگەندەردiڭ ەسەبiن كورسەتەدi).

ەكi كەستەنiڭ سوڭىندا دا: «بۇل تولىق ەسەپ ەمەس. اشتاردىڭ دا، ولگەندەردiڭ دە سانى بۇدان الدەقايدا كوپ»، - دەپ ەسكەرتۋ بەرiلگەن. سودان-اق، بۇل اشارشىلىقتىڭ قانداي كولەمدە زاۋال اكەلگەنiن بولجاي بەرiڭiز.

بۇل قولجازبادا قاسiرەتتi كورiنiستەر كوپ. ادامنىڭ جانىن تۇرشiكتiرۋ ءۇشiن ەمەس، مۇقىم قازاقستان حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن ءناۋباتتiڭ سۇمدىعىن سەزدiرە كەتۋ ءۇشiن ورتالىق كوميتەتكە قاراتىلا جازىلعان رەسمي قۇجاتتىڭ وزiندە جازىلعان مىنا مالىمەتپەن ويىمىزدى تۇجىرىمدايمىز:

«يت پەن مىسىقتى ۇرلاپ، سويىپ - جەۋ، شىن مانiندە، iندەتكە اينالدى. وسىناۋ «بiر كەسiم ەت ءۇشiن» بiرiنiڭ جاعاسىن بiرi جىرتقاندار كوشەدە جىرتىلىپ ايىرىلدى. ءومiردiڭ وزiنەن الىنعان شىندىقتىڭ سيقى وسىنداي; قۋ قۇلقىنى ءۇشiن، كۇن كورۋi ءۇشiن الگiندەي بiر حايۋاننىڭ سوڭىنان بiرنەشە ادام جۇگiرiپ بارا جاتادى. قالايدا تiرi قالۋدىڭ قامىن جاساپ، جانسەبiلدiكپەن جانتالاسقان الگi ادامنىڭ ومiرگە قۇشتارلىعىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن ونىڭ قۋىپ جۇرگەن حايۋاندى ۇستاعان كەزiندەگi قۋانىشىن كورسەڭiز عوي، اشتىقتىڭ قاسiرەتتi سايقىمازاعىن سوندا تۇسiنەسiز. جول جيەگiندە ءولiپ جاتقان، ءولiپ بارا جاتقان ادامدارعا الگi «جانسەبiلەردiڭ» ءوزi قاراۋعا قورقادى، ويتكەنi كەلەسi ساتتە ونىڭ ءوزi دە سونىڭ كەبiن قۇشۋى مۇمكiن. ءيا، ول دا عاجاپ ەمەس... سوتتا، بiردە اشتىق سوتتا تۇراقتى تۇردە ادامنىڭ ەتiمەن قورەكتەنگەن ءۇش ادامنىڭ iسi قارالاپ جاتسا، كەلەسi دە ادامنىڭ ەتiن پۇتتاپ ساتقانعا ۇكiم شىعارىپ جاتادى.

مiنە، ءدال وسىنداي كورiنiستەن ماعلۇمات بەرگەن ورال گۋبەرنياسىنداعى ەلەك اۋداندىق اشتارعا كومەك كوميتەتiنiڭ 1922 جىلعى 14 قاڭتارىنداعى ەسەبiندە: «كەشكە جاقىن كوشەگە شىعۋ قورقىنىشتى، ادامداردى، اسiرەسە, تولىق ادامداردى اڭ سياقتى اۋلاۋعا شىعاتىندار بار. اشتار ولگەندەردiڭ ەتiن جەپ جاتىر», - دەپ جازىلعان ەكەن.

سۇمدىق!

ادامعا ادامنىڭ ەتiن جەگiزگەن وكiمەت تە جەتپiس جىل ءومiر ءسۇردi.

ءجا، تەرگەۋشi مەن تەرگەلۋشiلەردiڭ جورتاق جەلدiرمەسiنە iلەسپەي، دۇرىس سوزگە كوشەيiك. وڭ iستiڭ تونىن ءدال وسىلاي تەرiس اينالدىرۋ - كەڭەس وكiمەتiنiڭ تەرگەۋ جۇيەسiنiڭ اسا اككi جانە سىناقتان وتكەن تاسiلدەرiنiڭ بiر بولاتىن. قازاق ۇلتىنىڭ اشارشىلىقتان جارىم-جارتىلاي امان شىعۋى - بۇكiل بiر ۇلت - كەڭەس وكiمەتi مەن كوممۋنيستiك پارتيانىڭ قىلمىستى ساياساتىنىڭ تiرi كۋاسi بوپ قالدى دەگەن ءسوز ەدi.

ال كۋالاردى بۇل قوعام دا، ستالين دە، گولوششەكين دە، ۇناتپادى. ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارى ستاليننiڭ قىلمىسىن اشاتىن بۇل اشتىقتىڭ اراشاشىلارى - الاش ازاماتتارىنىڭ كوزi جويىلماسا «ۇلتتار كوسەمiنiڭ» ۇيقىسى تىنىشتالمايتىن ەدi. پارتيا قاتارىنداعى ۇلت وكىلدەرىنىڭ iشiندەگi iرi تۇلعالاردىڭ بiرi, تاتار وبكومىنىڭ حاتشىسى سۇلتانعاليەۆتi 1923 جىلى تۇرمەگە قاماعاننان كەيiن ستالين شاراپ ۇرتتاپ وتىرىپ دزەرجينسكي مەن كامەنەۆكە ومiردەن الاتىن ەڭ ۇلكەن راحاتتى ءساتى:

«قۇرباندىعىڭدى الدىن-الا بەلگiلەپ، بارلىق قاستاندىعىڭدى دايىنداپ اپ، جاۋىڭدى تابان استىندا اياۋسىز جايراتقاننان سوڭعى ۇيقى»، - ەكەنiن ايتىپتى.

ءسويتiپ، كەڭەس قايراتكەرلەرi اشارشىلىقتى جويۋمەن كۇرەسۋدiڭ ورنىنا، اشتارعا كومەك كورسەتۋدi ۇيىمداستىرعان ۇلت زيالىلارىنىڭ سوڭىنا تىڭشى قويۋمەن، تiمiسكiلiكپەن شۇعىلداندى. قىس بويى قازاقستاننىڭ پارتيا مەن كەڭەس ۇيىمدارى ازىق-تۇلiك جونەلتiپ، اجال تىرناعىنان اراشالاۋدىڭ ورىنىنا: «ۇلتشىلدار اشارشىلىقتى ءوسiرiپ كورسەتiپ وتىر»، - دەپ داۋرىعىپ، ولارعا يدەولوگيالىق تۇرعىدان شابۋىل جاساپ، قالايدا اياقتان شالۋعا كiرiستi. ناقتى iس-ارەكەتiمەن حالىق اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە بولەنگەن وقىعان ۇلت قىزمەتكەرلەرiنiڭ بەدەلiن قىزعانىپ، قورلاندى.

1922 جىلدىڭ قاڭتار-اقپان ايىندا ورىنبوردا وتكەن اتقارۋ كوميتەتتiڭ ءماجiلiسi مەن II پارتكونفەرەنتسيادا اشتىققا قارسى شارا قولدانۋعا دارمەنسiز ۇكiمەتتiڭ پارمەنسiز وكiلدiگiنە ىزا بولعان تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاكiلدەرi ك.جالەنوۆ، ع.توعجانوۆ، ە.قاپين iسپەتتi وكiلدەر ولاردى قاتتى سىنعا الدى. شىدامى تاۋسىلعان قازاق وقىعاندارى ەندi جينالىس اشىپ، داۋرىعۋدان پايدا جوق ەكەنiن ءتۇسiنiپ، ءوزارا اقىلداسىپ iسكە كiرiستi. احمەت بايتۇرسىنوۆ قىزمەتتەن كەتتى. ءوزiنiڭ بۇل قادامىن: «عىلىمي - پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن ەركiن اينالىسۋىم ءۇشiن»، - دەپ ءتۇسiندiرۋi جاي عانا سىلتاۋ ەدi. شىن مانiندە بۇل ونىڭ:

«اق بولسىن، قىزىل بولسىن، ءبارiبiر، مەن تەك قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسiن قورعايتىن مەملەكەتتi عانا جاقتايمىن»، - دەپ اشىق جاريالاعان ايگىلى ساياسي مالiمدەمەسى بولاتىن.

مۇنى سول تۇستاعى قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ ءبارi دە ءتۇسiندi. 1921-1922 جىلدارى «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ مۇشەلەرi ىشكi-سىرتقى جاعدايدى كەڭiنەن تالداي وتىرىپ:

«بۇرىنعى اتى تانىمال قايراتكەرلەردi كەڭەس وكiمەتi ءتۇبiندە ءبارiبiر جازاعا تارتادى. سوندىقتان دا ۇلتتىڭ ساناسىن تۇمانداتپاس ءۇشiن: ۇلت-ازاتتىق -قوزعالىسىنىڭ ماقساتى تولىق ورىندالماعانىن، ون جۇزەگە اسىرۋعا كەڭەس وكiمەتi مۇمكiندiك بەرمەيتiنiن حالىققا ءۇنسىز جاريا ەتۋ ءۇشىن، سونداي-اق كەڭەس وكiمەتiمەن جiك-اراسىن تولىق اشۋ ءۇشىن ۇلت زيالىلارى عىلىمي-اعارتۋ سالاسىنا اۋىسىپ، رۋحاني تاۋەلسiزدiكتiڭ ۇرىعىن سەبۋگە ۇمتىلسىن. ال ەكiنشi تولقىنداعى قايراتكەرلەر مەملەكەتتiك مەكەمەلەردiڭ iسiنە بەلسەنە ارالسىپ، ساياسي ساحناعا شىعىپ، ۇلتتىڭ مۇددەسiن كوزدەسiن. ءدال قازiرگi جاعدايدا بۇدان باسقا امال جوق»، - دەگەن ىشكى ۇيعارىمعا كەلەدى.

بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇسىنعان كۇرەس ءتاسiلi ەدi.

جالعاسى بار