مۇقاعالي - 80

قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جاقىپجان نۇرعوجاەۆتىڭ سۇراقتارىنا جاۋابى

- مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە دارا تۇلعا دەپ لايىقتى باعا بەرگەن قالامگەرسىز. مۇقاعاليدى بۇ­لاي دەپ الابوتەن ىرىكتەپ الۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- مۇقاعاليدى ءويتىپ ايرىقشا ىرىكتەپ الىپ ءجۇر­­گەن مەن بە ەكەنمىن؟ ۋاقىت قوي! ال ول قانداي ۋاقىت ەدى؟ بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە. ءبارىمىز دە ادە­بيەت تابال­دىرىعىنان الابۇرتىپ اتتاعانبىز. الماتىعا باسەكە ەمەس، ارمان قۋىپ كەلگەنبىز. وزگەلەردى وزىمىزدەي كورەتىنبىز. ال ول كەزدە ءوزدى-وزىمىزدەن كۇتكەن ءۇمىتى­مىز كوپ ەدى. سوندىقتان ءبىر-بىرىمىزگە وتە زور قۇرمەت­پەن قارادىق.

مۇقاعالي - 80

قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جاقىپجان نۇرعوجاەۆتىڭ سۇراقتارىنا جاۋابى

- مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە دارا تۇلعا دەپ لايىقتى باعا بەرگەن قالامگەرسىز. مۇقاعاليدى بۇ­لاي دەپ الابوتەن ىرىكتەپ الۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- مۇقاعاليدى ءويتىپ ايرىقشا ىرىكتەپ الىپ ءجۇر­­گەن مەن بە ەكەنمىن؟ ۋاقىت قوي! ال ول قانداي ۋاقىت ەدى؟ بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە. ءبارىمىز دە ادە­بيەت تابال­دىرىعىنان الابۇرتىپ اتتاعانبىز. الماتىعا باسەكە ەمەس، ارمان قۋىپ كەلگەنبىز. وزگەلەردى وزىمىزدەي كورەتىنبىز. ال ول كەزدە ءوزدى-وزىمىزدەن كۇتكەن ءۇمىتى­مىز كوپ ەدى. سوندىقتان ءبىر-بىرىمىزگە وتە زور قۇرمەت­پەن قارادىق.

ولاي بولاتىن رەتى دە بار-دى. ءبىز وقۋعا ءتۇ­سەر­دە ادە­بيەتتىڭ توڭى ءالى جىبىمەگەن قالپى ەدى. ولەڭ ءشىر­كىننىڭ قاشانعى ەلپىلدەگىش كۇيى-تۇ­عىن. كول­حوز-سوۆ­حوز­دىڭ ويعا-قىرعا وماقا­سا­تىن دا جۇرەتىن كونەتوز تراكتورىنداي ەدى. كۇن سا­يىن ءبىر «ءوتىمدى تاقىرىپ» شى­عادى دا تۇرادى. سو­نىڭ كوڭىلىن اۋلايمىن دەپ ءجۇر­گەندە ءوزى دە قوقىسقا اينالادى. ونداي «مايشەلپەككە» ءۇي­رەنىپ العاندار وتە كوپ. جىل سايىن بۇرقى­را­تىپ كىتاپ شىعارادى دا جاتا­دى. ۇيرەن­بە­گەن­دەرى­نە كوپتى كورگەن كوزايىم رەداكتورلار ەڭ بولماسا «جەتەكشى تاقىرىپتاردىڭ ءبىر-ەكەۋىنىڭ اۋزىن مايلاۋعا» ۇيرەتىپ الەك. سۇيتە-سۇيتە ءجۇ­رىپ، ءوزى دە كوندىگىپ كەتەدى. سودان ءبىر كۇندەرى: «دوم­بى­رام نە دەيدى، مەن نە دەيمىن؟» دەپ، ىشتەي قو­ڭىلتاقسىپ وتىرعاندارى. تالانتتى دەگەن تالاي كوكەلەرىمىز ومىردەن وسىلاي ويسىراپ وتكەن-ءدى.

پوەزياداعى مۇنداي وسپاققا ۇيرەنىسە الماي، ەرەۋىلدەپ باققان تەنتەك اقىن قاسىم امانجولوۆ ەدى. ول ءبىر «جەتىم بۇرىشتا» كۇرك-كۇرك جوتەلىپ جاتىپ: «اپىراي، مىناۋ كۇننىڭ رايىن-اي، توسەك­تەن ءتاۋىر بولىپ تۇرايىن-اي دەسەم دە، قاباعىن ءبىر قويدى-اۋ اشپاي، ەرەگىسىپ ەنەڭدى ۇرايىن-اي!» دەپ بۋىرقانىپ، كۇلدى-كومەش ءومىرى جايلى تولعانعانى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى.

الماتى ءبىز كەلگەندە قاسىم ازاسىنان ءالى ايىق­­قان جوق-تى، ءبىز دە كەلگەن بويدا قايسار اقىن­نىڭ زيراتىنا باردىق. كىتابىن جاتتاپ، جاتا-جاستاندىق. قازاق ولەڭىنىڭ تۇساۋى شەشىلەر كۇندى اڭسادىق.

تۇرمەنىڭ قاتىپ قالعان قارا نانىن قايزا­لاۋ­دان جالىققان تۇتقىندار سياقتى كۇنبە-كۇن شى­عىپ جاتقان جيناقتاردان توسىن نارسەلەر كۇت­تىك. ولەڭ ءيسى بار شۋماقتارعا مۇز جالاعان جىلقىداي شۇر­قى­راستىق. تۇمانباي، ءىزتاي، ەركەش، ساعي، ەركىننىڭ جاز­عان­دارىنا ۇلكەن ءۇمىت­پەن ۇڭىلدىك. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ادەبي بىرلەستىگىندە جاستاردىڭ العاشقى اياق الىسىن تالقىلادىق. وعان ۇستا­زى­مىز مۇحتار اۋەزوۆتى شاقىرىپ، «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز!» دەگەن لەبىزىن ەستىدىك.

بۇل «پوەزيا كۇنى» قازاق ادەبيەتىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا بولدى. كوپ ۇزاتپاي «قازاق ادە­بيەتىنىڭ» رەداكتورى جۇماعالي ىس­ماعۇلوۆ: «بىزگە سىن بولىمىنە كەلسەيشى. بەسىنشى كۋرستى جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ تە بىتىرۋگە بولادى»، دەدى.

قۋانا-قۋانا قۇپ الدىم. ءبىر كۇنى رەداكتورعا كىرسەم، الدىنداعى جۇمساق ورىنتاقتى تاق تولتىرىپ ءبىر جىگىت وتىر. دۋدىراعان قويۋ شاشتى، ماڭدايى كەرە قارىس، قىر مۇرىندى، قىران قاباق، كەلىستى-اق ەكەن. «ە، ءابىش، تانىسىپ قوي. مۇقاعالي ماقاتاەۆ دەگەن اعاڭ. پوەزيا بولىمىنە ادەبي قىزمەتكەر ەتىپ الدىق. بۇگىنگى نومىرگە ەكەۋىڭىز كەزەكشىلىك ەتەسىزدەر»، دەدى.

ەكەۋمىز قاتار بولمەگە ورنالاستىق. جازۋ­شى­لار وداعىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى تۇپكى بولمەدە ول وتىرادى. ودان كەيىنگى بولمەدە مەن وتىرامىن. تۇسكى تاماققا بارعالى جاتىر ەم. تەلەفون شىر ەتە قالدى. مۇقاعالي ەكەن. «كىرىپ كەتپەيسىڭ بە؟»، دە­دى. نە بولىپ قالدى ەكەن دەپ، باردىم. كەرە قا­رىس ماڭدايىنا شىپ-شىپ شى­عا كەلگەن ءمولدىر مون­شاق­تاردى قولىنىڭ سىر­تىمەن سيپاپ تاستادى. «وتكەن جولى اڭعارىپ قالدىم. سەن مەنىڭ ديكتور­لى­عىمدى بىلگەنىڭ­مەن، اقىندىعىمدى بىلمەيدى ەكەن­سىڭ. مەن ءبىرازدان بەرى ولەڭ جازامىن عوي!» دەدى.

وقي باستادى. تالايلاردىڭ ولەڭ وقىعان­دا­رىن كورسەم دە، مۇقاعاليداي وقي الاتىندى كور­گەن ەمەسپىن. ول وزگەلەرگە ۇقساپ، تەڭسەلىپ، تەبىرەنبەيدى. ءارلى-بەرلى قولدارىن دا سەرمەلەمەيدى. ورىن­دىق­تى ات قىلىپ ءمىنىپ، وتىرىپ الادى دا، كۇمبىر­لەگەن قوڭىر داۋىسىن سوزا ءتۇسىپ، جايبارا­قات وقي جونەلەدى. داۋىسىن دا ورىنسىز كوپ قۇ­بىلتپايدى. ولەڭ جولدارى تاسقىنداپ اققان بۇلاقتاي توگىلە بەرەدى، توگىلە بەرەدى. الدە ءبىر ۋا­قىتتا اياقتادى. اۋزىمدى اشىپپىن دا قالىپ­پىن. «كەرەمەت وقيدى ەكەنسىز عوي»، دەدىم. مەن مۇقاعالي­دىڭ كوشەلى اقىن ەكەنىن سوندا ءبىلدىم.

سودان ءبىر كۇنى تاعى دا بولمەسىنە تۇستىككە شاقىردى. بىراق، بۇل جولى ولەڭ وقىمادى. «كەشە مونشاعا باردىم. ابدەن جۋىنىپ تازالان­دىم. ءۇش رەت كاليمامدى قايىردىم. ۇستەلگە جايلانىپ وتىردىم. «ءيا، بيسميللا!» دەپ كىرىسىپ كەپ كەتتىم. قۇداي كورسەتپەسىن، بوجەستۆەننايا دەسە، بوجەستۆەننايا ەكەن. تەك ءتاڭىردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا عوي! شەتىنەن، جايلاپ-جايلاپ اۋدارا بەرەمىن. قاشان تاۋىستىرار ەكەن، كورەيىن. بىتىرگەن كۇنى وزىڭە كورسەتەمىن. دانتەنى ايتام... سوعان كىرىستىم»، - دەدى. مۇقاعالي دانتەنى، «قۇدىرەتتى كومەديانى» اۋدارا باستاعان ەكەن.

سودان كۇندە تۇسكى تاماق كەزىندە بولمەگە جالعىز كىلتتەلىپ الىپ اپ، جۇمىس جاسايدى دا وتىرادى. بىلايعىلارىمىزعا ۇقساپ، بولمەدەن بولمەگە كىرىپ، اڭگىمە ايتىپ جۇرمەيدى. بىرگە قانشا ىستەگەنىمىز ەسىمدە جوق. مۇقاعالي «سوتسياليستىك قازاقستانعا» اۋىس­تى. مەنى «لەنينشىل جاسقا» ادەبيەت جانە ونەر ءبولى­مىنىڭ مەڭگەرۋ­شى­لىگىنە شاقىردى. بۇگىنگى ادەبيەتى­مىزدىڭ تالاي وكىل­دەرىن تاربيەلەگەن شەرحان مۇرتازا مەنى دە قولىم­نان قاقپادى. بىراق جۇرتتىڭ ءبارى شەر­اعاڭداي دارحان بولعان جوق.

ول جىلداردىڭ، نەسىن ايتاسىڭ، قيىندىعى دا، قىزىعى دا كوپ ەدى عوي. قاي جەردە دە شىعار­ماشىل جاستاردىڭ ماسەلەسى وتكىر قويىلا باستا­دى. ول اڭگىمەدەن ءبىز دە اۋلاق تۇرا الماپ ەدىك. ءباسپاسوز بەتىندە شوكىم-شوكىمنەن ءارى اسا الماي جۇرگەن وسپانحان، ادىلبەك، قادىر، جۇمەكەن، سا­بىر­حان، وتەجان، ءجۇسىپ، قۇداش، قانيپا، تولەگەن، قايراتتارعا دا «لەنينشىل جاستىڭ» بەتىندە كولدەي-كولدەي كولەم بەرىلىپ جات­قانىنا قاتتى قىزىعاتىندار تابىلدى. مۇقاعاليدىڭ ليريكالىق داستاندارى تۇتاس-تۇتاسى­مەن جاريالاندى. بۇنى­مىز بىرەۋلەرگە جاقتى، بىرەۋلەرگە جاقپادى.

كوپ ۇزاماي تەلەفونداردان مازا كەتتى. رەداك­تورى­مىزدى دا قايتا-قايتا جوعارعى جاققا شاقىرتتى. مەنى دە سىرتىمنان بوركىمدى تەرىس كيگىزىپ جاتتى.

ءبىر كۇنى جۇمىس اياعىنا تامان رەداكتورعا كىردىم. وڭاشا وتىر ەكەن. بەيۋاقىت جۇرىسىمە تا­ڭىر­قاي قارادى. اسىقپاي جاعدايىمدى ايتتىم. «كوپ وتىر­سا كول اشيدى دەگەن. جۇرتتىڭ قاڭقۋى ۇلعايىپ بارادى. سىزگە قىرسىعىم تيمەسىن. رۇق­سات بەرىڭىز. مەن باسپاسوزدەن كەتەمىن. كۇنىمدى ءبىر­دەڭە ەتىپ كورەرمىن»، دەدىم. شەراعاڭ قولىن­داعى گازەتتى ىسىرىپ تاستاپ، بەتىمە تۋرالاپ قارادى. «ءاي، ءابىش، سەن ماعان وكپەلەپ ءجۇر­گەن­نەن ساۋسىڭ با؟»، دەدى. «ويباي، اساكەت اللا، اق توبا! نەگە وكپەلەيمىن؟ بارىنە ريزا­مىن!»، دەدىم. «وندا بۇل ءسوزىڭدى قوي. جۇرت نە دەمەيدى؟ ءبارىمىزدى دە كۇيدىرىپ جاتىر. شىداي تۇر. سەن تۋرالى ويلارىم بار. ونى كەيىن سويلەسەرمىز»، دەدى. مەن العان بەتىمنەن ءبارىبىر قايتپادىم.

ءسويتىپ، قازاق ولەڭىندەگى قاساڭدىقپەن ايقاس مايدانىنان الىستادىم. جاڭا قىزمەتىممەن تەز ۇيرەنىستىم. ول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى ءلايلا عا­لي­قىزى عالىمجانوۆا جايدارى قارسى الدى. «مۇندا دا قيىنشىلىقتار بار. بىراق، باسىڭ جاس. كورە-كورە ۇيرەنىسەسىڭ عوي»، دەدى. ءتى­كەلەي باستىق­تارىم - ەركە­عالي راحماديەۆ پەن قالتاي مۇحامەد­جانوۆ. باۋىر­لارىنا تارت­تى. ۇجىم دا جاقسى قابىلدادى. كۇندەر وتە بەردى. مەن ىڭ-شىڭسىز قىزمەتىمدى ىستەي بەردىم. جۇمىستان شىعىپ كەلە جاتىر ەدىم، «ءاي، كەكىلباەۆ!» دەپ، بىرەۋ گۇج ەتە قال­دى. جالت بۇرىلدىم. قارا­سام - قاسقايىپ مۇقاعالي تۇر. قاسىما كەلىپ، ارقامنان قاقتى. «ادەبيەتشىلەر ۇيىنە كەلمەي كەتتىڭ عوي. «جۇلدىزعا» باردىم. جۋىرداعى پوۆەسىڭدى ءبىز­دىڭ جىگىتتەر وقىپ جاتىر ەكەن. قۇتتى بولسىن!»، دەدى. سوسىن قولتىعىمنان الىپ، بازارعا قاراي باستادى. ءبىر سەرپىلىپ بارىپ اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىردى.

«سەنىڭ بىلمەي جۇرگەن كەرەمەت نارسەڭ بار. جۋىردا، اسقارعا ايتسام، ول دا تاناۋى دەليىپ، قاتتى قۇشىرلاندى. اپتاسىنا ءبىر رەت كوك بازار­عا كەلىپ تۇر. جان-جاعىڭ قىزىلدى-جاسىل، ايقاي-ۇي­قاي، جاپىر-جۇپىر. «مەنىكىن ال، مەنىكىن!» دەپ، اناۋ دا جابىسىپ جاتىر. مىناۋ دا جابىسىپ جا­تىر. قاراما! كوزىڭدى تاس جۇمىپ ال دا تارتا بەر! ولار بارعان سايىن شۋىل­داۋىن كوبەيتە تۇسەر. سەن كەردەڭدەي ءتۇس! ويلاشى ءوزىڭ! راحات ەمەس پە؟! بۇل دۇنيەدە ويناپ ءجۇر­گەن­دەيسىڭ! راسى دا سولاي عوي! سول بەتىڭنەن ىلگەرى تارتا بەر... ءبىر كەزدە اي­قاي-ۇيقاي باسى­لا­دى. جان-جاعىڭ تىنىش­تالا­دى. ابايلاپ كوز سالۋىڭا بولادى. قازداي ءتىزىلىپ وڭكەي شالدار وتىرار. الدارىندا جەرگە توسەل­گەن گازەت­تەردىڭ ۇستىندە شوكىم-شوكىم بىردەڭە­لەر تۇرار. اق، كوك، الاباجاق قالتالار. كۇمىستەن، ءمۇ­يىز­دەن، قالا­يى­دان ىستەلگەن ناسىباي شاقشالار... ەرنىن بۇل­تيتقاندار... تاناۋىن تىرجيتقاندار... مۇ­رىنىن شۇيىرگەندەر... ءۇن-ءتۇنسىز شولىپ، اسىق­پاي جا­عا­لاپ كەلە جاتاسىڭ. مىناعان جاپاقتاڭ كۇلى قوسىل­عان، اناعان بۇيرىعىن كۇلى سالىنعان، ال مىناۋ بىرەۋىنە يزەننىڭ كۇلى كەنەت سەن ناسى­بايعا ەڭكەيەسىڭ، ال قاسىڭدا وتىرعان شال ساعان ەڭ­كەيەدى. «قاراعىم، ماقاتايدىڭ بالاسى­مى­سىڭ؟» اكەڭ­نىڭ اتىن ەستىگەندە، شالقاڭنان تۇسە جاز­دايسىڭ. «اۋ، ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟». «بەت-ءال­پە­تىڭ ايتىپ تۇر عوي، بەت الپەتىڭ...» ءشۇيىر­كەلەسە كەتە­سى­ڭ. مىجىرايعان شال كەشەگى قىلشىلداعان جىگىت ەكەن. سەنىڭ اكەڭمەن تالاي بىرگە بولعان ەكەن. ويدا جوقتا توبەسىنەن ءتۇس­كەنىنە ول دا ءماز. ناسىباي ىزدەپ كەلىپ، اكەڭنىڭ كوزتانىسىن كورگەنىڭە سەن دە ءمازسىڭ».

مۇقاعالي تىيىلىپ قالدى. تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى. كۇمبىرلەتىپ وقي جونەلدى: «قاجىپ تۇر­مىن، نەسىنە جاسىرايىن! اكەلشى، اتا، بار بولسا، ناسىبايىڭ؟ ازان-قازان شۋلاعان قاۋاق باستان، قۇرىپ كەتكىر، داڭ-دۇڭدى قاشىرايىن. ايتشى، اتا، اكەمدى كورىپ پە ەدىڭ؟ ول دا مەندەي جان با ەدى جەلىكپەلى؟ ول دا مەندەي شاقشاڭا قۇمار بولىپ، سەرگىپ ءبىر قايتۋ ءۇشىن كەلىپ پە ەدى؟!.. مۇراگەرى ەمەس پە ەم ارت جاعىندا، تارت­تىم با الدە اكەمە، تارتپادىم با؟ اتا كورگەن وق جونار دەۋشى ەدى عوي، بابالاردىڭ بايىرعى سالتتارىندا... كوز جاسىڭدى كورسەتپە، جاسىما­يىن، اكەم ولسە مەن بارمىن، نەسى ۋايىم؟! اكەمدەي ءبىر اتايىن شەرتىپ تۇرىپ، ءتاۋىر ەكەن، اكەلشى، ناسىبايىڭ!»، دەپ تالماۋراي ءبىتىردى.

ويىڭدى ون وراپ ال­عان ساعىنىش، مۇڭ، وكى­نىش، السىزدىك بويىڭا شىم-شىم ەنىپ، كەۋدەڭدى كەۋلەي ءتۇستى. «بەۋ-بەۋلەتىپ»، بەبەۋلەتىپ بارىپ با­سىلدى. قايتادان ءۇمىت­سىز سايتان كۇيگە ءتۇسىرىپ الدار­قا­نىپ، ءارى الدار­قا­تىپ، الدەنەگە ەمەكسىتىپ، الدەنە­دەن دامەلەندىرەدى. الىگە دەيىن ولمەي، وشپەي، وتپەي كەلە جاتقان ەسكى قۇسا ءبىر ءسات دۇركىرەي كوتەرىلىپ، جۇرەكتى دۇرسىلدەتىپ، قايتادان سابىر تاۋىپ، تىنشىدى. كوكىرەگىڭدەگى نەبىر ءدۇدامال سەزىم قايتا ويانىپ، قايتا مازالاي باستادى.

ولەڭ دەگەن وسىنداي بولۋ كەرەك قوي، شىركىن! نە ايتىپ، نە ويلاعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ؟! ءۇن-ءتۇنسىز يىعىڭا قونىپ، قاناتىن ءبىر-اق قاعىپ ۇشىپ كەتكەن الا قانات كوبەلەكتىڭ سوڭىنان قاراعانداي، قاراداي ۇزدىگەسىڭ! «اعا، تەك وسىن­داي ولەڭدەردى عانا جازىڭىزشى!» دەدىم. مۇ­قاعالي تومسارىپ قالدى. ءوزىمنىڭ ەڭ ءتاۋىر كو­رەتىن اقىندارىما ايت­سام-اۋ دەگەن قولقامنىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قال­دىم. «ءاي، سەن مەنىمەن بىرگە ۇيىقتاپ، بىرگە ءتۇس كورىپ شىققاننان ساۋمىسىڭ؟» دەپ، مۇقاعالي ءوزىنىڭ نا­سى­باي ساتىپ وتىرعان شال­دارىنا كەتتى. مەن ايالدا­ما­عا قاراي اياڭدادىم.

- ءسىزدىڭ مۇ­قا­عالي­دىڭ «قارلىعاشىم، كەل­­دىڭ بە؟» اتتى جيناعىنا جازعان رەتسەن­زياڭىز ادە­بي قاۋىمعا جاقسى بەلگىلى. سول ماقالانىڭ جا­زى­لۋ جايى قالاي بولىپ ەدى؟

- ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەسىكتىڭ قوڭىراۋى باج ەتتى. اش­سام - مۇنتازداي بولىپ كيىنىپ العان مۇ­قاعالي تۇر. «ەرتەلەتىپ نەعىپ ءجۇرسىز؟ اماندىق پا، ءاي­تەۋىر؟» دەدىم. جۇمىسقا كەتكەلى جاتىر ەم. ءتۇرىمدى كو­رىپ، ءۇستى-باسىمدى ءبىر ءسۇ­زىپ ءوتتى. «وڭكەي ءىلىم سوق­قاندار. جاڭا بۇرىش­تان اينالا بەرىپ، اسقاردى كورىپ ەم. ول دا پورتفەلىن قۇ­شاق­تاپ، جۇمىسقا بارا جاتىر ەكەن. سەن دە سىقيىپ تۇرسىڭ. بار. بارا بەر. بارا عوي!» دەدى.

ءبىزدىڭ دابىرلاسقان داۋىسىمىزدى ەستىپ، اس ۇيدەن انام كورىندى. بۇرىن كورمەگەن ادامى بولعان­سىن، ۇسىنعان قولىن الىپ جاتىپ: «قاي بالاسىڭ، قارا­عىم؟» دەدى. «امانسىز با، اپا! بالاڭىزدىڭ ماڭا­يىن­دا كوپ شيمايشىدان باسقا كىم ءجۇرۋشى ەدى؟ مەن دە سولاردان بولامىن. اتىم - مۇقاعالي. مەنىڭ دە سىزدەي شەشەم بار. ۇيدە ءسىز بولسا­ڭىز، قالعان­دارىنىڭ قاجەتى شامالى. وندا بۇل جولىنان قالماسىن!»، دەپ انامدى اس ۇيگە قاراي جەتەلەدى. مەن ءبىر جىميدىم دا، شىعىپ كەتكەم.

كەشكە قايتىپ كەلسەم، انام ءماز-مەيرام. «ءما، مىنانى ماناعى بالا بەرىپ كەتتى. قولى تيسە، وقىپ شىعار دەدى». جەمپىرىنىڭ قالتاسىنان الاقانعا سىيىپ كەتەتىندەي شاپ-شاعىن كىتاپشا شىعاردى. «جارىق­تىق، جىگىتتىڭ تورەسى ەكەن. تۇلعا قانداي، تۇرپات قان­داي! ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي. قال­عان دوستارىڭ وڭكەي شىبىش­تىڭ لاعىنداي شوشاڭ­داپ تۇرعان نەمەلەر ەدى. مىنانىڭ ءسوزى باپ-باي­سالدى. ۇلكەن ادامدارشا سويلەيدى. قولىڭدى تيگىز. وقىپ شىق. نە جازدى ەكەن، جارىقتىق؟!» دەدى انام.

مۇقاعاليدى كورىپ، ىشپەي-جەمەي تويىپ تۇر. «يىقتارىنا ەكى اسقار، ەكى قايرات سىيىپ كەتكەندەي عوي!»، دەيمىن انامدى مەن دە قۇپتاپ. كەيۋانا ەكى يىعى سەلكىلدەپ كۇلدى كەپ.

تاماقتان سوڭ، ۇستەلىمە باردىم. سىرتىندا - تومپيعان كىپ-كىشكەنە نەمەرەسىن ەرتكەن كارى اجە. اسپانداعى كۇننىڭ اۋماعىنان ۇشىپ كەلە جاتقان قوس قارلىعاشقا قادالا قاراپ قالىپتى. اتى دا ءاپ-اسەم ەكەن. «قارلىعاشىم، كەل­دىڭ بە؟». ءارى تانىس، ءارى تاڭسىق. مۇڭ لەبى ەسكەندەي بولادى. العاشقى بەتتى اشىپ قالسام، كوك سيامەن اۆتوگراف جازى­لىپ­تى. «ءابىش! دەي الدىم با بىردەمە، دەمەدىم بە؟ دەي الماسام، بوعىمدى جەگەنىم دە. وك­پە-نازىم، قايعى مەن قۋانى­شىم - تۇرسا ءبارى جارادى ولەڭىمدە»، دەپتى دە، شيىرىپ قول قويىپتى.

جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. سول بويدا وقۋعا كىرىستىم. ءبىرىنشى ولەڭىنىڭ ءوزى ويىڭدى الىسقا الا قاشا­دى. «35 جىل. وتىز بەسىنشى كوكتەمىم. 35 جىل. ۋا­قىت قوي كوپ-كورىم. 35 جىل قۋارىپ، 35 جىل كوكتەدىم. 35 كۇز، 35 قىس، 35 جاز. وسال ءومىر ەمەس قوي وتىز بەس جاس... 35 جىل. ءومىردى كەزىپ كە­لەم. جانە 35 بولا ما؟ سەزىكتەنەم... اكەم مەنىڭ ەسىمدە، شام تۇبىندە ۆكپ (ب) تاريحىن ەجىكتەگەن. جانە ءبىر ءسات ەسىمدە اقپانداعى، اكەم وتىر مايدانعا اتتان­عالى. ءبارى ەسىمدە - دالا، ەگىس، اۋىل، مەكتەپ، ۇستاز­دار، ينتەرناتتىڭ قاتقان نانى. ءبارى ەسىمدە - دالام دا، تۇراعىم دا. تەك ەستە جوق، كۇلدىم بە، جىلادىم با... بالا­لىق شاق جاربيىپ جۇرەتۇعىن، وگىز جەككەن اربا­نىڭ قۇلا­عىندا. شارۋانىڭ بالاسى بولعاننان با، شارۋاعا اينالدىم ون جاسىمدا، مايدانداعى اكەمە وق جىبەردىم، ايىرباستاپ كۇلشەمدى قورعا­سىن­عا... ەسىمدە جوق. بالا بوپ ءوسىپ پە ەدىم؟! بولسام نەگە جىلى ءسوز ەسىتپەدىم؟! ەسىمدە تەك بىلەمىن جەڭىس قۇستىڭ، ءبىزدىڭ جاققا ءبىر اپتا كەشىككەنىن...»

ءبارى راس. ءبارى سولاي. ءبارىمىز دە كورگەنبىز. ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە. ءبارىمىز دە وسىلاي سەزىنەمىز. نەگە ەندەشە ءبارىمىز جازباعانبىز؟

وقي تۇسەلىك. «1941 جىل اقپانداتقان. سىرت­تا اياز. اۋىلىمىزدى اق قار جاپقان، ۇڭىرەي­گەن ۇرەي تۇر سوعىس دەيتىن، الاپات - اسپان، جەردى، اتتانداتقان.... جارتى اي تۇر شار اسپاندا - توزعان تاعا، ۇسكىرىك ۇرلەي مە، الدە قوزعالتا ما؟ اجەم ءجۇر تۋعان جەردىڭ توپىراعىن، تۇمار عىپ تىگىپ جاتىر ءبوز قالتاعا. ول وتىر. اياماي-اق ءىشىپ العان. ساناسىن ما­زا­لايدى كۇ­شىك-ار­مان. اتتان، اكە. تانىس قوي كۇرەس ساعان. كۇ­رەسۋى كەرەك قوي كۇشى بار جان... جالىنعان عا­زيز انام، سۇراپ قال­عان، جوعالدى سول بەتىمەن بىراق تا ارمان، سەنبەيمەن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن، سەبەبى، ول ءۇيى­مىزدەن ءتىرى اتتان­عان». بىرەۋ جەلكەڭە كەلىپ، سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي. قالاي-قالاي ءدوڭ­گەلەنتەدى. بۇل نەعىپ سەنىڭ ەسىڭە تۇسپەگەن؟ سەن دە وسىلاي سەزىنىپ، سەن دە وسىلاي قانجىلاماپ پا ەدىڭ؟

ءجا... ءجا... جەتەر. بۋىنىم بوساپ، كوز الدىم بۇل­دىراپ بارادى. «سوناۋ ءبىر جازدا، جايلاۋدا، سوعىستىڭ كەزى قوي باققام، كوڭىلىم كەلمەي بايلامعا، كوپ نارسەنى ويلانتقان... جۇگىرىپ تومەن قۇلدىراپ، كوردىم دە تاۋدىڭ بۇلاعىن، كوزىمنىڭ الدى بۇلدىراپ، قالقايىپ ەكى قۇلاعىم، قابارجىپ، ءۇنسىز جىلادىم... سونداعى كوزدىڭ جاسىنان ءلاززات العام نانساڭىز، سۇراڭىز ءاربىر تاسىنان، ەلىمە مەنىڭ بارساڭىز... بۇلاقتان بارىپ سۇ­راڭىز، كوردى ەكەن، كىمدى ءبىلدى ەكەن... بۇعىنىپ قال­عان، ءبىر اڭىز، بۇيىعىپ تاعى ءجۇر مە ەكەن... جارتاستىڭ جونىن ۇرعىلاپ، كەۋدەسىن سايدىڭ تەپكىلەپ، سۇرار ما ەكەن سۇم بۇلاق: «سول بالا قايدا كەتتى؟» - دەپ».

وقىعان سايىن وقي تۇسكىڭ كەلەدى. شىندىقتى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلىپ، ءبارى كورىپ جۇرگەنمەن، ونى ورتاق سىرعا اينالدىرۋ، جىرعا اينالدىرۋ تەك ەڭ تالانتتىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن سياقتى. «كورە عوي... بايقاي عوي... ايتا عوي!» - دەپ، پەرىش­تەلەردىڭ ءوزى تەك سولاردىڭ عانا قۇلاعىنا سىبىر­لايتىنداي. مۇقاعالي سونداي باقىتتىلار توبىنان ەكەن. انام ايتقانداي: شىن جارىقتىق ەكەن! جا­رىق­تىققا جارىق ءدۇ­نيە­نىڭ ۇسىنبايتىن با­قىتى، ۇستاتپايتىن اقي­قاتى جوق شىعار!

دەرەۋ تەلەفون شال­دىم. دىڭ-دىڭ. ءبىرازدان كەيىن قايتا سوق­تىم. دىڭ-دىڭ. ءتوزىمىم تاۋسى­لىپ، تاعى بۇرا­دىم. دىڭ-دىڭ... ەندى ويلاندىم. قاپ، بالەم، تەلەفون سوقپايمىن. جا­­زا­مىن. گازەتكە ۇسى­نا­مىن. كورسىن دە وقى­سىن! وقىسىن دا قۋان­سىن! ءوز تاپقانىما ءوزىم ماساتتانىپ، توسەككە سۇلا­دىم. جول تاستاماي وقىدىم. ءبارىن دە ءوز باسىمنان وتكەر­گەندەيمىن. ءبارى دە مەن تۋرالى. ءتىپتى مىنا ءبىر جول­داردىڭ مەنەن نەسى بوتەن، نەسى وزگە! «جۇرەگىمدە ءجۇر­گەنى-اي ءبىر قاۋىپتىڭ، ساباعىن­داي شىرمايدى شىر­ماۋىق­تىڭ، ۇمىتپەنەن، ارمانمەن، كۇدىكپەنەن، ءوتىپ جاتىر زى­مىراپ، زىرلاۋىق كۇن... شەشەم مەنىڭ ەڭكەيىپ بارا جاتىر، قاي كۇنى كەلەر ەكەن نالا باتىر. جەل ماعان سىبىرلايدى ايات وقىپ: «ءبىر كۇنى ايىرى­لاسىڭ، قارا دا تۇر...» شەشەم مەنىڭ يىلگەن سۇراۋ بەلگى، ءسال عانا شاتتىق كوردى، جىلاۋ كوردى، قالاي عانا قالپىنا كەلتىرەسىڭ، داۋىلدار مايىستىرعان مىناۋ بەلدى. ۇلىڭ سەنى ۇجماققا بەرگىسى جوق، ۇج­ماعىڭ دا تامۇق قوي كورگىسىز وت. وسىلاي كوز الدىمدا جۇرە بەرشى. سۇراۋلى سويلەمدەردىڭ بەلگىسى بوپ».

قاي ولەڭىن قانشا قاراسام دا، ارتىق-اۋىس ەشتەڭە تابا المايمىن. اپىراي، الا-قۇلاسىز بۇل قانداي كىتاپ! بۇنداي دا بولادى ەكەن عوي؟ ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدان بۇرىن-سوڭدى مۇن­دايدى كورگەن ەمەسپىن. باتىرعا وڭقايى دا، سولاقايى دا ءبىر دەپ، وڭدى-سولدى جازا بەرەتىن تالانتتىلارى­مىزدىڭ ءوزىن تاۋسىلا سويلەپ، سارقىلا جازۋعا يتەرمەلەيتىن بۇل كىتاپ تۋرالى ۇندەمەي قالۋ ۇلكەن ءمىن دەپ ويلاپ، الدىڭعى بەتتەگى اۆتوگرافقا قايتا ءۇڭىلدىم. «23.ءىىى.68 ج.» دەپ جازىلىپتى.

بۇل كىتاپ مەنىڭ قولىما تامىز ايىندا ءتيدى عوي. مۇقاعالي سوندا بۇل كىتاپتى سونشا ۋاقىت وزىندە ۇستاعان عوي. بۇدان بۇرىنعى ەكى كىتابىن دا بەرگەن ەمەس. سوندا مۇنى قينالا-قينالا اكەلگەن عوي. ءوزى ۇلكەن ءۇمىت ارتقان كىتابى بولدى عوي. «دەي الدىم با بىردەڭە، دەمەدىم بە؟!» دەگەنگە قاراعان­دا، سولاي سەكىلدى. دەگەندە قانداي! دەپسىڭ، مۇقا!

اق قاعازعا قالاي وتىرعانىمدى دا بىلمەي قاپ­پىن. ءبىر ويلانىپ، ماقالامدى ءوزىم وقىعان پوەما­لارىن­دا مۇقاعاليدىڭ ليريكتىگى باسىم تۇسەتىن­دىگىنەن باستاپپىن. «ادەتتە ءتىپتى دە جاقسى ولەڭى كوپ تە، بىردە ءبىر جامان ولەڭى جوق جىر كىتاپتارى اسا سيرەك ۇشىراسادى. م.ماقاتاەۆتىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعى سونداي ايدا-جىلدا ءبىر ۇشىراساتىن اسا سيرەكتىڭ ءبىرى»، دەپ جازىپپىن.

راسىندا، ءدال ءوزى ەدى. ساياساتتان اتى­مەن ادا كىتاپتاردىڭ تۋار باسىندا «قار­لىعا­شىم، كەلدىڭ بە؟» جي­ناعى تۇرار ەدى.

جازعانىمدى «لەنينشىل جاستىڭ» ول كەزدەگى رەداكتورى ساكەڭە - اياۋلى سەيداحمەت بەردى­قۇلوۆ مارقۇمعا - ءوز قولىممەن اپارىپ بەرىپ، اسكەرگە اتتانعانمىن.

- «لەنينشىل جاستاعى» ماقالاڭىز مۇقا­عا­لي تۋرالى ال­عاش­قى پىكىر ەكەنىن بىلەمىز. ول جاز­عانى­ڭىز اقىنعا قالاي اسەر ەتتى؟

- ول ماقالا مەن اسكەردە جۇرگەندە شىق­تى. كەي-كەيدە الما­تىعا سوعىپ كەتۋگە رۇق­سات ەتەتىن. سونداي كۇن­دەردىڭ بىرىندە ۇيگە كەلسەم، كەلىنى جۇمىستا، ەكى بالامەن ۇيدە وتىر­عان انام ەتەگىنە ءسۇ­رى­نىپ، الدىمنان شىق­تى. ساعىنىشىمدى باسىپ، ەندى سابىر تابا بەرگەنىمدە: «ويباي، ۇمىتىپ با­را­دى ەكەم عوي»، دەپ انام تورگى بولمەگە جۇگىرىپ كەتتى. قايتىپ كەلىپ: «مانا ۇيگە مۇقاعالي كەلىپ كەتتى. سەن سويلەسسە، تەلەفونىمدى ايتىڭدار، حا­بار­لاسسىن»، دەپ، ءبىر جاپىراق قاعاز بەرىپ كەتتى، دەدى.

تەلەفون سوعىپ ەم، ساڭق ەتە قالدى. «ۇيدەمى­سىڭ؟ مىنە، جەتتىم!»، دەدى. قولتىعىنا قىستىر­عان ەكى-ءۇش دانا «لەنينشىل جاسى» بار مۇقا­عالي كەلدى. جاعاسى جايلاۋ. قۇشاقتاپ، موينىما اسىلدى. گازەتتى جالما-جان اشتى. ەكى جاق ايقارما بەتتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ورنالاسىپتى، «جۇرەكتەن - جۇرەككە» دەپ ءىرى-ءىرى ارىپتەرمەن جازىلىپتى، «راحمەت، باۋىرىم! ءوزىم ءوزىم بولعالى مۇنداي ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. بۇرىنعى ەكى جيناعىم ءۇن-ءتۇنسىز ءوتتى عوي. بۇل جولى كىتابىمدى ءبىر تۇسىنسە، سەن تۇسىنەدى عوي دەپ اكەلىپ ەم. ءبىر كەزدە ناسى­بايشى شالىما قاتتى ريزا بولىپ ەدىڭ. قاتەلەسپەپپىن. ويىمداعىنى ۇقتىڭ»،  دەدى.

مەن دە تەبىرەنىپ كەتتىم. «ابايدان كەيىن تۇساۋلى اتتارداي ىلعي شاپشىپ كەلەمىز عوي. وعان ءتىپتى ۇيرەنىسىپ تە كەتتىك. ءجوندى-ءجونسىز ورەپكىپ سويلەۋگە قۇمارمىز. قازاق ويىنىڭ سۋ توگىلمەس جورعاداي جايلى تىنىسىن ءتىپتى ۇمىتىپ تا قالىپپىز. ءسىزدىڭ مىنا كىتابىڭىزدى وقىعالى بەرى كازارمانىڭ قىم-قۋىت نارلارىنان قۇتىلىپ، ءوز ءۇي، ولەڭ توسەگىمە كەلىپ ۇيىقتاعانداي راحاتتانىپ ءجۇرمىن»، دەدىم.

مۇقاعالي قولىما قولىن قويىپ، قايتا-قايتا قۇ­شىر­لانا قىستى. «ريزامىن. جاقسى جولىق­تىم. نارىن­قول­دان جاباعى سويىپ العىزدىم. قاسىڭا اسقاردى قوسايىن. ءۇي-ىشتەرىڭىزبەن تۇگەل بىزدىكىنە كەلىپ، مىنا جامان اعاڭدى ءبىر شاشىلدىر­ماي­سىڭدار ما؟!» دەپ، ادەتتەگى سالماقتى مىنەزىن ۇمىتىپ، قاۋدىرلاي جونەلدى.

ول كەزدە مۇقاعالي تايىر جاروكوۆتىڭ بالاسى­مەن بىرگە چايكوۆسكي كوشەسىندە تۇراتىن. شىنىندا دا شاشىلتۋداي-اق شاشىلتتىق. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىردىق. جازىلىپ جاتقان ولەڭدەرىن وقىتتىق. مۇقاعاليدىڭ ىشتەي تىرەپ جۇرگەن كوكىرەگىن ءبىر ورتايتتىق. ءۇي-ىشتەرىمىزدى اپارىپ جاتقىزىپ، اسقار ەكەۋمىز: «مۇقاڭنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلىپتى. ەندى مۇنى ەشكىم دە توقتاتا المايدى»، دەپ قايتا-قايتا تامسانىپ، ورتالىق الاڭدى ءارى-بەرى كەزۋمەن بولدىق.

كەيىن، راسىندا دا سولاي بولدى. مۇقاعا­ليدىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر جول حالىق كوڭىلىنە مايداي جاقتى. قازاق ولەڭىنىڭ ەمانسي­پاتسيالانۋ جولىندا ەرەكشە ورىن يەلەنەتىن «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعى دۇنيەگە وسىلاي كەلگەن-ءدى.

- مۇقاعالي قايتىس بولعاننان كەيىن ءابدىلدا تاجىباەۆ بۋىرقانا تولقىپ، كەرەمەت سوزدەرىن ايتتى. «قازاق ادەبيەتىندەگى» قازا­نامادا قادىر مەن تۇمانبايلار ەرەكشە پىكىرلەرىن ارنادى. ءبارى تالانتتى زامانداسىن ۇلىقتادى. ءبىز، وقىرمان، ءسىز ەندى اقىن شى­عارمالارىن بۇرىنعىدان دا تەرەڭ ساراپتاي­تىن شىعار دەپ كۇتكەن ەدىك... سونىڭ ءمانىسىن اڭگىمەلەۋگە قالايسىز؟

- اسكەردەن دە كەلدىم. ەكى-ءۇش اي ۇيدە قاراپ بوس جاتتىم. اقىرىندا، كينودا ىستەيتىن كامال سمايىلوۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ ستۋدياعا جۇمىسقا شا­قىردى. قىزمەت ورنىمىز - قالانىڭ سىرتىندا. كۇنى-بويى سوندا جۇرەمىز. كەشتەتىپ ۇيگە ارەڭ جەتەمىز. ءبىر كۇنى ايالدامادان ءتۇسىپ جاتسام، مۇقاعالي ۇشىراسا كەتتى. ءۇي اۋىستىرىپتى. «وسى ارادان جاقىن جەردە. ءتيىپ تۇر»، دەيدى. جاتا كەلىپ جابىستى. «ءۇيدى كورىپ شىق. كوپ ۇستامايمىن. باياعىدان قالاي ەكەنمىن؟ ءوستىم بە ەكەن، ءوشتىم بە ەكەن؟ جارتى ساعات ولەڭ وقيمىن. سوسىن بوساتامىن»، دەدى.

كوڭىلىن قيا المادىم. سوڭىنا ەرىپ كەلەمىن. كۇلاش بايسەيىتوۆا كوشەسىندە، بۇرىن ءابدىلدا ءتاجى­باەۆ كىرگەن ۇيدە ەكەن. «تسس، بۇرىن ىلعي ۇلىلار تۇرعان. ابايلاپ باسپاساق، ارۋاقتارى ويانىپ كەتەدى»، دەيدى مۇقاعالي. اۋىز بولمەدە لاشىن جەڭگەي استاۋ مالشىلاپ، كىر جۋىپ ءجۇر. سالەمدەسىپ ىشكە وزدىق. داپتەردى الىپ، ولەڭ وقي باستادى. باياعىسىنشا سىلتەيدى. كەمەلىنە كەلگەن پەرەن اقىن. ريزا بولىپ وتىرمىن. جارتى ساعات ءوتتى. وقۋىن دوعاردى. باس بارماعىمدى كورسەتتىم. مەن ماڭدايىنان ءبىر يىسكەدىم دە، ورنىمنان تۇردىم. سىرتقا شىعارىپ سالدى. «قىزمەتىڭ قالاي؟» دەدى. «شارشاتادى». «شارشاي­تىن كەزدە شارشاعان دۇرىس قوي. كەيىن ساعىنۋعا جاقسى!». قوشتاسىپ، ءجۇرىپ كەتتىم.

سول جۇمىسباستى جۇرىسپەن بەس جىل ءوتتى. 1975 جىلى قوڭىر كۇزدە ورتالىق كوميتەتكە اۋىستىم. 1976 جىلى مۇقاعالي دۇنيە سالدى. بىردە تەلەفون سوعىپ: «گۋرەۆ جاقتا تانىستارىڭ بار عوي. مەنىڭ بالام سول جاقتا قىزمەتتە ەدى. باس-كوز بولىپ ءجۇرسىن. بىرەۋ-مىرەۋىنە ايتىپ قويسايشى!»، دەدى. ون التىسىندا وقۋعا اتتانىپ كەتكەن بالادا قاي ءبىر ونداي پارمەندى تانىس بولادى دەيسىڭ. ۇيالا-ۇيالا بىرەۋگە تەلەفون شالدىم. ونىڭ نە تىندىرعانىن بىلمەيمىن.

وبالى نە كەرەك؟ قازاق قاۋىمى مۇقاعاليدى ولگەننەن سوڭ ۇلىقتاۋداي-اق ۇلىقتادى. وتە دۇرىس! ناعىز ماڭدايىڭىزعا تيگىزىپ، ماقتاناتىن اقىن. جيناقتان سوڭ جيناققا اۋىسقان سايىن وسە ءتۇستى. وسە-وسە شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. ءوز-ءوزىم­نەن توعايىپ ءجۇردىم. ءتىرى كەزىندە العاشقى­لار­دىڭ ءبىرى بولىپ پىكىر ايتتىم. ونىما اقىننىڭ ءوزى ريزا بولدى. سوندا «ءبىر كورسەم-اۋ» دەپ ار­مانداعان تۋعان جەرىنە دە باردىم. لاشىن جەڭگەيدىڭ اعاسى ازىمحانوۆپەن دە كەزدەسكەنمىن. بالا كەزدەگى ورىندارىندا بولعانمىن. اقىننىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعان دوسى ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ ۇيىندەگى جەڭگەيدىڭ ۇزىلدىرە سالعان ادەمى ءانى الىگە دەيىن قۇلاعىمدا. الىس شالكودە جايلاۋى دا، قاق ورتادا شوككەن ۇلەكتەي سۇلاي جىعىلعان ەلشەنبۇيرەكتىڭ ەتەگىندەگى قاراساز دا، اسپان ءتوسىن ءبىر ءوزى بيلەگەن ءحانتاڭىرىنىڭ باۋىرىنداعى قالىڭ شۇبار دا - ءبارى-ءبارى ەسىمدە. ناعىز مۇقاعاليداي اقىن تۋاتىن مارقاسقا ولكە ەكەن دەپ تامسانىپ اتتانعانمىن.

تۇسىندا جان-ءتانىمدى سالىپ، جاقسى كورە جازعان عابيت، تاحاۋي، بەردىبەك، قالتاي، زەينوللا، مۇقاعا­لي، قادىر، جۇمەكەندەردىڭ قاي-قايسىسى دا قايتا اي­نا­لىپ سوعىپ، تەرەڭ ساراپ­تايتىن ساڭ­لاقتار دەپ بىلەمىن.

بىراق، ءومىر جەتپەي بارادى. كۇنى بويى جۇمىس­تا ءجۇرىپ، ودان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قاعاز قاجاپ، جۇمىسباستى عۇمىر وتكىزگەنىم از بولعان­داي، كەيىنگى جىلدارى «ەل قامىن جەيتىن ەدىگە» كۇيىندە ءبىراز سەندەلىپپىن. قازىر كوڭىل جەتكەن جەرگە كوز، پەيىل جەتكەن جەرگە ءسوز جەتىسپەستەي بو­لىپ توقتاسىپ وتىرمىز.

مۇقاعاليدىڭ دۇنيەدە بولىپ كەتكەنىنە شۇكىرلىك دەيىك، اعايىن! ۇرپاق ءتىرى بولسا، ول تۋرالى ءسوز ءالى ايتىلا بەرمەكشى. بىرىنەن ءبىرى اسا تۇسپەكشى!

- اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «قازاق پوەزيا­سىنىڭ ولشەمى - اباي جانە مۇقاعالي»، دەدى. بۇل ءاسى­رەلەپ ايتىلعان ءسوز بە، الدە، ويلانىپ ايتىل­عان ءسوز بە؟ ادەبيەتتىڭ ابىزى رەتىندە وسىنىڭ اقيقات تورەلىگىنە توقتالا كەتسەڭىز.

- اباي دا، مۇقاعالي دا قالىڭ ورماندى قاق جارىپ وسكەن ءزاۋلىم بيىك سامىرسىندار عوي. كوكپەن بوي تالاستىرىپ تۇر. سوعان قاراعاندا، تۇلدىر تاقىر­عا بىتپەگەن، قۇنارلى القاپتان جارالعان با دەپ قالا­مىن. اباي دا، مۇقاعالي دا شىدەر ۇزگەن جۇيرىكتەر ەكەندىگى راس قوي. رۋحاني ومىردە ابايشا تەرەڭدەۋ دە، مۇقا­عاليشا سامعاۋ دا بولا بەرمەك!

- اقىننىڭ قايسىبىر زامانداستارىنا سەنسەك، مۇقاعاليدى ىزالاندىراتىن ۇلكەن سەبەپتەر بول­ماعان ەكەن. ءبارى دە جاقسى. دەر كەزىندە كىتاپتارى شىعىپ تۇرىپتى. ۋىس-ۋىس قالاماقى الىپتى. قىسقاسى، اقىننىڭ الا­بوتەن جولىن كەسكەن، قولىنان قاققان ەشكىم بولماپتى. بالەنىڭ ءبارىن اقىن ءوزى تاۋىپ الا بەرەتىن كورىنەدى. ياعني، ول كىسىلەرشە ايتساق «مۇ­قاعاليدىڭ تراگەدياسى - تۇر­مىستىق تراگەديا». وسى تۋرالى ءسىزدىڭ كوزقارا­سىڭىز قالاي؟

- پەندەلەر جۇرگەن جەردە پەندەلىك بولماي قوي­مايدى. لەۆ تولستويدىڭ ءوزىنىڭ شەكسپيرگە ءتىل تيگىزەتىنى بار. ول ەكەۋىنىڭ ءوزى سونداي بولعاندا، قالعان­دارعا نە جورىق! مۇقاعاليدىڭ ەشكىم جولىن كەسكەن جوق، قولىنان قاققان جوق دەپ ايتا المايمىز. بالكىم، ونىڭ پەندەلىكتەن كورگەن ازابى دا جەتىپ ارتىلار. بىراق، ونى مۇقالتقان تەك بۇل ەمەس. ونى دىڭكەلەتكەن ايا­عىن اتتاتپاس توتاليتاريزم مەن ودان تۋىندايتىن كۇنباعار كونفورميزم. ول سولارمەن الىسىپ، سولاردى ەڭ­سەرگەن سايىپ­قىران. «بولدىرام دەپ بولماستى قيا­لىممەن، قايدان ءبىلسىن، بىتكەنىم قايران كۇشىم، بۇل عالام سەنىڭ تيتتەي جۇرە­گىڭدە نە بولىپ جاتقاندىعىن قايدان ءبىلسىن!» دەپ كۇيزەلەدى اقىن. ەندى قىنجىل­عاننان ەشتەڭە ونبەيدى. قالىڭ شىرشاسى قاپتاي وسكەن الاتاۋ باۋرايىنداي اقىن كىتاپ­تارىنا بارعان سايىن تەرەڭ بويلاپ، وندا ايتىلعان وي مەن سەزىمگە قانىعا تۇسەيىك! ەندى وقىرمان قاۋىمنىڭ باستى ماقساتى سول بولماق!

- «فاريزاعا» دەگەن ولەڭىن ءسىز دە وقىدىڭىز، ءبىز دە وقىدىق. بىزدىڭشە، وسى جىردا قىزعا قولىن جەتكىزە الماعان عاشىق جىگىتتىڭ وكسىكتى سەزىمى مۇلدەم جوق سياقتى. ەسەسىنە، بۋىرقانعان اقىن توڭمويىن قوعامنىڭ كەلىسسىز كەلبەتىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى. بۇعان ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟

- بۇل ايتقانىڭىزعا الىپ-قوسارىم جوق. ۇلى اقىندى تەبىرەنتكەن فاريزانىڭ تالانتىنا دا باس يەمىن. ءاردايىم امان ءجۇرسىن!

- «قازىر ادامدار ولەڭ وقىمايدى»، دەپ جازىپ جاتامىز. دالەلدەرگە سەنگىڭ-اق كەلەدى. سەنەيىن دەپ تۇرعاندا مۇقاعالي ەسىڭە تۇسەدى. بۇگىنگى جاستار دا ونى دەن قويىپ وقىپ جاتىر. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ وسى ەكى ارانى قالاي ايىرىپ بەرگەن بولار ەدىڭىز؟

- مۇقاعالي قازاق ولەڭىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، بولاشاعىن نىعايتتى. وقىرماندارىن عانا ەمەس، اقىندارىن دا كوبەيتتى. زامانداستارىن عانا ەمەس، اعالارىن دا تامسانتتى. ونى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىنداردىڭ جىلدان-جىلعا وسە تۇسكەنى دە راس. ەل اۋزىنان تۇسپەيدى. بۇعان قۋانامىز. بۇدان بىراق بىزدە كىتاپ وقيتىندار ازايىپ كەتكەن جوق دەگەن ءسوز تۋمايدى. كىتاپ باسۋ، كىتاپ تاراتۋ، كىتاپتى ناسيحاتتاۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر. ونى جاسىرۋعا بولمايدى. حالتۋرششيكتەر وقىلماسا، تۇرسىن. لەۆ تولستويدىڭ، اۋەزوۆتىڭ اتىن ەستىگەندەر بولماسا، قولىنا ۇستاپ كورمەگەندەر كوبەيىپ بارادى. جاپپاي كىتاپسىزدانۋ زامانى كەلە جاتقانىن مۇقاعالي الدىندا ايرىقشا كۇيزەلىپ وتىرىپ ايتامىن. بۇرىن اۋىز ادەبيەتىنەن ايىرىلىپ قالىپ ەدىك. ەندى جازبا ادەبيەتىنەن دە ايىرىلىپ قالماقپىز. بۇل ساڭلاق اقىن مەن ناشار اقىن ماسەلەسىنەن گورى دە كۇردەلى گاپ.

- سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدىڭ باسىنان بەرى مۇقاعاليشىل وقىرمان ءسىزدى مۇقاعاليدىڭ شىن جاناشىرى دەپ ۇعادى. بۇلاي ايت دەپ كوپشىلىكتى ەشكىم زورلاعان جوق. سول كوپشى­لىككە قانداي سالەم جولداعان بولار ەدىڭىز؟

- اقىنىن ارداقتاعان ەل امان بولسىن.

- مۇقاعاليدىڭ مەرەيتويى قانداي ەرەكشەلىكتەرمەن كوز تارتسا دەيسىز؟

- ولەڭگە ىزەتتىڭ ونەگەسىن كورسەتسىن!

08.06.2011

http://www.egemen.kz/306955.html