Cاياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن 31 مامىر قارساڭىندا ارنايى ءبىر وي ءتۇيىپ قويۋ سۇرانىپ تۇر. اتالعان بەلەستەردەگى قاسىرەتتەر ەڭسەنى ەزگەنمەن، جۇرت ساناسىن بيلىكتىڭ تريۋمفتارى، سالتاناتى مول زور جەڭىستەرى جاۋلاپ جاتتى، سوندىقتان دا توتاليتارلىق داۋىردە وكىمەت قالامايتىن قايعىنى رەسمي تۇردە ۇمىت قالدىرۋ وپ-وڭاي جۇزەگە اسىپ كەلگەن. بىراق ولاردى ادامي جادتان ءوشىرىپ تاستاۋ مۇمكىن بولماعان-تىن. بارشاعا ءمالىم، حالقىمىزدى سول ناۋبەتتەرگە ۇشىراتقان – ءوزىمىزدىڭ كەڭەستىك وكىمەتىمىز ەدى. شاڭىراق كوتەرگەندە مەملەكەتتىلىگىمىز جاڭعىردى دەپ بارشا قازاق شاتتانعان ءوز رەسپۋبليكامىزدىڭ بيلىگى بولاتىن. بيلىك قارالى جىلداردى اۋىزعا الۋعا تىيىم سالدى، ويتكەنى ول، شىنداپ كەلگەندە، ورتالىققا باس شۇلعىعان ءجاي عانا  قۋىرشاق وكىمەت بوپ شىقتى. سول سەبەپتى حالىقتىڭ ەمەس، ورتالىقتىڭ نامىسىن جىرتتى. مۇنداي جاعدايدىڭ ەندى كەلمەسكە كەتكەنىنە تاۋبە دەپ، سول رەتتە وتكەن جولىمىزعا كوز جۇگىرتىپ قويۋ ابزال...

بارشاعا ءمالىم، پاتشالىق داۋىردە ۇزاق جىلدار وتار بوپ كەلگەن حالقىمىز ەلدىگىن حح عاسىردا جاڭعىرتىپ، زاماناۋي تاۋەلسىز مەملەكەت قۇردى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قايتارۋعا باستايتىن ساياسي مۇمكىندىكتى مونارحيانىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋى تۋدىرعان. 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنداعى سامودەرجاۆيەلىك قۇرىلىستى جويۋى وتارلىق ەزگىدەگى بارلىق حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا سونى سەرپىن بەردى. 4-ءشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنداعى ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى ءىس جۇزىندە يمپەريا مۇسىلماندارى ءۇشىن  ۇلتتىق ورتالىق رەتىندە تانىلعان-تىن. سول بيۋرو  1917 جىلعى 1 مامىرعا بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىن شاقىرۋدى قولعا الدى.  جەر-جەردە اعىمداعى جاعدايدى تالقىلايتىن، ماسكەۋدە اشىلماق كۇللى مۇسىلماندار سەزىنە دەلەگاتتار سايلايتىن جينالىستار بولۋىن نازاردا ۇستادى. دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى وبلىستاردا سەزدەر نەگىزىنەن ءساۋىر ايىندا ءوتىپ، جالپىقازاقتىق، بۇكىلرەسەيلىك جيىندارعا قاتىساتىن وكىلدەرىن، وبلىستىق  قازاق اتقارۋ كوميتەتتەرىن سايلادى. 21–26 شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن ءى جالپىقازاق سەزى جاڭا رەسەيدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءتۇرىن انىقتاۋعا ءتيىس قۇرىلتايشى جينالىسقا دەلەگات بولاتىن كانديداتتار ءتىزىمىن بەكىتتى.

1917 جىلعى 25-ءشى قازاندا پەتروگرادتا بولشەۆيكتەر توڭكەرىس جاساپ، جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى سوۆەتتەرىنىڭ ءىى بۇكىلرەسەيلىك سەزىندە  كەڭەس ۇكىمەتىن – حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن (سوۆناركوم، حالكومكەڭەس) قۇردى. ارتىنشا تاشكەنتتە بولشەۆيكتەر مەن ەسەرلەردىڭ بىرىككەن كۇشى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ، سوۆەت وكىمەتىن ورناتتى.  28 قازان – 1 قاراشادا وتكەن  ءىىى ولكەلىك كەڭەستەر سەزىندە تۇركىستان حالىق كوميسسارلارىنىڭ كەڭەسىن قۇرىپ، ونىڭ قۇرامىنا جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنەن بىردە-ءبىر مۇشە ەنگىزبەدى. وسىعان جاۋاپ رەتىندە 24 قاراشادا قوقان قالاسىنا IV توتەنشە ولكەلىك مۇسىلمان سەزى شاقىرىلدى دا، 1917 جىلعى 28 قاراشادا (10 جەلتوقساندا) «رەسەي فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىمەن بىرلەسەتىن» تۇركىستان اۆتونومياسىن (مۇحتارياتىن) جاريا ەتتى جانە اۆتونوميانىڭ بيلىك ورگاندارىن   سايلادى. ال 1917 جىلعى 5–13 (18–26) جەلتوقساندا ورىنبوردا بولعان ءىى جالپىقازاق سەزى 12 (25) جەلتوقساندا الاش اۆتونومياسىن قۇرىپ، ۇكىمەتىن – «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىن سايلادى. بۇلار ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ جولىنداعى ەڭ ءىرى العاشقى تاريحي قادامدار ەدى.

وسى تاعدىرشەشتىلىك ماسەلەنى 1918 ج. 6–9 (19–22) قاڭتاردا تۇركىستان قالاسىندا وتكەن سىرداريا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى تالقىلاپ، تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ ۇكىمەتى مەن الاش-وردا اراسىندا وداقتاستىق شارت جاسالعاننان كەيىن الاش اۆتونومياسىنا كىرۋگە شەشىم قابىلدادى. الايدا 1918 ج. 19–22 اقپاندا تاشكەنتتەگى سوۆەتتىك بيلىك قىزىلاسكەرلەر مەن داشناكتاردى جاۋىپ، قوقان قالاسىن تالقاندادى، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. تۇركىستان مۇحتارياتى قۇلاتىلدى، اۆتونوميانىڭ ۇكىمەتى قۋىلدى. حالىققا تەرىس اسەر ەتكەن بۇل وقيعادان ەكى اي وتكەن سوڭ، 20 ءساۋىر – 1 مامىردا تاشكەنتتە كەڭەستەردىڭ ولكەلىك 5-ءشى سەزى جۇمىس ىستەدى. تۇركىستاننىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسى جاريالانىپ، 30 ساۋىردە تۇركرەسپۋبليكانىڭ تۇركاتكومى مەن حالكومكەڭەسى قۇرىلدى. سول 1918 جىلعى ساۋىردە ورالدان شىققان الاش-وردا دەلەگاتسياسى ماسكەۋگە بارىپ، سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. الاش اۆتونومياسى مويىندالدى، كىشى حالكومكەڭەستە ونى كەڭەستىك رەلسكە اۋدارۋ جوبالارى جاسالدى. الايدا الاشتىق دەلەگاتسيا ماسكەۋدەن اتتانىسىمەن، «بۋرۋازيالىق اۆتونوميانى ەڭبەكشىلەردىڭ موينىنان ءتۇسىرىپ تاستاۋ» باعىتى ۇستالدى. تۇركرەسپۋبليكا اۋماعىندا 1917–1918 جىلدارى ۇلكەن اشارشىلىق ورىن الدى. «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (مۇستافا شوقاي) سالدارىنان جىلقىلارى قىزىلاسكەر پايداسىنا تارتىپ الىنعان ميلليوننان استام كوشپەندى اشتان ءولدى. سول كەزگى اسىرە بولشەۆيكتەردىڭ ءبىرى «مۇسىلماندار، قولدارىنا قارۋ ۇستاپ شايقاستاردا قازا تاپقان قىزىل جاۋىنگەرلەر سەكىلدى، رەۆوليۋتسيا ىسىنە وزدەرىنىڭ ولىمىمەن ءوز ۇلەستەرىن قوستى» دەپ جازدى، ياعني وسىنداي تۇجىرىممەن كوشپەندىلەردىڭ اشتىقتان قىرىلىپ، ولكەدەگى ازىق-تۇلىك ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنە «كومەكتەسكەنى» ءۇشىن ريزاشىلىق ءبىلدىردى.

1919 جىلعى 10-شى شىلدەدە رەسەي حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى قازاق ولكەسىن باسقارۋ بويىنشا اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرىپ، ولكەنى اۆتونوميالاندىرۋعا دايىندىق جاساي باستادى. 1920 جىلعى ناۋرىزدا الاش-وردا قىزمەتىن توقتاتتى. سودان قازاق مەملەكەتتىلىگىن تاپتىق نەگىزدە جاڭعىرتۋ جولى اشىلدى. 1920 جىلعى 26 تامىزدا بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (ۆتسيك) توراعاسى م. كالينين، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ (سنك) توراعاسى ۆ. ۋليانوۆ (لەنين),  ۆتسيك حاتشىسى ا. ەنۋكيدزە «بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ دەكرەتى. اۆتونوميالى كيرگيز سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەلىنگەن قۇجاتقا  قول قويدى. وندا جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتىك ورگاندار «كيرگيز ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تۋرالى» سودان بۇرىنعى، «حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1919 جىلعى 10-شى شىلدەدەگى دەكرەتىن دامىتا وتىرىپ»، «ر.س.ف.س.ر. بولىگى رەتىندە، اۆتونوميالى كيرگيز سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلسىن»  دەپ قاۋلى الدى. رەسپۋبليكا قۇرامىنا بۇرىنعى اكىمشىلىك شەكارالارىمەن سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال وبلىستارى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۇيەزى، كراسنوۆودسك ۇيەزىنىڭ 4-ءشى جانە 5-ءشى بولىستارى، استراحان گۋبەرنياسىنان سينەمور بولىسى، بوكەي ورداسى جانە 1-ءشى، 2-ءشى پريمور وكرۋگتەرىنە ءتۇيىسىپ جاتقان بۇرىنعى قازىنالىق جەرلەر بەرىلدى. سونداي-اق تەڭىز جاعالاۋى جولاعى مەن سافرونوۆ، گانيۋشين جانە نيكولاەۆ بولىستارى كيررەۆكوم قاراماعىندا قالا بەرەتىنى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاق تەرريتورياسىن قوسۋ سونداعى حالىقتىڭ ەرىك-جىگەر ءبىلدىرۋى ناتيجەسىندە شەشىلەتىنى ايتىلدى.

وسى قۇجات قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ 1917 جىلعى 5–13 (18–26) جەلتوقسانداعى ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە نوبايلانعان ىرگەسىن شىنداپ قالاۋعا جول اشتى. دەكرەت نەگىزىندە 1920 جىلعى 4–12 قازاندا ورىنبوردا قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزى ءوتتى. قازاق ەلى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى سوۆەتتىك اۆتونوميا بولدى. سەزد ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىن، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن سايلادى. قازواك ماسكەۋدىڭ 26-شى تامىز دەكرەتىندە كورسەتىلگەن اۋماقتى شاڭىراعى استىنا بىرىكتىرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى «سوعىس كوممۋنيزمى» ساياساتىنىڭ سولاقايلىقپەن جۇرگىزىلۋى سالدارىنان 1921–1923 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسى ميلليونداي جاننىڭ ءومىرىن اكەتكەن اشارشىلىق زاردابىن شەكتى. 1924 جىلعى ورتا ازياداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋ ناۋقانىنان كەيىن قازاق اكسر-ىنە سىرداريا، جەتىسۋ وبلىستارى، قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسى قوسىلدى. قازاق حالقى مەن جەر-سۋى ءبىر شاڭىراق استىنا جينالدى، 1925 جىلعى 16–25 ساۋىردە اقمەشىتتە جاڭا اۋماعىمەن، حالقىنىڭ سانىمەن ۇلكەن قازاقستان بولعان رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ كەزەكتى 5-ءشى، ءىس جۇزىندەگى 1-ءشى سەزى ءوتتى. بۇل جاڭعىرتىلىپ كەلە جاتقان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تۋىن اسقاقتاتا كوتەرگەن تاريحي ۇلى وقيعا ەدى. وسى 1-ءشى سەزدە ۇلتتىق رەسپۋبليكا اتانعان ەلدىڭ مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ماڭىزدى قارارلار قابىلداندى. ورىس تىلىندە «كيرگيز» دەپ بۇرمالانىپ كەلگەن حالىق اتاۋىنىڭ  ءتول اتىمەن «كازاك» دەپ جازىلۋى رەسميلەندى («قازاق» دەپ قازاقشا ەستىلۋىنە ۇندەسەتىندەي ەتىپ ورىسشا «كازاح» دەۋ كەيىنىرەك، ستاليندىك كونستيتۋتسيامەن راسىمدەلدى). اقمەشىت قالاسىنىڭ اتاۋى رەسپۋبليكا استاناسى بولعان جاڭا مارتەبەسىنە لايىقتالىپ قىزىلوردا  دەپ اتالدى. ورىنبور قالاسى ماڭىنداعى قازاق اۋىلدارىمەن قوسا جانە قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسى رەسەيگە تىكەلەي قاراتىلدى.

1926 جىلدان قازاقستاندا «قازان رەۆوليۋتسياسى قازاق اۋىلدارىنا سوقپاي، اينالىپ ءوتىپ كەتكەن» دەگەن بۇرمالاۋلى جەلەۋمەن «كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن جاساۋ»، ياعني اۋىلداردا جۇرتشىلىق اراسىنا تاپتىق سىنا قاعىپ، باي مەن كەدەيدى جاۋىقتىرا ءتۇسۋ سىندى سولاقاي ساياسي ناۋقاندى ورىستەتىلدى. 1928 جىلى بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ، سالىق تۇرلەرىن قيسىنسىز تۇردە كوبەيتۋ، ۇجىمداستىرۋ مەن وتىرىقشىلاندىرۋ ناۋقاندارىن اسقان سولشىلدىقپەن كۇشتەپ جۇزەگە اسىرۋ، ال سولاقاي رەفورماعا قارسىلىق كورسەتكەن حالىق كوتەرىلىستەرىن قارۋلى كۇشپەن قىرعىنعا ۇشىراتىپ باسۋ، سولارمەن قاتار كوزى اشىق ازاماتتاردى رەپرەسسيالاۋ («الاش ءىسى») ورىن الدى. بۇلاردىڭ ءبارى  حالىقتى 1931–1933 جىلدارعى الاپات اشارشىلىققا – ۇلتتىق اپاتقا دۋشار ەتتى.

1934–1936 جىلدارعى مادەني رەۆوليۋتسيا كوشپەندىلەردىڭ ءتىرى قالعان بولىگىنىڭ ەڭسەسىن كوتەردى. وقۋ-اعارتۋ ىستەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ، كوركەمونەرپازدار ۇيىمدارىن كوبەيتىپ، جۇمىسىن جانداندىرۋ، كاسىبي ونەر وشاقتارىن اشۋ كۇللى رەسپۋبليكا حالقىن رۋحاني تۇرعىدا جاڭارتىپ، جاڭاشا دامۋ بەلەسىنە شىعاردى.  1936 جىلى مامىر ايىندا قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگى زور تابىسپەن ءوتىپ، «مەشەۋ ەلدى كۇرت دامىتقان ءسوتسياليزمنىڭ جەتىستىگىن» كۇللى الەمگە پاش ەتتى. 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا كەڭەستەردىڭ VIII بۇكىلوداقتىق توتەنشە سەزىندە قابىلدانعان كسرو نەگىزگى زاڭى (ستاليندىك كونستيتۋتسيا) بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسىنا  وداقتىق مارتەبە بەرىلدى.  «سوتسياليزم تولىعىمەن جەڭگەن» سوۆەت ەلىندە جاڭا كونستيتۋتسيا جاساۋ جونىندەگى كوميسسيانى باسقارعان سوكپ وك باس حاتشىسى ي.ۆ. ستالين اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردى وداقتاس رەسپۋبليكا قاتارىنا اۋىستىرۋ ءۇشىن  ءۇش شارتتى نەگىزگە الۋ كەرەك دەگەن: ءبىرىنشى شارت – اۆتونوميالى رەسپۋبليكا، وداقتىق ءتاج كيگەننەن كەيىن «ونىڭ كسرو-دان شىعىپ كەتۋ ماسەلەسىن قويۋعا مۇمكىندىگى بولۋ ءۇشىن»، جان-جاعىنان كسرو تەرريتورياسىمەن قورشالماي، شەتەلمەن شەكارالاس شەتكى ايماق بولۋى كەرەك; ەكىنشى شارت – سوۆەتتىك وداقتاس رەسپۋبليكاعا اتىن بەرگەن ۇلت ءبىرشاما تىعىز شوعىرلانىپ وتىرعان كوپشىلىك بولۋى كەرەك; ءۇشىنشى شارت – رەسپۋبليكا حالقى سانى جاعىنان «ءوز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن قورعاي الاتىنداي،  تىم بولماسا ميلليون»  بولۋى كەرەك. بۇل شارتتارعا قازاق اكسر-ءى 1924 جىلعى ورتا ازياداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋ ناۋقانىنان كەيىنگى جاڭا اۋماعىمەن، حالقىنىڭ سانىمەن، ت. ب. ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىمەن ابدەن جاۋاپ بەرە الاتىن ەدى، الايدا وعان وداقتىق ءتاج كيۋ پۇرساتى ءبىر مۇشەلگە كەشىكتىرىلدى، تۋراسىن ايتقاندا، حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇربان ەتكەن ۇلتتىق اپاتتان سوڭ عانا بەرىلىپ، قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىستى ءبىرجولا جاسىرعانداي بولدى.

ۇلكەن تەررور باستالار قارساڭدا، 1937 جىلعى 26 ناۋرىزدا, قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ توتەنشە 10-شى سەزى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن بەكىتتى. وسى كونستيتۋتسيادا وداقتاس رەسپۋبليكامىزدىڭ «جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ سوتسياليستىك مەملەكەتى» ەكەنى اتاپ كورسەتىلدى، سونداي-اق قازاق رەسپۋبليكاسى ءوز اۋماعىندا «ءوز ەگەمەندىك قۇقتارىن تولىعىمەن ساقتاپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى دەربەس جۇرگىزەدى» دەپ ناقتىلاپ جازىلدى. الايدا سوۆەتتىك رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ەندى ونىمەن تەڭ دارەجەدەگى وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەرىلگەنمەن، ونىڭ ءوزىنىڭ نەگىزگى زاڭىندا «ءوز ەگەمەندىك قۇقتارىن تولىعىمەن ساقتاپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى دەربەس جۇرگىزەدى» دەگەن تۇجىرىمىن كوممۋنيستىك رەجيم ەلەڭ قىلماستان،  وزگە وداقتاس رەسپۋبليكالار تارىزدەندىرىپ، ءبىرتۇتاس الىپ مەملەكەتتىڭ ەشقانداي دەربەستىگى جوق قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى. جالپاق ەلدى بەكەم شىرماعان توتاليتارلىق جۇيە ءبىر كەزدەرى اقگۆاردياشىلار اڭساعان «ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسەيدى» جاڭا ءتۇر مەن مازمۇندا جاساپ شىقتى. يدەولوگيا ارقىلى بىرتۇتاستاندىرىلعان سوۆەت ەلىن باستاپقى كەزەڭدە ۋاعىزدالعان  كەڭەس وكىمەتى ەمەس، قاتاڭ ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كوممۋنيستىك پارتيا بيلەدى.

رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى حالقى سول كەزگى سانىنىڭ جارتى ميلليونعا جۋىعىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا جىبەردى، ونىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى مايدان دالالارىندا قالدى. ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتالعان جاھاندىق شايقاستاعى ۇلى جەڭىسكە قازاق حالقى تالاپ ەتىلگەن مولشەردە مال-جانىن مايدانعا بەرۋىمەن، كۇندىز-ءتۇنى ايانباي ەڭبەك ەتىپ، كۇللى ماڭداي تەرىنىڭ جەمىسىن ارناۋىمەن، جەرىنە كوشىرىلگەن جۇرتقا دوستىق قۇشاعىن اشۋىمەن ولشەۋسىز زور ۇلەس قوستى. جەڭىستەن كەيىنگى جىلداردا سوعىس زارداپتارىن جويۋ، ەل ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋ، دامىتۋ جانە نىعايتۋ، عىلىم مەن مادەنيەتتى وركەندەتۋ، حالىقتىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋ، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق، مادەني ءومىرىن،  تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسارتۋ جولىندا كوپ ءىس تىندىرىلدى.

سونىمەن بىرگە، جىلدان جىلعا كۇشەيە تۇسكەن توتاليتارلىق مەملەكەت قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، بارشاعا ورتاق ستاندارتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن جاپپاي ەنگىزۋگە بەت بۇردى. ال بۇل باعىت جۇرتتىڭ ىشكى نارازىلىعىنىڭ ابدەن ءپىسىپ-جەتىلۋىنە، ءسويتىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە شەشۋشى قارسىلىق كورسەتۋىنە اپارعان ەدى. 1954–1960 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرى تىڭ كوتەرۋ جەلەۋىمەن جاڭاشا وتارلاندى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن (29%) دەڭگەيگە ءتۇسىرىلدى. كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى، «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارامىز!»، «ورىس ءتىلى – ەكىنشى انا ءتىلىمىز!» ۇراندارىمەن ورىستاندىرۋ ساياساتى جان-جاقتى جانە پارمەندى جۇرگىزىلدى. سوكپ وك-ءنىڭ  سول كەزدەگى باسشىسى ن.س. حرۋششەۆ «پاتشالىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى جاساي الماعانىن از عانا جىلدا جۇزەگە اسىردىق» دەپ مالىمدەدى، كوممۋنيستىك يدەولوگيا كورىگى «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى (پرولەتارلىق) سوتسياليستىك» نەگىزدە «جاڭا ادام قالىپتاستىرۋ»   باعىتىمەن سالتانات قۇرىپ، ءومىردىڭ بۇتكىل قىرىن شارپىدى.

مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر مەن جالعاندىقتار رەسپۋبليكانى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى باسقارىپ تۇرعاندا، «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ دارىپتەلەتىن كەزەڭنىڭ وزىندە ورىن العان. سوندىقتان،  1986  جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىن باسقارۋعا سوكپ وك-ءنىڭ ەل ءۇشىن مۇلدەم بوتەن كادرى تاعايىندالعاندا، ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ەلەۋسىز قالا بەرەتىنى جۇرتشىلىق ءۇشىن انىققا اينالدى.  سەبەبى بيلىكتەگى پارتيا «سوۆەت ەلىندە ەشقانداي دا ۇلت ماسەلەسى جوق» دەگەن جالعان جەلەۋدى بەتكە ۇستايتىن. ال قولدانىستاعى قكسر كونستيتۋتسياسى بويىنشا – قازاقستان ءوز اۋماعىندا ءوز بەتىنشە دەربەس مەملەكەتتىك بيلىك جۇرگىزەتىن ەگەمەندى كەڭەستىك سوتسياليستىك مەملەكەت (68-باب) ەدى. كەڭەستەر وداعىن قۇرىسقان، وداقتان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى قۇقتارى كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 70-ءشى جانە 72-ءشى بابتارىندا مويىندالعان-تىن.  زاڭ جۇزىندە سولاي بولا تۇرا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى دە، ءوزىن ءوزى بيلەيتىندىگى دە، ۇلتتىلىعى دا ماسكەۋلىك بيلىك تاراپىنان اياققا تاپتالدى. كسرو-نىڭ نەگىزگى زاڭىنداعى: قازاق رەسپۋبليكاسى «...ەڭبەكشىلەردىڭ ەرىك-جىگەرى مەن مۇددەسىن قورعايتىن سوتسياليستىك جالپىحالىقتىق مەملەكەت» دەلىنگەن 1-ءشى باب كوزالداۋشىلىق، ءجاي عانا فورمالدىلىك بولىپ شىقتى. كسرو جانە قكسر كونستيتۋتسيالارىنىڭ 6-شى بابتارىنا سايكەس، سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى «قوعامنىڭ جەتەكشى جانە باعىتتاۋشى كۇشى» ەدى، سول «...كۇشتىڭ» قاتاڭ يدەولوگيالىق تورىمەن وداقتاس رەسپۋبليكالار دا، ولارداعى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرى دە بەكەم شىرمالعاندىقتان، كەڭەستەر وداعى ءبىرتۇتاس  ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالعان. ياعني كسرو ءىس جۇزىندە، ءومىر كورسەتكەندەي، باسىندا مونارح تۇرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ اتى وزگەرتىلگەن، توبەسىندە ساياسي بيۋرو  تۇرعان جاڭا تۇرىنە اينالدىرىلدى. مىنە وسى كەڭەستىك-كوممۋنيستىك نەويمپەريادا ادىلەتسىزدىك جانە كوپە-كورىنەۋ جالعان سويلەۋ ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالعان بولاتىن.

سوكپ-نىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتى  جاريا ەتكەن دەموكراتيالىق جاڭارۋعا سەنىپ، 1986 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى قازاقستان باسشىلىعىندا جاسالعان وزگەرىستىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتكەن جاستارعا سوۆەت وكىمەتى «ناشاقورلار، ماسكۇنەمدەر» دەگەن جالعان ايىپ تاقتى جانە ولاردى توتاليتارلىق شوقپاردىڭ استىنا الدى. قاساڭ توتاليتارلىق جۇيەگە بۇكىل كسرو بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىعىپ، جانكەشتىلىكپەن ازاتتىق ءۇنىن كوتەرگەن قازاق جاستارىنىڭ ساياسي كوتەرىلىسى باسقالاردى دا وياتتى. ماسكەۋ وزبىرلىعىنا قارسىلىقتار كاۆكازداعى، بالتىق جاعالاۋىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ورىن الدى. ۇزاماي، كوممۋنيستىك رەجيم تۇتاستىرعان توتاليتارلىق الىپ مەملەكەتتە تەگەۋرىندى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاسالدى. كەڭەستىك ءبىر ەلگە بىرىككەن وداقتاس رەسپۋبليكالار كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 72-ءشى بابىندا كوزدەلگەن وداق قۇرامىنان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن قۇقتارىن پايدالانىپ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە جەتۋگە ۇمتىلدى.

قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى 1990 جىلعى 25 قازاندا – قازاق كسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى حاقىندا دەكلاراتسيا، ال 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جايىندا كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدادى. وسىلاي تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز دۇنيەگە كەلدى. العاش رەت ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن تاريح ساحناسىنا XVI عاسىردا شىققان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگى ۇزاق جىلدارعى وتارلىق احۋالدان سوڭ، XX عاسىردىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا قالپىنا كەلۋ جولىنداعى تۇڭعىش قادامىن جاساسا، سوڭعى ونجىلدىعىندا مۇلدەم قايتا تۇلەپ، زاماناۋي سيپاتتا جاڭعىردى. ۇزاق كۇتكەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ  ارقاسىندا ەلىمىزدە توتاليتاريزم دەفورماتسيالاعان سانامىزدى يدەولوگيالىق قوقىستاردان ارشۋ، ۇمىتتىرىلعان، بۇرمالانعان تاريحىمىزدى جاڭاشا تانۋ، قىلمىستى ساياسات ۇرىندىرعان قاسىرەتتى كەزەڭدەردىڭ شىندىعىن اشۋ، جازىقسىز جازالانعان جانداردىڭ ادال ەسىمدەرىن قوعامعا قايتارۋ جولىندا ايتارلىقتاي ءىس تىندىرىلدى، ءالى دە اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىس شاش ەتەكتەن. 31 مامىر 1992 جىلى اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەلگىلەندى، بەس جىل وتە، 1997 جىلى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى، ال 2017 جىلدان – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتالىپ كەلەدى. دەگەنمەن قازاقستاندىقتار  ءۇش دۇركىن – 1917–1918, 1921–1923, 1931–1933 جىلدارى سوققان اشارشىلىقتان تىكەلەي 4,5 ملن.، ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى ەسەپكە العاندا 10 ملن.-داي ادام ءومىرىن اكەتكەن ۇلتتىق اپاتتى شىن مانىندە ءبىلىپ بولعان جوق. بولشەۆيزم بيلىككە كەلگەلى 300 مىڭنان استام، تەك ۇلكەن تەرروردا 120 مىڭنان استام (ونىڭ 25 مىڭى اتىلعان) جان جازىقسىز جازالانعانىنا ءمان بەرە قويمايدى. ويتكەنى وسىناۋ 31 مامىرداعى ءىس-شارالار شاعىن توپتىڭ قاتىسۋىمەن عانا جۇمىس كۇندەرى وتە شىعاتىندىقتان، 31 مامىر ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بارشا جۇرت تاعزىم ەتەتىن بۇكىلحالىقتىق سيپاتقا يە بولا الماي تۇر.

ەگەر وسى كۇنى وتكەنگى بۇرمالاۋلاردىڭ قۇرباندارىن كۇللى قازاقستاندىق بولىپ ازا تۇتاتىن احۋال ورناتىلسا، ءسويتىپ ارنايى باعدارلاما جاسالىپ،  ماقساتكەرلىكپەن ناقتى جۇمىستار ۇيىمداستىرىلسا، وندا ونىڭ حالىق بىرلىگىن ودان سايىن ارتتىرۋداعى جانە دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن بەكەم ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن ءدال ۇعىندىرۋداعى ماڭىزى ارتا تۇسەر ەدى. ال مۇنداي جۇمىستاردىڭ العىشارتى –  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن 31 مامىردى دەمالىس كۇنىنە اينالدىرۋ. مەملەكەتىمىزدىڭ جوعارعى بيلىگى ءتيىستى شەشىم شىعارار دەپ ۇمىتتەنەمىز. قاسىرەتتەرمەن شورلانعان حالىق  جادىنىڭ  ماڭگى وشپەيتىنىن قۇرمەتتەپ، ارنايى دەمالىس كۇنى رەتىندە ءار جىلعى 31 مامىردى بۇقارالىق قارالى-سالتاناتتى ءىس-شارالار جۇرگىزۋگە ارناۋ – پەرزەنتتىك پارىزىمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ، قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz