جالپى قىزىل يمپەريالىق اقىل-وي بىزگە الاش اعارتۋشى ارىستارىنىڭ جانە تۇراندىق يسلام قايتا ورلەۋىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ 5 وداقتاس رەسپۋبليكاداعى ءىرى تۇلعالارىنىڭ كوزىن جويعان سوڭ، ەكى رەت ءالىپبي اۋىستىرۋمەن «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن جالعان پالەنى تاڭدى. ال، ورىس تىلىندە بۇل باتىس ەلدەرىنەن، ياعني، ءولى لاتىن مەن گرەك، قازىرگى نەمىس، اعىلشىن، يسپان، فرانتسۋز ت.ب. ەلدەردىڭ تىلىنەن كىرگەن سوزدەر «ەۋروپيزم» دەپ اتالادى. ورىستار وسى «ەۋروپيزمدىك» كىرمە سوزدەردى وزدەرىندە تىلدىك جاعىنان زاڭداستىرىپ قابىلداعان سوڭ، «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن جەلەۋمەن بودان ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنە ەنگىزىپ مادەني ەكسپانتسيا جاساۋدى ءالى كۇنگە توقتاتپاي وتىر.

ءبىز نەگە ءوز تىلدىك زاڭدىلىعىمىز اياسىندا «ەۋروپيزمدىك» ءسوز قابىلداۋعا كوشپەيمىز دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

وسى مادەني قاستاندىققا ازىرشە ورتالىق ازيا ەلدەرى اشىق قارسىلىق تانىتپاي وتىر. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن العانىمەن «وتارشىلدىق سيندرومى» دەرتىنەن ارىلماي وتىرعانىن تانىتادى. سونىمەن قازاق ەلىندە وسى دەرت قالاي ورىن الىپ وتىرعانى جونىندە از-كەم ءسوز ەتەيىك. اق جانە قىزىل رەسەي عىلىمى مەن ساياساتى بىزگە ورىسشالانعان ۇلتتىق نەگىزدەگى «جازۋ» مەن «سويلەۋ» ءتىلىن اراب جانە لاتىن ءالىپبيىن كيريلليتساعا كوشىرۋ ارقىلى تاڭدى. پاتشالىق رەسەي كەزىندە بۇراتانالارعا ارنالعان مەكتەپتەردە شاكىرتتەردى زورلاپ شوقىندىرۋ مەن كيريللگە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق جازۋلار  نەگىزىندە انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋ جولعا قويىلدى. بۇنى كەيىن اسقان زالىمدىكپەن كوممۋنيستەر تولىق جۇزەگە اسىرىپ، ورتالىق ازيانى مادەني-رۋحاني تۇرعىدا تولىق جاۋلاي الدى.

قازاقستان مەن وا وزگە ەلدەرىندە وسىدان قۇتىلۋدىڭ جولى ءالى قاراستىرىلماي وتىر. عىلىم ءتىلى مەن ۇلتتىق سويلەۋ ءتىلى ورىس ىقپالىندا قالا بەرۋدە. بۇعان كىنالى اتالعان ەلدەردىڭ عالىمدارى مەن قوعامدىق-ساياسي كۇشتەردىڭ وكىلدەرىنىڭ بويىن جايلاعان «وتارشىلدىق سيندرومى» دەرتى.

اۋەلى مىسالعا ءتىلىنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەگەن تاجىكستاندى الايىق.

بۇل ەلدە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولماسا دا زاڭدار مەن ۇكىمەت قاۋلىلارى ورىس جانە تاجىك تىلدەرىندە جارىق كورىپ كەلەدى. تاجىك ءتىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 28 جىلى ىشىندە ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن جەڭە الماي وتىر. كەرەك دەسەڭىز، انا تىلىندە سويلەيتىن وقىعان-توقىعان تاجىكتەردىڭ بەلگىلى ءبىر توبى سوڭعى كەزدە بالالارىن وقىتاتىن ورىس ءتىلدى مەكتەپ اشۋ ءۇشىن ەل بيلىگىنە تالاپ ەتىپ، شاعىمدار تۇسىرە باستادى. سونىمەن وسى ەلدە ورىس ءتىلى ءوزىنىڭ ەكىنشى تىنىسىن الۋدا.

تاجىكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى كۋتبيددين مۋحتوري ورىس ءتىلدى «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «ناشا ناۋچنايا سرەدا دو سيح پور رۋسسكويازىچنايا. بولشينستۆو ناشيح ناۋچنىح يستوچنيكوۆ، وسوبەننو، ۆ توچنىح ناۋكاح، نا رۋسسكوم يازىكە. ۋچەنىە ۋجە پريۆىكلي ي سچيتايۋت، چتو نا رۋسسكوم يازىكە يم ۆسە گورازدو پونياتنەە. پولاگاياس نا رۋسسكي يازىك، مى نەۆولنو ۆ نەكوتورىح سلۋچاياح ستانوۆيمسيا پرەگرادوي يسپولزوۆانيۋ تادجيكسكوي تەرمينالوگي. كوگدا ناۋچنىە رابوتى پەرەۆودياتسيا نا رۋسسكي يازىك، ۋچەنىە زاياۆليايۋت، چتو نە ناشلي تادجيكسكوگو انالوگا ي پوتومۋ يزياسنياتسيا يم نا رۋسسكوم يازىكە گورازدو ۋدوبنەە», - دەگەن پىكىر ايتادى.

ورىس ەلىنىڭ نەويمپەريالىق قورشاۋىندا قالعان قازاقتار وسى باعىتتا دەر كەزىندە ىستەۋگە ءتيىس ەكى ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىردى.

ءبىرىنشىسى – كيريلل جازۋىن تاۋەلسىزدىك العان بەتتە 28-29 ارىپتىك ەملە مەن ەرەجەگە كوشىرۋ كەرەك ەدى.

ەكىنشىسى – تىكەلەي لاتىن، گرەك، اعىلشىن جانە ەۋروپا تىلدەرىنەن ءسوز قابىلداۋىمىز قاجەت بولاتىن.

لاتىنعا كوشىرۋدە وزبەكتەر ءالى بىرىزگە تۇسكەن جازۋىن وڭداي العان جوق. وعان كۋا تاياۋدا تاعى ءبىر رەت ءوز جازۋىنا جاساعان رەفورماسى.

وا ەلدەرى تىكەلەي وزگە تىلدەن ءسوز قابىلداماۋى ءۇشىن ورىس وتارشىل عالىمدارى جالعان «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىكتى ورتالىق ازيا عالىمدارىنىڭ ميىنا مىقتاپ ءسىڭىردى. الەمدىك لينگۆيستيكادا «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم جوق، تەك وزگە تىلدەن ەنگەن «ەۋروپيزم» دەگەن اتالىم بار. وسى كىرمە سوزدەردىڭ سوزدىگى ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەگەن ەلدەردە جىل سايىن جەرگىلىكتى ءتىلدىڭ سويلەۋ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەلىپ، ورفوگرافيالىق جانە ورفوەفيالىق جوسىقتا تولىقتىرىلىپ شىعىپ وتىرادى.

اتالعان ايار تىلدىك-دىلدىك ديۆەرسيانىڭ كەسىرىنەن «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن بالەكەتتى اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن قازاق لينگۆيستەرى ءتۇرلى سالادا بەيبەرەكەت اۋدارىلىپ قولدانىلعان پۋريزمگە جول بەرىپ الدى. ەلباسىمىز وسىنى كەزىندە ورىندى سىناعان بولاتىن. ءتىپتى «ماعان ناعىز قازاق تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتى كورسەتىڭىزدەرشى» دەگەن اششى شىندىقتى ايتۋعا دەيىن باردى.

كىرمە سوزدەرگە نە جاتادى دەگەن ماسەلە باسى اشىق قالىپ، عالىمدارىمىز تاراپىنان قولعا الىنىپ قاراستىرىلماي جاتىر. كىرمە سوزدەرگە ەڭ ءبىرىنشى – كاسىبي سوزدەر، ودان كەيىن ۆارۆاريزمدەر، ارگو مەن جارگوندار جاتادى. مىسالى ءبىز نەگە ورىستىڭ پودەز، رازەز سوزدەرىن اۋدارىپ اۋرە بولامىز. ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە ءسوز رەتىندە سويلەۋ تىلىمىزگە بەيىمدەپ، پاديەز جانە رازيەز دەپ قولدانبايمىز. وسىلاي قولدانساق، بىرەۋ قولىمىزعا كىسەن الىپ، اۋزىمىزعا قاقپاق بولا ما؟!

سونىمەن «حالىقارالىق تەرميننىڭ» ار جاعىندا ۇلتتىق سويلەۋ ءتىلىنىڭ دەربەس ءسوز قابىلداۋىنا توسقاۋىل قوياتىن ارىدان ويلاستىرىلعان ورىستىق تىلدىك-دىلدىك ساياسات جاتىر. قازىر تۇرمە ءتىلى قولدانىلىپ جازىلعان ورىس دەتەكتيۆىن اۋدارۋ ءۇشىن ءتارجىما جاساۋشى اۋدارماشى ارنايى ەرەجە جوقتىقتان ورىسشا قالاي جازىلسا سولاي جازىپ اۋدارما جاساۋعا ءماجبۇر. نەمەسە بەلگىلى ءبىر عىلىم سالاسىندا، ايتالىق مەديتسينادان وقۋلىق جازۋشى عالىم دا لاتىننان تىكەلەي ءسوز قابىلدايتىن ەرەجە جوقتىقتان كىرمە سوزدەرگە قاتىستى جالعان «حالىقارالىق تەرميننىڭ» جالىنا جابىسادى. قازاق تىلىندە تەحنيكالىق تەرميندەرمەن وقۋلىق شىعارۋدا ءپان وقىتۋشىلارى ءتۇرلى قيىندىقتارعا ۇشىراسىپ، ءبىر وقۋ ورنىنىڭ وقۋلىعىنداعى قازاقشا تەرميندەردى ەكىنشى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى تۇسىنە الماي باسى قاتقان كەزدەردە ورىن الدى.

بۇنىڭ ءبارى وزگە تىلدىك ءسوز انا ءتىلىمدىڭ زاڭدىلىعانا بەيىمدەلىپ «ەۋروپيزم» جاڭا سوزدەرى ول كىرگەن تىلدەن قازاقشاعا بەيىمدەلىپ «قالاي ايتىلسا، سولاي جازىلۋى كەرەك» دەيتىن ۇلتتىق تىلدەگى ءبىرىزدى ەرەجە جوقتىعى بارىنە قولبايلاۋ بولۋدا. قازاق دىبىستارى ەۋروپا تىلدەرىنىڭ بارشاسىنىڭ سوزدەرىن وزىنە جۋىقتاپ قابىلداۋعا بەيىم.

حالىقارالىق تەرميندى «ەۋروپيزم» اتاۋىمەن الماستىراتىن كەز جەتتى. بۇل تەرميندى ەنگىزسەك، وزگە تىلدەردەن تىكەلەي ءسوز قابىلداپ، لاتىنعا لايىقتالعان ءتول جازۋىمىزعا نەگىزدەلگەن سوزدەردى قازاقشا ايتىلۋى بويىنشا جازىپ، ايتۋعا قول جەتكىزەمىز. وزبەك جازۋ الماستىرۋ تاجىريبەسىنەن قورىتىندى شىعارىپ، كيريلدى دە 28-29 ارىپكە كوشىرۋگە ارنايى زاڭ قابىلداۋ كەرەك.

ءارى وزگە ءتىلدىڭ ەرەكشەلىگىن ساقتاپ وتىرىپ، قازاقشاعا بەيىمدەپ ءسوز قابىلداۋ انا ءتىلىمىزدى ۇيرەنۋشى باسقا ۇلتتار ءۇشىن كوپ جەڭىلدىك بەرەدى. كىرمە ءسوزدى شەت تىلىنەن حابارى بار باۋىرلاس حالىق وكىلدەرى دە وڭاي ۇعىنادى. ءارى قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەس ەلدەردەن تىلدىك جاعىنان ەش الشاقتامايدى.

ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز اعايىن!

ءابىل-سەرىك الياكپار

Abai.kz