ەملەنىڭ 2019 جىلى 18 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاقستانعا» جاريالانعان ماتىنىندە «ەرەجەنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى ءۇشىن فونەماتيكالىق پرينتسيپ باسشىلىققا الىندى. سونىمەن قاتار قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قۇرامىنداعى كونە جانە كىرمە تىلدىك قاباتتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ ەملەسىنە قاتىستى ءداستۇرلى جانە فونەتيكالىق، ال ءتول سوزدەردىڭ كۇردەلى تۇرلەرى ءۇشىن مورفولوگيالىق پرينتسيپ تە قولدانىلادى» دەلىنگەن. نەگىزگى ۇستانىم فونەماتيكالىق دەگەنىمەن كوپ عالىم كەلىسپەيدى. تومەندەگى ماقالا وسى ماسەلەگە ارنالعان. ءبىز ەملە ءتۇزۋشى عالىمداردان نەمەسە باسقا دا عالىمداردان قۇپتايتىن نەمەسە تەرىستەيتىن ماقالالار كۇتەمىز.

ورفوگرافيانىڭ پرينتسيپتەرى دەگەنىمىز – ورفوگرافيالىق جۇيە نەگىزىندە بولاتىن زاڭدىلىقتار. ورفوگرافيانىڭ ءاربىر ءپرينتسيپى ناقتى تىلدىك قۇبىلىستاردى ايقىندايتىن ءبىر توپ ەرەجەلەردى ءوزارا جيناقتاپ بىرىكتىرۋ قىزمەتىن اتقارادى. وسىعان سايكەس عىلىمي ادەبيەتتەردە ولاردىڭ نەبىر تۇرلەرى ايتىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى: مورفولوگيالىق، ءداستۇرلى، تاريحي، اجىراتۋشى (ديففەرەنتسيرۋيۋششي), فونەتيكالىق، فونەماتيكالىق، يدەوگرافيكالىق، وزگە ءتىلدى سوزدەر ورفوگرافياسى، مورفەمدىك، ەتيمولوگيالىق، بىرگە/بولەك جانە دەفيس ارقىلى جازۋ ءپرينتسيپى ت.س.س.

ارينە اتالعان پرينتسيپتەر ءتۇرلى تىلدەردە وزگەشە ورىن الىپ، ولاردىڭ بارلىعى بىردەي قولدانىلادى دەگەن ءسوز ەمەس. مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق وسى كەزگە دەيىن قازاق تىلىنە ۇلگى، ترافارەت بولىپ كەلگەن ورىس ءتىلىن الىپ كورەيىك. ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى، نەگىزىنەن ءۇش ءپرينتسيپتى ۇستانادى. ولار: مورفولوگيالىق پرينتسيپ (ونى كەيدە ورىس عالىمدارى فونەماتيكالىق نەمەسە فونەمدىك، مورفو-فونەماتيكالىق، فونەمدى-مورفولوگيالىق، مورفەماتيكالىق تا دەپ اتايدى), ياعني ورىس عالىمدارىنىڭ پىكىرى بويىنشا مورفولوگيالىق پەن فونەماتيكالىق دەگەنى ءبىر پرينتسيپ, ولار ابسوليۋتتىك دۋبلەت تەرميندەر دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى; فونەتيكالىق پرينتسيپ جانە ءداستۇرلى-تاريحي پرينتسيپ. مىنە، ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى وسى ءۇش پرينتسيپكە نەگىزدەلىپ قۇرىلعان.

ورىس ورفوگرافياسىنىڭ فونەتيكالىق پرينتسيپىنە (جازۋدا ناقتى ەستىلەتىن دىبىستى بەرۋ ءتاسىلى) نەگىزدەلەتىن ورفوگراممالارى ايتىرلىقتاي كوپ ەمەس جانە ورىس عالىمدارى ونىڭ قولايسىز ەكەنىن دە مويىندايدى: «مالو لي كومۋ چتو سلىشيتسيا...». دەگەنمەن فونەتيكالىق پرينتسيپ بويىنشا مىناداي ورفوگرافيالىق ەرەجەلەرى جاسالعان: -ز مەن –س اياقتالاتىن ءسوز الدى قوسىمشالارى (قاتاڭنان باستالاتىن تۇبىردە -س جازىلادى، ال ۇياڭ بولسا -ز) ت.ب.

ال اجىراتۋشى (ديففەرەنتسيرۋيۋششي) پرينتسيپ دەپ جۇرگەندەرى ورىس ءتىلى ءۇشىن تەك بىردەي دىبىستالاتىن سوزدەردى ايقىنداۋعا قاجەت: بالل (باعا) جانە بال (بي كەشى),  وجەگ (ەتىستىك) جانە وجوگ (زات ەسىم), كومپانيا ء(بىر توپ ادام) جانە كامپانيا ء(ىس-شارا) ت.ب. سونىمەن نەگىزگىلەرى: مورفولوگيالىق، فونەتيكالىق جانە تاريحي پرينتسيپ.

قازاق ورفوگرافياسىنىڭ باستى ءپرينتسيپى مورفولوگيالىق بولۋى قاجەت جانە بۇل تىلدىك زاڭدىلىق. سەبەبى ول قازاق ورفوگرافياسىنىڭ جەتەكشى ءپرينتسيپى. وعان قازاق ءتىلى سوزدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى باعىنادى: جۇمىسشى، سوزشەڭ، ايتقىزسا، ءىسشى، باسشى، كيگىزسىن، كيىزشە، قۇسشا، بىزشە، جازسىن، ت.س.س. فونەتيكالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلەتىن قازاق سوزدەرى: «ءۇيتىپ»، «ءبۇيتىپ»، «ءسۇيتىپ»، «ايتسە دە»، «ايتپەسە»، «بەلبەۋ» ت.ب. تىلدىك بىرلىكتەر فونەتيكالىق پرينتسيپكە سايكەس وزگەرىپ، كىرىگىپ كەتكەن.

بالا سوزىنە قوسىمشانىڭ -لار تۇرىندە، كول سوزىنە قوسىمشانىڭ -دەر تۇرىندە جالعانۋى، ياعني ءسوزدىڭ سوڭىنداعى دىبىستىڭ قاتاڭ، ۇياڭ، ءۇندى نە داۋىسسىز بولۋىنا قاراي قوسىمشانىڭ دا وزگەرىپ وتىرۋى فونەتيكالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلەدى. ياعني قاتاڭنان كەيىن قاتاڭ (قاسىق+تىڭ), ۇياڭنان كەيىن ۇياڭ (قاز+دار), ۇندىدەن كەيىن ءۇندى نە ۇياڭنىڭ (كىلەم+دى، كىلەم+نىڭ), داۋىستىدان كەيىن ۇياڭ نە ءۇندىنىڭ (بالا+عا، بالا+نى) كەلۋى. قاسىق+نى، بالا+تا، كىلەم+تىڭ، ت.س.س. بولا المايدى.

تاريحي-ءداستۇرلى پرينتسيپكە بەلگىلى ءبىر تاريحي ۇدەرىستەرگە نەگىزدەلەتىن جانە قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ جازۋدا بەرىلۋىن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس سوزدەردى جاتقىزامىز. سوندىقتان دا ولاردىڭ جازىلۋ رەتى ءداستۇرلى سانالىپ، ولاردى تەك جاتتاپ الۋ قاجەت: شىدەرتى، قالدىعايتى، ولەڭتى، مويىنتى، الماتى اتاۋلارى فونەتيكالىق پرينتسيپكە باعىنبايدى. كونە تۇركىدەن بەرى وسىلاي جازىلىپ كەلەدى، جەر-سۋ اتاۋلارى وسىلاي ساقتالعان. ولار وزگەرتۋگە كەلمەيدى. فونەتيكالىق پرينتسيپ بويىنشا، بۇل سوزدەر شىدەرلى، قالدىعايلى، ولەڭدى، مويىندى، المالى بولىپ جازىلار ەدى. بىراق بۇل تۇركىلىك كەزەڭگە دەيىن پايدا بولعان سوزدەر بولعاندىقتان، وسىلاي جازۋ قالىپتاسقان.

نەمەسە كەز كەلگەن، كوبىنەسە ءبىر ءتۇبىرلى ءسوز ءاۋ باستان سولاي جازىلىپ، قالىپتاسىپ كەتكەن:  ءشول، كوز، كول، دالا، قالا، اي، كۇن، جىل, ت.س.س. ولار دا تاريحي-ءداستۇرلى پرينتسيپكە جاتادى. ونى كەيبىر عالىمدار فونەماتيكالىق پرينتسيپكە جاتقىزعىسى كەلەدى. ولاي ەمەس، فونەماتيكالىق پرينتسيپپەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.

جالپى فونەماتيكالىق ۇعىمىنىڭ ورىس ءتىل بىلىمىندە قالىپتاسۋى تاريحىنا نازار اۋداراتىن بولساق، ول ورىس ءتىل عىلىمىنداعى ەكى عىلىمي باعىت – ماسكەۋ فونولوگيالىق مەكتەبى (وكىلدەرى – ر.ي.اۆانەسوۆ، پ.س.كۋزنەتسوۆ، ا.ا. رەفورماتسكي، ۆ.ن.سيدوروۆ، ا.م.سۋحوتين، م.ۆ.پانوۆ، ل.ن.بۋلاتوۆا، ك.ۆ. گورشكوۆا، ۆ.ۆ.يۆانوۆ جانە ت.ب.) جانە لەنينگراد فونولوگيالىق مەكتەبى (وكىلدەرى – ل.ۆ.ششەربا، ل.ر.زيندەر، م.ي.ماتۋسەۆيچ، ا.ن.گۆوزدەۆ، ل.ۆ. بونداركو، ل.ل.بۋلانين، ل.ا.ۆەربيتسكايا ت.ب. (ي.ا.بودۋەنا دە كۋرتەنە يدەيالارىن جالعاستىرۋشىلار) عالىمدارىنىڭ فونەماعا قاتىستى ءتۇرلى كوزقاراستارىنان تۋىنداعان.

ماسكەۋ فونولوگيالىق مەكتەپ وكىلدەرىنىڭ كوزقاراستارى بويىنشا قازىرگى ورىس ورفوگرافياسى فونەماتيكالىق پرينيپكە نەگىزدەلەدى دە، مىسالى «گورا»، «ساد» دەپ بەرىلۋى ولارداعى /و/ مەن /د/ فونەماسىنا قاتىستى. ال لەنينگراد مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى، كەرىسىنشە بۇل جەردە /ا/ مەن /ت/ فونەمالارى ورىن الادى دەپ ەسەپتەيدى دە، جالپى فونەماتيكالىق ءپرينيتسيپتى باسشىلىققا الۋ مۇلدەم كەلمەيدى دەپ تۇجىرىمدايدى. وسىمەن بايلانىستى، مۇنداي جاعدايدا ورىس عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورفوگرافيانىڭ تاريحي پرينتسيپىنە توقتالىپ، ءداستۇرلى جازۋ ەرەجەلەرىن قۇپ كورەدى جانە ونىڭ باستى تالابىن: «پيشي، كاك پيسالي رانشە!» ابدەن دۇرىس دەپ سانايدى. اعىلشىن ورفوگرافياسىندا دا وسى پرينتسيپ كەڭىنەن قولدانىلاتىنى بەلگىلى.

سوندىقتان دا ورىس عىلىمىنىڭ وزىندە باسى اشىلماعان، داۋلى، اياعىنا دەيىن ءوز شەشىمىن تاپپاعان، سان الۋان ءتۇرلى اتاۋلارمەن بەرىلىپ جۇرگەن فونەماتيكالىق ءپرينتسيپتى قازاق ورفوگرافياسىندا باسشىلىققا الۋدىڭ نەگىزى بار ما؟!؟  قالاي ويلايسىزدار؟ «ەملە نەگىزى 4 ءتۇرلى: 1) تاڭبا جۇيەلى (نەگىزى ىنتىماق); 2) تاريح جۇيەلى (نەگىزى داعدى); 3) تۋىس جۇيەلى (نەگىزى تەگىنە قاراۋ); 4) دىبىس جۇيەلى (نەگىزى ەستىلۋىنە قاراۋ)»، - دەپ كورسەتىپ كەتكەن اقىمەت بايتۇرسىنۇلى. ەندەشە وسى تۋرا جولدان تايمايىق!

قارلىعاش ايداربەك، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تەرمينولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ف.عد.، دوتسەنت

Abai.kz