وسىدان جەتپiس جىل بۇرىن - 1941 جىلى 22 ماۋسىمدا باتىس شەكارادا قانقۇيلى سوعىس باستالعاندا، بۇل سوعىستىڭ بارشا ادامدارعا قانشالىقتى اۋىرتپالىق، قاسiرەت اكەلەتiنiن ءالi ەشكiم بiلگەن جوق ەدi. ارينە، بۇل سوعىستىڭ قايعى-قاسiرەتi تۋرالى بۇعان دەيiن دە سان رەت ايتىلعان، ايتىلا بەرۋi دە زاڭدى. تiپتi, ستاليندi اقتاۋشىلار كسرو بۇل سوعىسقا دايىن ەمەس، بەيقام ەدi دەسەدi. بiراق تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قانتوگiس قارساڭىندا الىپ مەملەكەتتiڭ بەيقام بولۋىنىڭ ءوزi, جاي ايتساق، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ بiلiكسiزدiگi, سىرتقى الەمنەن مۇلدەم تىس قالعاندىعىنىڭ ايقىن كورiنiسi. ول ول ما، 1941 جىلى باس-اياعى بiرنەشە ايدىڭ iشiندە ماقتاۋلى سوۆەت ارميالارى تۇگەلگە جۋىق كۇيرەتiلiپ، 2,5 ملن. ادام تۇتقىنعا ءتۇستi. وسىعان دەيiن تاريحتا ەشبiر ارميا مۇنداي اپاتتى باستان كەشپەگەن ەدi. نايەتi 7-8 جىل بۇرىن وراسان زور قىرعىندى - ۇلى اشتىقتى باستان وتكەرiپ، تەڭ جارتىسىنان ايرىلعان قازاق حالقىنا دا ۇلى وتان سوعىسى زور قايعى اكەلدi. 17-18-گە جاڭا عانا تولعان ورiمدەي جاستار جاپپاي مايدانعا الىنىپ، ەش دايىندىقسىز ۇرىسقا سالىندى. جۇزدەگەن مىڭ جاس قازاقتار العاشقى ۇرىستاردا-اق قازا تاپتى، جاۋ قولىنا تۇتقىن بولىپ ءتۇستi. نەمiس فاشيستەرiنiڭ قولىنا تۇسكەن تۇتقىنداردىڭ جالپى سانى - 5 ملن. 734 مىڭ كەڭەس جاۋىنگەرi بولسا، ونىڭ 1 ملن. 7400 مىڭى كەڭەستiك تۇركiستاندىقتار ەدi. ولاردىڭ اۋىر تاعدىرى تۋرالى اقيقاتتار ءالi كۇنگە تولىق ايتىلماي كەلە جاتقانى وكiنiشتi. تiپتi سوعىس كەزiندە جارالانىپ، جاۋ قولىنا تۇسكەن تۇتقىنداردى دا جەڭiستەن كەيiن "حالىق جاۋى" رەتiندە تاعى دا 10 جىلعا تۇرمەگە جاپتى. كوپتەگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، نەمiس كونتسلاگەرلەرiنەن گورi سوۆەت تۇرمەلەرi الدەقايدا قورقىنىشتى، ازاپتى بولعانعا ۇقسايدى.
بەلگiلi جۋرناليست ەسەنگەلدi تورەقۇلوۆ 2010 جىلى ورتالىق عىلىمي كiتاپحانا جانىنان سۇراپىل سوعىس زامانىندا تۇتقىندا بولعان، شەت جەردە ءجۇرiپ نەبiر قيىندىقتاردى باستارىنان وتكiزگەن بوزداقتاردىڭ ەلگە، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتان تۋعان، ىستىق سەزiمدەرگە تولى ولەڭدەر مەن جىرلار توپتاماسىن جارىققا شىعارعان ەدi. وسى جيناقتاعى سىر بالاسىنىڭ:

"...الدىم ساعىم،
ۇشتى باعىم،
سۇم زاماننان تىم جامان.
ويلاپ كوپتەن،
قايعى دەرتپەن
بiر شەت ەلدە ءجۇر بالاڭ.
Iشتە جالىن،
كەتتi ءسانiم،
جۇرەگiمدە كوپ جارام.
تۇركiستانىم،
جاققان شامىم،
تiرi بولسام بارارمىن"

دەگەن ساعىنىش پەن مۇڭعا تولى جولدارى بەيباق جاۋىنگەرلەردiڭ جۇرەگiندەگi شەرiن اشادى. جات جەردە وپات بولعان باۋىرلارىمىزدىڭ ارۋاقتارىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، "تۇتقىن سىرى" جيناعىنان الىنعان بiر توپ ولەڭدەردi وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

قايران ەلIم

اسقار بەلiم،
قايران ەلiم،
تايانىشىم، تiرەگiم.
كوپتەن بەرi,
كورمەي سەنi,
ەلجiرەيدi جۇرەگiم.
تاعدىر ايداپ،
باستى بايلاپ،
كەتتiك شەتكە:
قايران ەل
سەن ۇلىڭدى،
تارت وزiڭە، قولىڭ بەر.
سۇيەم سەنi,
مەن ۇنەمi,
اسىل، ارتىق تۋعان جەر.
ءتۇپسiز قيال،
قايدا سيار،
Iشiم تولعان قاندى شەر.
ەل دەگەندە،
ەڭiرەگەندە،
قايعىم تاسىپ ارتادى.
اششى زارىڭ،
اۋىر حالiڭ،
مەنi ەرiكسiز تارتادى.
كۇنiم قاراڭ،
كۇيiپ-جانام،
سەنi ويلاسام اتا-انام.
الدىم ساعىم،
ۇشتى باعىم،
سۇم زاماننان تىم جامان.
ويلاپ كوپتەن،
قايعى دەرتپەن،
بiر شەت ەلدە ءجۇر بالاڭ.
Iشتە جالىن،
كەتتi ءسانiم،
جۇرەگiمدە كوپ جارام.
تۇركiستانىم،
جاققان شامىم،
تiرi بولسام بارارمىن.
زار جىلاتقان،
قانسىراتقان،
جاۋىڭا ويران سالارمىن.
كۇن باتىستىڭ
قىرانىمەن،
بiر مايداندا بiرلەسiپ،
تۋعان ەلدi,
تۋعان جەردi,
ءوز قولىما الارمىن.

زارلىق،
بەرلين، 26 تامىز،
1943 ج

سىرعا سالەم

قارت انا - سىردىڭ سۋى سالەم ساعان،
باعاسىز اسىل زاتسىڭ سەن بiر ماعان.
قاسىڭنان تاعدىر ايداپ كەتiپ شەتكە،
مەن بالاڭ بۇگiن ساعان جىر ارناعان.

سەن انا، مەڭ بالاڭمىن ونىم انىق،
جۇرسەم دە شەت جەرلەردە جانىم جانىپ،
مەن سەنiڭ اقىرەتتiك ادال ۇلىڭ،
بۇعان كۋا بولادى كارi تاريح.

مەندەگi مەيiرباندىق ىستىق جۇرەك،
سەن دەسە تىنىم تاپپاي سوعادى ۇدەپ.
كورمەستەن كۇندiز كۇلكi, تۇندە ۇيقى،
بiر ساعان بوستاندىقتى ءجۇرمiن تiلەپ.

بiلەمiن مەن سەن ءومiردiڭ ۋىن iشتiڭ،
قورلىعىن كوردiڭ-داعى قارا كۇشتiڭ.
ۇدايى قاپاس ءتۇنi ءتونiپ ساعان،
نوقتاسى كيگiزiلدi تار تۇرمىستىڭ.

سۇم ءومiر سوققىسىنا شىداي الماي،
مەن-داعى كەتiپ ەدiم تiستi قايراي.
بiرiگiپ كۇنباتىستىڭ قىرانىمەن،
شىعاتىن كەزiم كەلدi سالىپ ايقاي.

تۇركiستان تاريحىندا قالعان مۇرا،
ايبارلى الماس قىلىش الىپ قولعا.
بۇزباققا تار تۇرمىستىڭ تەمiر تورىن،
بەل بۋىپ اينىماستاي ءتۇستiم جولعا.

جاسىما قيىندىققا، قايران انا،
جاقىنداپ كەلە جاتىر ءومiر جاڭا!
اي مەن كۇن الدى-ارتىڭنان نۇرىن سەۋiپ،
ايىعار جۇرەكتەگi ەسكi جارا!

لەگيون اسكەرi سىر بالاسى

سۇيIكتI جار

ويانعىن، ساۋلەم، ويانعىن،
بiلەگiڭدi الشى موينىمنان.
كوزiڭدi اشىپ قاراشى،
قاراشى، انە اتتى تاڭ!

ويانعىن، ساۋلەم، ويانعىن،
ايتشى-"سەنi سۇيەم" - دەپ.
گيتاراڭمەن كۇي تارتىپ،
سۇيiكتi ءان شىرقا جاقىن كەپ!

ق.قازبەك
نەۋحاممەر.
1.4.1943.

التاي

التايدىڭ اتى سۇلۋ، قالپى سۇلۋ،
التايدىڭ زاتى سۇلۋ، سالتى سۇلۋ.
التايدىڭ، اسپان سۇيگەن الا اسقاردىڭ،
الاڭسىز استام وسكە حالقى سۇلۋ.

سول حالىقتىڭ باتىل سارباز ۇلى ەدiم،
كوپ ۇلدىڭ ەلiن سۇيگەن بiرi ەدiم.
امالسىز ايالدادىم بۇل كەزدەرi,
باتىستىڭ بايان ەتiپ بايتاق ەلiن.

زارلاسام، زار يلەسەم، زارلى ءۇنiم،
التايعا جەتەر مە ەكەن جەلمەن بۇگiن.
اداسقان اققۋ قۇستاي ايدالادا،
زارلاۋمەن وتپەك پە ەكەن جاستىق كۇنiم.

داريعا، قايتا ورالماس التىن جازىم،
الىستان كوز الدىمنان تارتىپ ساعىم.
قوشتاسار شىنىمەنەن كۇن جەتتi مە،
بولەنiپ جالىندى وتقا جاستىق جانىم.

تۋعان جەر، ايالى التاي اتىرابى،
كورنەكتi گۇلدەرi مەن جاپىراعى.
كوزiمە بiر كورiنبەي وسىندايدا،
جانىمدى مۇڭ مەن زارعا باتىرادى.

قالعانداي دابىل تۇرىپ، تولقىن تەپكەن،
مەن بiر ورىن العان الىس شەتتەن.
قىسقان قىس، كۇيدiرگەن جاز زاردابىمەن،
قوشتاسار بiر كۇنi كۇنiم كەلەر كوپپەن.

سول جاقتا، سۇم ومiردەن تاپپاي تiرەك،
ءتانiمدi مارقۇم بولعان جاداپ، جۇدەپ.
التايدىڭ كەڭ قۇزدارى قۇشاققا الىپ،
الديلەپ، ايالاسا - اقتىق-تiلەك.

قابiرiمدi قارا تاستان سوقسا بيiك،
جەردەن جەل، كوكتەن كۇنiم تۇرسا ءسۇيiپ.
التايدىڭ اياسىندا وسكەن گۇلدەر،
كەشقۇرىم قۇرمەت ەتسە باسىن يiپ!

قوبىزشى قورقىت

الاتاۋ

كوز سالساڭ الاتاۋعا، اسقار قىرعا
ساۋلەتتi ەرتەگiدەي سۇلۋ تۇلعا.
قىمباتتى iنجۋ-مارجان تاستارىنداي،
بولەنگەن كۇن ساۋلەسi كوركەم نۇرعا.

تون كيگەن كوكشiل مۇزدان ۇلى دارحان،
قايىڭ، تال، قاراعايدان التىن القاپ.
سالالى ساقال-شاشى كۇمiس دارحان،
سۇر بۇلت ءتۇسi سۋىق بولعان قالقان.

باۋرايىن مەكەن ەتكەن ءتۇرلi كيiك،
بۇركiتتەر قاعىپ قانات، ۇشقان بيiك.
زور كەۋدە جاسى ۇلكەن اقساقالعا،
بارلىق تاۋ سالەم بەرەر باسىن يiپ.

كۇمiستەي سىلدىرايدى تازا بۇلاق،
توقتاۋسىز اعىپ جاتاد تاۋدان قۇلاپ.
"تاڭ سۇلۋ، تاۋ ەركەسi مەنمiن جالعىز"
دەگەندەي، مىلقاۋ تiلمەن جاتاد قۇلاپ.

جارىسىپ تولقىنداردى تولقىن قۋىپ،
بiرiنەن بiرi بارىپ، بiرi تۇرىپ،
مولتiلدەپ مەرۋەرتتەي بۇيرا تولقىن،
جارىسقان سايدى قۋىپ، سىلق-سىلق كۇلiپ.

ياپىراي، الاتاۋدا سالسام ويناق،
ءان سالىپ، ازاتتىقتا جۇرسەم ويناپ.
قايتپاعان قيالداردان قىران بولىپ،
الاتاۋ وزەندەرiن جۇرسەم بويلاپ.

الاتاۋ ارداگەرi تۇيعىن بولسام،
شارىقتاپ قانات قاعىپ بارىپ قونسام.
شايقالعان جۇپار جەردiڭ گۇلiن قۇشىپ،
ءلازاتتى شىرىن، ءتاتتi بالىن سورسام.

س. لەگيون اسكەرi

قوش بول، قاھارمان!

ماڭگiلiك كوزiن جۇمىپ جاتىر مiنە،
بiر جاس جان،
وردەن قۇيعان وزەندەي بوپ
جۇرەگiنەن اققان قان.
سەن دوس ەدiڭ،
سەن-قاhارمان باستايتۇعىن ۇرىستا،
قالدى ارتىڭدا ءۇمiت بولىپ
اتاتۇعىن التىن تاڭ.

قاhارمان ەڭ،
مايدانداردا بiزدi تالاي باسقارعان،
ايتقان ءسوزiڭ وقتاي وتكiر،
بەرiك ەدi تاستاردان.
دەۋشi ەدiڭ سەن: "جاساپ، جايناپ،
گۇلدەنسiن، دەپ، - ۇلى ءومiر",
اسپاق ەدiڭ ازاتتىقتىڭ جولىندا سەن اسقاردان.
كەزدەيسوقتا جاۋدىڭ وعى جۇرەگiڭە قادالدى،
تاستادىڭ سەن اتا-اناڭدى
جانە بارلىق عالامدى.
ەڭiرەي، ەڭiرەي كوز جاسىمىز
جەردi قاپتاپ كول بولدى،
جوعالتتىق تا ارامىزدان ەڭ سۇيiكتi ادامدى.
شەت ولكەدە جۋىلىپ بiز كوزدiڭ ىستىق جاسىنا،
قازا تاپقان سۇيiكتi ادام، كەلدiك مiنە، قاسىڭا.
"اكەلەدi دەپ ەركiندiكتi" سورلى اناڭ اۋىلدا،
كۇتۋمەنەن كۇندەرi وتەر، اق كiرiپتi شاشىنا.

تىم ەرتەرەك قازا تاپتىڭ،
ماقساتىڭا جەتپەدiڭ،
وتان ءۇشiن جان اياماي، جاۋعا قاراي بەتتەدiڭ.
سەن ەرلiك جاساپ بiزبەن بiرگە،
ۇمىتپايمىز بiز ماڭگi,
اجەپ ەمەس ەسسiز وقتان ارامىزدان كەتكەنiڭ!
ءبارiمiز دە وتتاي جانعان تۇركiستاندىق بالامىز،
سiزدiڭ اتتى ۇران قىلىپ جاۋعا ويران سالامىز.
قوش بول، قوش بول ماڭگiلiككە، ەر-قاhارمان اعاجان،
كوپ كەشiكپەي اتادى تاڭ، جاۋدان كەكتi الامىز!

(ەرiكتi تۇركiستان اسكەرلەرi)

ۇلى جولدا
(باللادا)

قان مايداننىڭ كەزiندە،
قارسى الىپ كەشكi iڭiردi,
جانىمداعى جولداسىم،
جۇرەگiن باسىپ جىعىلدى.
جۇرەكتەن اققان قىزىل قان،
اعىپ جاتتى تامشىلاپ،
جۇرەكتەن اققان سول قاندى،
كورiپ تۇردى-اۋ جان شىداپ!
جۇبايىنان ايرىلعان،
جالعىز قاز ۇقساپ جاس جانىم،
ايالدادىم امالسىز دوسىمنىڭ
سۇيەپ باس جاعىن.
اقتىق ءسوزدi ايتسام دا،
ءومiردiڭ ءتونiپ تۇنەگi,
ۇندەمەدi ول، كوز جۇمىپ،
تەك قانا سوعىپ جۇرەگi.
قانشا ءسوزدi ايتسام دا،
بiلدiم دە جولدىڭ بولماسىن،
اقتىق ءسوزiن ايتار دەپ، دەدiم:
"جانداي جولداسىم،
قاراشى انە اتا-اناڭ،
باسىڭا كەلiپ جىلاپ تۇر،
نە بولدى ساعان دوسىم دەپ،
سويلەۋiڭدi سۇراپ تۇر."
جۇمىلعان كوزiن اشپادى،
جىعىلىپ جاتقان جولداسىم،
دەدiم تاعى،
بiلدiم دە بۇل ءسوزiمنiڭ ەم بولماسىن:
"قاراشى قالىڭ ورماندا، كۇتiپ تۇر سەنiڭ جۇبايىڭ،
سەن نازاردى سالماساڭ،
تارتادى جارىڭ ۋايىم.
ەسiڭدە مە ەرتەدە جاعالاپ ءجۇردiڭ جاعاسىن
ايلى تۇندە ايالى، ارالاپ ورمان اراسىن.
قۇشاقتاپ نازiك بەلiنەن،
قۇمارتا ءسۇيiپ ەرنiنەن،
الماپ پا ەدiڭ سول تۇندە،
جارىڭنىڭ قىمبات سەنiمiن!"
قيمىلداپ كوزiن اشپادى،
جىعىلىپ جاتقان جولداسىم،
دەدiم تاعى، بiلدiم دە،
بۇل ءسوزiم ەم بولماسىن:
"كوكە!" دەپ كوزدەن جاس توككەن،
قاراشى انە ۇلىڭدى،
وزiڭنەن شىققان ۇلىڭنان،
كورەسiڭ جاقسى كiمiڭدi?
ەرتەڭگi كۇنi ول ەر جەتiپ،
"كوكەم نە دەپ كەتتi! دەپ،
ەل ءۇشiن جانە مەن ءۇشiن،
قانداي قۇرمەت ەتتi" دەپ،
سۇراسا ۇلىڭ سول كەزدە،
نە دەرمiن مەن ۇلانعا،
ارمانىڭدى ايتا الماي،
ءمۇدiرiپ سوندا تۇرام با؟!"
اتا-انا جانە سۇيگەن جار،
بولسا شەت سەن ءۇشiن،
ۇلىڭا بiراز ءسوزiڭدi ايت،
بولاشاق ءۇشiن، ەل ءۇشiن!"
جىعىلىپ جاتقان جولداسىم،
سول كەزدە كوپ كۇش قىلىپ،
زور كەۋدەسiن كوتەرiپ،
ءۇش جىعىلىپ ءۇش تۇرىپ،
جۇمىلعان كوزiن اشتى دا،
اقىرىن عانا سويلەدi.
"تiرi بولساڭ جان دوسىم،
ۇلىما قايعى جەگەيسiڭ،
ەگەر ۇلىم سۇراسا،
ەل ءۇشiن ءولدi دەگەيسiڭ".
تۇركiستاننىڭ جولىندا،
قيىندىقتى كوردi دە،
تۇركiستاننىڭ جولىندا،
مايداندا شەيiت بولدى دە!
دەدi داعى جولداسىم،
كوزiن جۇمدى تاعى دا،
جۇرەگiنەن اعىلعان توقتاتىلدى قانى دا.
التىن اراي سول كەزدە،
ۇياعا كiردi قىزارىپ،
ءومiر شiركiن وسىلاي وتە بەردi ۇزارىپ.

قوبىزشى قورقىت

تۇتقىن سىرى

اششى مىناۋ قاراڭعىلىق سارايىن،
بوي جازايىن، بوستاندىققا بارايىن.
قايدا سوناۋ ەركiن وسكەن كەڭ دالام،
كوز جiبەرiپ، بيiك شىڭنان قارايىن.

بار ما ەكەن توبەل جۇيرiك دونەنiم،
باۋرايىندا ويناق سالعان توبەنiڭ؟
تىڭدايىنشى جاستان سۇيگەن جارىمدى،
ايتار ما ەكەن مەن تۋرالى ولەڭiن؟!

مەن دەگەندە توككەن ىستىق جاستارىن،
قايدا ەكەن وسكەن ويناپ دوستارىم؟
جاhان كەزiپ كەتiپ پە الدە ولار دا،
جىرتىپ تاستاپ بولاشاقتىڭ جوسپارىن.

جان دوستارىم، سەندەر قىمبات سىيلاسقان،
ءالi ەسiمدە ايرىلىساردا قيماستان،
تۇردىڭىزدار قولدارىڭىز قالتىراپ،
مولتiلدەتiپ كوزدiڭ جاسىن تىيماستان.

ەرتە كەزiم، وتكەن كۇنiم - التىن شاق،
جاس ءومiرiم قايتا تۋ دا جاي قۇشاق!
سەرپiل ۇستەن قاراڭعىلىق تۇرمانى،
اش قوينىڭدى، تارت باۋىرىڭا بولاشاق!

سايران
5.8.1942.

دايىنداعان جاڭابەك شاعاتاي

«تۇركىستان» گازەتى