وتكەن جىلدان بەرى بيلىك پەن تاۋەلسىز پارتيالاردىڭ جانە ازات ويلى ازاماتتاردىڭ ءبىر ارناعا توعىسپاي كەلگەن تالاسى - كەدەندىك وداققا قاتىستى داۋ بولاتىن. ەندى قۇي قارسى تۇر، قۇي قالىس قال - كەلىسىمگە قول قويىلدى، شىلدەنىڭ 1-ىنەن باستاپ وداق ءوز جۇمىسىن تولىق- قاندى قولعا الادى. وداقتان نە ۇتاتىنىمىزدى رەسمي بيلىك جاعى تالماي ايتادى، ال نە جوعالتاتىنىمىز - ۋاقىت ەنشىسىندەگى شارۋا. الايدا ماماندار پىكىرىنە ءمان بەرسەك، وداقتان وپا تاپپايتىنىمىز انىق سياقتى. گازەتىمىزدىڭ قوناعى دا اڭگىمەسىن كەدەن وداعىنىڭ كولەڭكەلى ساياساتىنان باستادى.

وداقتىڭ كولەڭكەسىندەگى «سۇمدىق»...

- توقتار مىرزا، ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن كەدەندىك وداقتىڭ جۇمىسى كۇشىنە تولىق ەنەدى. بىراق وسى وداقتىڭ كەسىرىنەن قىمباتشىلىقتىڭ قامىتى الدەقاشان قىسىلىپ كەتكەن جوق پا؟

- الدىمەن تسيفرلاردان باستايىن، ايىرماشىلىق سودان كورىنەدى عوي. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەدەندىك وداق ەلدەرىمەن 2010 جىلعى جالپى سىرتقى ساۋدا اينالىمى 16 ملرد. 483,8 ملن دوللار بولىپتى. ياعني 2009 جىلعا قاراعاندا، 28,1 پايىزعا وسكەن. جوسپارداعىدان 5,5 پايىزعا ارتىق. ەندى سول تاۋار اينالىمىن قاراساڭىز، 69,5 پايىزى - قازاقستانعا كەلگەن ءونىم نەمەسە يمپورت. ونىڭ ساندىق كولەمى - 11 ملرد 463,2 ملن دوللار. ال ەكسپورتىمىز 30,5 پايىز، ياعني 5 ملرد دوللار كولەمىندە.

وتكەن جىلدان بەرى بيلىك پەن تاۋەلسىز پارتيالاردىڭ جانە ازات ويلى ازاماتتاردىڭ ءبىر ارناعا توعىسپاي كەلگەن تالاسى - كەدەندىك وداققا قاتىستى داۋ بولاتىن. ەندى قۇي قارسى تۇر، قۇي قالىس قال - كەلىسىمگە قول قويىلدى، شىلدەنىڭ 1-ىنەن باستاپ وداق ءوز جۇمىسىن تولىق- قاندى قولعا الادى. وداقتان نە ۇتاتىنىمىزدى رەسمي بيلىك جاعى تالماي ايتادى، ال نە جوعالتاتىنىمىز - ۋاقىت ەنشىسىندەگى شارۋا. الايدا ماماندار پىكىرىنە ءمان بەرسەك، وداقتان وپا تاپپايتىنىمىز انىق سياقتى. گازەتىمىزدىڭ قوناعى دا اڭگىمەسىن كەدەن وداعىنىڭ كولەڭكەلى ساياساتىنان باستادى.

وداقتىڭ كولەڭكەسىندەگى «سۇمدىق»...

- توقتار مىرزا، ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن كەدەندىك وداقتىڭ جۇمىسى كۇشىنە تولىق ەنەدى. بىراق وسى وداقتىڭ كەسىرىنەن قىمباتشىلىقتىڭ قامىتى الدەقاشان قىسىلىپ كەتكەن جوق پا؟

- الدىمەن تسيفرلاردان باستايىن، ايىرماشىلىق سودان كورىنەدى عوي. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەدەندىك وداق ەلدەرىمەن 2010 جىلعى جالپى سىرتقى ساۋدا اينالىمى 16 ملرد. 483,8 ملن دوللار بولىپتى. ياعني 2009 جىلعا قاراعاندا، 28,1 پايىزعا وسكەن. جوسپارداعىدان 5,5 پايىزعا ارتىق. ەندى سول تاۋار اينالىمىن قاراساڭىز، 69,5 پايىزى - قازاقستانعا كەلگەن ءونىم نەمەسە يمپورت. ونىڭ ساندىق كولەمى - 11 ملرد 463,2 ملن دوللار. ال ەكسپورتىمىز 30,5 پايىز، ياعني 5 ملرد دوللار كولەمىندە.

رەسەي ونىمدەرىنىڭ باعاسى بىزدەن بىرنەشە ەسەگە قىمبات. ال وداق جۇمىسىن باستاعان سوڭ، ءبىزدىڭ ءونىم رەسەيدىكىمەن بىردەي باعاعا كوتەرىلەدى. سونىمەن بىرگە كەدەن وداعى قۇرىلماي تۇرعان كەزدە، كەدەندىك ءتاريفتىڭ ورتاشا كولەمى 6,2 پايىز بولاتىن. ول 2010 جىلى 10,6 پايىز وسكەن. ياعني ەكى ەسەگە كوتەرىلگەن. دەمەك، بۇل باعانىڭ ءوسۋى - قىمباتشىلىقتىڭ نەگىزى.

- وسى كەدەندىك وداققا بىرىكپەسەك، كۇنىمىز قاراڭ قالار ما ەدى، نەگە ءبىز وسى سولاقاي ساياساتقا جول بەردىك دەپ ويلايسىز؟

- نەگىزىندە، كەدەن وداعى قۇرىلماي تۇرىپ، ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ كەدەن ساياساتى، باج سالىعى بولدى. كەدەن وداعىنا كىرگەننەن كەيىن، كەلىسىمدەر بويىنشا، ورتاق باج سالىعى مەن كەدەن ساياساتى قابىلداندى. بىزدەگى باج سالىعىنىڭ پايىزى وزگەرىپ، رەسەيدىڭ دەڭگەيىنە نەمەسە 47,7 پايىزعا جەتتى. ءبىز ءۇشىن بۇل ءتيىمسىز. ال سالىقتىڭ قالعان 5 پايىزى ارزانداپ، 45 پايىزى وزگەرىسسىز قالدى. كەدەن وداعىنىڭ وسىنداي تيىمسىزدىكتەرىن بىلە تۇرا كىردىك.

قازىر كەدەندىك سالىقتىڭ 92 پايىزى رەسەيدىڭ تاريفتەرىنە نەگىزدەلدى. قالعان 8 پايىزى عانا قازاقستان مەن بەلارۋستىڭ ۇلەسىنە قالدى. كەدەندىك تولەمدەردىڭ بىلتىرعى جىلعى بولىسىندە قازاقستان 87,8 ملرد دوللار الىپتى. ال اۋەلگى جوسپار 48 ملرد دوللار بولاتىن. ءبىز ونى حالىقتىڭ ەسەبىنەن ەكى ەسەگە ارتتىرىپ جىبەردىك. وعان بيلىكتىڭ قىلشىعى دا قيسايمادى. كەدەندىك وداققا كىرسەك، بىزدەگى كەز كەلگەن ءونىم رەسەيدىڭ دەڭگەيىنە جەتەدى دەپ ماقتانىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، ازىق-تۇلىك، گاز، بەنزين تەمىرجولدىڭ باعاسى رەسەي تاريفىنە جەتەدى. بۇل - ماقتانىش ەمەس، قاسىرەت. ويتكەنى بىزدەگى باعا وسەدى، قىمباتشىلىق قىسادى. رەسەيدىڭ حالقىن بىزبەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ولاردا، بىرىنشىدەن، جالاقى مولشەرى جوعارى، تابىس كوزى كوپ. ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى دا بىزدەن جاقسى. كەدەندىك وداققا كىرەر كەزدە وسىنىڭ ءبارى بەلگىلى ەدى عوي. مۇنداي جاعدايدا شىعىننىڭ ورنىنا وتەم جاساۋ كەرەك ەدى. ءبىز وعان دا بارا المادىق...

كەدەندىك وداق ماسەلەسىندە و باستان دۇرىس شەشىم قابىلدانعان جوق. ءبىز نەگە رەسەيدىڭ ستاۆكالارىن الامىز؟ نەگە كەدەندىك وداقتا رەسەيدىڭ ۇلەسى 57 پايىز، ال قازاقستان مەن بەلورۋسسيانىڭ ۇلەسى 21,5 پايىز بولادى؟ ءۇش ەل ءبىر وداققا كىرەدى، ال ۇلەستەرى تەڭ بولمايدى، نەگە؟ رەسەيدىڭ الپاۋىت ەل ەكەنى راس، بىراق و باستان ءوزارا ۇلەستەرىن، اراداعى ساياساتتارىن دۇرىستاپ شەشۋگە بولاتىن ەدى عوي. امال قانشا؟!

- كەدەندىك وداقتى قۇقىقتىق جانە اكىمشىلىك تۇرعىدا ەۋرووداقپەن سالىستىرۋعا بولا ما؟

- جوق! نەگىزىندە، قازىر ەۋرووداق سياقتى وداقتار قۇرىلىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ كەدەندىك وداق «تەڭدىك» دەكلاراتسياسىن مويىنداماي وتىر. ەندى 2012 جىلدان باستاپ بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك ءوز جۇمىسىن باستاماق. ودان كەيىن بىرىڭعاي ۆاليۋتالىق جۇيە تۇر. ويتكەنى اۋەلگىدە كەدەندىك وداق، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك، بىرىڭعاي ۆاليۋتالىق جۇيە - وسى ۇشەۋىنە قول قويىلعان. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق ساياساتتى رەسەي جانە بەلورۋسسيامەن بىرگە شەشۋ - تاۋەلسىزدىككە سىزات ءتۇسىرۋ، ياعني ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسۋ دەگەن ءسوز. كەدەندىك وداق، ەكونوميكالىق وداق، ۆاليۋتالىق وداقتىڭ ارتىندا نە تۇر؟ بۇل وداقتاردىڭ ارتىندا ساياسي وداق بار. ونداي جاعدايدا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى بىرتە-بىرتە كوزدەن بۇلبۇل ۇشا باستايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي، قازاق بيلىگى بارشا قازاق حالقىنىڭ سان مىڭ جىلدار اڭساعان ەگەمەندىگىن ءبىر قۇجاتتىڭ اياسىنداعى قۇپيا كەلىسىممەن تارك ەتپەك. رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى پۋتين ەڭ ۇلكەن تراگەديا - سسسر-دىڭ تاراۋى ەكەنىن ايتقان بولاتىن. ال مىنا كەدەندىك وداقتىڭ اياسىنداعى ساياساتتىڭ كەڭەس ۇكىمەتىن قالپىنا كەلتىرمەسە دە، ءبىر سۇمدىقتى شىعاراتىنى انىق.

مۇناي دا تاۋسىلۋعا جاقىن

- بۇگىنگە دەيىن كەدەندىك وداققا بايلانىستى ەكونوميست مامانداردىڭ سىني پىكىرلەرى تاۋەلسىز باسپاسوزدە كوپ ايتىلدى، الايدا وعان قۇلاق اسقان ۇكىمەت جوق. ورنىنان قوزعالىپ كەتكەن كەدەن «كەمەسىنە» قازاقستان قانداي دايىندىقپەن ءمىنىپ بارادى؟

- ەڭ ۇلكەن دايىندىق كەڭەس وداعى كەزىندە بولدى. ول كەزدە رەسەيمەن ءبىر ەل بولدىق. قازاقستان جالپى كەڭەس وداعىنىڭ شارۋاشىلىق كەشەنى بولاتىن. بىزدەن وندىرىلگەن ءونىم بۇكىل وداققا تارايتىن. مىنا كەدەندىك وداقتىڭ اڭگىمەسى جوقتان پايدا بولعان دۇنيە ەمەس، - سوناۋ سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە ىرگەتاسى قالانىپ قويعان شارۋا. قازاقستان ول كەزدە كەڭەستىڭ قۇرامىنداعى جابىق ەل ەدى، 20 جىلدا ءبىراز مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزدى. ماسەلەن، سىرتقى ساۋدا بىلتىرعى جىلى 90,6 ملرد دوللار بولىپتى. ەكسپورتىمىزدىڭ 51,4 پايىزى ەۋرووداق ەلدەرىنە كىرەدى ەكەن، ياعني ول 30,8 ملرد دوللار دەگەن ءسوز. ال ونىڭ 16,9 پايىزىن قىتاي، 9 پايىزىن رەسەي الادى. ەندى يمپورتتى قارايىق، 39 پايىز ءونىم رەسەيدەن كەلەدى. دەمەك، بۇل اراداعى كورسەتكىشتى قاراساڭىز، رەسەيدىڭ قىمبات ونىمدەرىن ءبىزدىڭ كوپ پايدالاناتىنىمىز انىق كورىنىپ تۇر.

كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستان ەڭ كوپ بولعاندا 25-27 ملن توننا مۇناي وندىرگەن، ال بىلتىرعى جىلى 80 ملن توننا ءوندىرىپتى. جالپى، تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى 20 جىلدىڭ ىشىندە 900 ملن توننا مۇناي ءوندىرىپ، ونى سىرتقا ساتىپپىز. ەكسپورتىمىزدىڭ 69,8 پايىزى وتىن-ەنەرگەتيكالىق ونىمدەرى بولسا، قارا ءتۇستى مەتالدار 13,5 پايىز، حيميالىق ونىمدەر 5,1 پايىز بولعان. جالپى سىرتقى ساۋدانىڭ 88,4 پايىزى - شيكىزات. مىنە، وسى ونىمدەردىڭ ارقاسىندا بيۋدجەتكە ۇلكەن قارجى قۇيىلدى. بىراق اقشانىڭ كوپتىگى قىلمىسقا ۇلاستى: كىم قانشا اقشانى جۇتىپ جاتسا دا، ەشكىم ەشقانداي ەسەپ بەرمەيدى، بيلىك سۇرامايدى. ياعني اقشا مۇناي بوپ قۇيىلدى، سۋ بوپ اقتى. كەڭەس وداعى كەزىندە 300 مىڭ توننا ەت وندىرسەك، قازىر ەتتىڭ ءوزىن سىرتتان ساتىپ الامىز.

ال كەدەن وداعىنا شاڭ جۇقتىرمايتىن بيلىك وكىلدەرىنىڭ پىكىرلەرىنە قۇلاق اسساق، باسەكەگە قابىلەتىمىز ارتادى ەكەن، سونىمەن بىرگە كەدەن وداعى قىتاي ەكسپانسياسىنا قارسىلىقتىڭ ءبىر جولى سياقتى... مىنە، كەدەن وداعىنا دايىندىعىمىزدىڭ سيقى - وسى، ەرتەڭگى كۇنىمىز نە بولاتىنى بەلگىسىز، ارعى جاعى تۇمان!..

- مۇناي ءوندىرۋدىڭ كولەمىن جىلدان-جىلعا ارتتىرعانىن بيلىك ماقتانىشپەن ايتادى، بىزدەگى قارا التىننىڭ قورى تۋرالى ناقتى اقپارات بەرە الاسىز با؟

- قوعامداعى وپتيميستىك كوزقاراستا مۇناي قورى 60-70 جىلعا دەيىن جەتەدى دەگەن پىكىر ايتىلادى، ال پەسسيميستىك كوزقاراس 30-40 جىل دەپ ءجۇر. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگە دەيىن مۇناي قورىنىڭ تەڭ جارتىسىن پايدالاندىق. رەسەيلىك عالىمدار قازاقستاننىڭ مۇناي قورلارىنىڭ تاۋسىلۋ قارقىنىن رەسەيدەن ەكى ەسە جوعارى دەپ باعالاپتى. اڭىزدارداعى الدار كوسەنىڭ تاۋسىلمايتىن قازىناسى ەمەس قوي، مۇنايدىڭ دا ءبىر كۇنى سارقىلاتىنى انىق. الەم ەلدەرى مۇنايعا بالاما ەنەرگيا كوزدەرىن ويلاپ تابۋعا نيەتتەنىپ جاتىر. ماسەلەن، كۇن، جەل، سۋ ەنەرگيالارىن پايدالانۋ سياقتى. الايدا قازىرشە ونداي ەنەرگيا قىمباتقا تۇسەدى.

- ەرەۋىلى باسەڭسىمەگەن ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ تالابىنا بيلىكتىڭ مۇلدە قۇلاق اسپاۋىندا قانداي سەبەپ بار دەپ ويلايسىز؟

- مۇنداعى ساياسات قيسىق. ويتكەنى بىزدەگى «ەڭبەك كودەكسىندە» جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسىنە قاراعاندا، جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ قۇقى جاقسى قورعالعان. بيلىك بۇل جونىندە ەۋرووداقتاعى نەمەسە دامىعان باسقا مەملەكەتتەردەگى زاڭدارعا سايكەس قىزمەت ەتۋلەرى كەرەك ەدى، امال قانشا! بىزدەگى زاڭنىڭ قيسىقتىعى - ءوز قۇقىقتارىن قورعاپ، تالاپتارىن قويعان ەرەۋىلشىلەردىڭ ارەكەتى زاڭسىزدىق سانالادى دا، ولارعا كۇش كورسەتىپ وتىرعان كومپانيالاردىڭ ارەكەتى زاڭدى دەپ ەسەپتەلەدى. وسىنداي جاعدايلاردى كورگەننەن كەيىن، زاڭ شىعارىپ وتىرعاندارعا نەمەسە ونى اتقارىپ جاتقاندارعا قالاي كەيىمەيسىز؟!.

- ەگەر كوزىڭىزگە تۇسسە، سوڭعى كەزدە جەكەلەگەن ينتەرنەت-سايتتاردا مىناداي اقپار جاريالانۋدا: «قازاقستان مۇنايىنىڭ يەسى - بيلىك پەن تيمۋر قۇلىباەۆ تۇ، مۇنايشىلار ەرەۋىلىنەن تولىمدى ناتيجە بولمايدى». ءسىز وسى اقپارعا قالاي قارايسىز: جانى بار ءسوز بە؟

- ءبىزدىڭ مەملەكەتتە زاڭ بويىنشا مەنشىك يەسىنىڭ كىم ەكەنىن تابۋ وتە قيىن. بىرىنشىدەن، مالىمەت جابىق. ەكىنشىدەن، مۇناي كەندەرىنىڭ يەلەرى وففشورلىق ايماقتاردا تىركەلگەن. سوندىقتان كەز كەلگەن كەن كوزدەرىنىڭ يەسىن جاريا ەتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇناي ەمەس، قازىر بانكتەردىڭ دە يەسىنىڭ كىم ەكەندىگى قۇپيا. ماسەلەن، ماشكەۆيچتىڭ «ەۋرازيالىق توبىن» نەمەسە «قازاقمىستىڭ» قوجايىنىن الىڭىز، ءبىر وفشوردىڭ ۇستىندە بىرەۋى وتىر. ابىليازەۆتىڭ ىسىنە بايلانىستى 600 وففشوردىڭ ارتى اشىلىپتى-مىس. سوندىقتان مۇنداي جابىق ساياسات قانداي ادامداردىڭ نەمەسە توپتاردىڭ ەسەبىن تۇگەندەپ وتىر - بارلىعى قۇپيا!

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىزدىڭ ماماندار قازاقستان مۇناي كومپانيالارىنداعى مەنشىكتىڭ 88-90 پايىزى شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا ەكەندىگىن ايتقان. مەنىڭشە، سول شەتەلدىكتەرىڭ ەكى ءتۇرلى، ءبىرىنشىسى - ناعىز شەتەلدىكتەر، ەكىنشىسى - ءوزىمىزدىڭ «شەتەلدىكتەر»، ياعني وففشورلىق ايماقتارعا ۇلەسىن سالعاندار. قارجىنىڭ ەكى ۇلكەن كوزى بولادى عوي. ءبىرىنشىسى - بانك. ەكىنشىسى - قور نارىعى. الايدا بىزدە قور نارىعى دامىماعان. ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ۇلكەن زاۋىتتار مەن كاسىپورىندار ستراتەگيالىق ينۆەستور دەپ شەتەلدىكتەرگە بەرىلدى. ولاردىڭ باقىلاۋ پاكەتى 60-100 پايىزعا دەيىن. ولار ونداي ۇلەستەرىن وڭايلىقپەن ساتپايدى. ەكىنشىدەن، قور نارىعىنىڭ ءبىراز بولىگى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ نەمەسە جاقىندارىنىڭ قولىندا. ولار دا ساتپايدى.

- تاعى ءبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، مۇنايداعى قازاقستاندىق ۇلەستىڭ كەمۋى سالدارىنان ءبىزدىڭ بيلىك مۇنايشىلاردىڭ بەلبەۋىن تارىلتا تۇسپەك دەگەن جورامال جاسالادى. راسىندا، مۇنايداعى ءبىزدىڭ ءوز ۇلەسىمىز قانشا؟

جالپى، مۇنايداعى قازاقستاننىڭ ۇلەسىن بيلىك 28 پايىز دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. ال قالعان 72 پايىزى شەتەلدىكى ەكەن. ونىڭ 22 پايىزى - قىتايعا تيەسىلى ەكەن.

- قازاقستانداعى شەتەلدىك مۇناي كومپانيالارىنىڭ ۇلەسى بيلىك بەرگەن رەسمي مالىمەتپەن سايكەس دەپ ويلايسىز با، جوق الدە بۇل ارادا دا «جەڭ ىشىنەن جالعاسقان» ۇرى ساياسات بار ما؟

- ارينە، بار عوي. مىسالى، جالپى مۇنايداعى ۇلەسىمىزدى 28 پايىز دەگەنىمىزبەن، كەيبىر مۇناي كومپانيالارىنداعى مەنشىكتىڭ 88-90 پايىزى شەتەلدىكتەردىكى ەكەندىگىن تاۋەلسىز ساراپشىلار مالىمدەپ وتىر. سول 88-90 پايىزدىڭ بىرەر بولىگى «جەڭ ىشىنەن جالعاسقان» ۇرى ساياساتتىڭ جەمتىگى ەمەس پە.

كەلىمسەكتەر كەتۋدىڭ قامىندا

- قازاقستانداعى باعالى مەتالدار مەن التىن قورى دا بيلىك باسىنداعى جەكە تۇلعالاردىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتكەنى تۋرالى ءسوز بار. بۇل ورايداعى اقپارات اشىق بولماعاندىقتان، ءبىز بۇل اقپاردى دا جوققا شىعارا المايمىز. ال ءسىزدىڭ ءۋاجىڭىز قانداي: قازاق التىنىنىڭ قوجايىنى كىم؟

- مۇناي كەندەرى سياقتى، التىن كەندەرىنىڭ دە اقپاراتى جابىق. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ەل التىن وندىرىسىندە ايتارلىقتاي جوعارى جەتىستىككە جەتكەن جوق. التىن قازاقستان ەكونوميكاسى ءۇشىن ۇلكەن كورسەتكىشتە ەمەس. دەگەنمەن الەمدە التىننىڭ ساۋداسى كۇننەن-كۇنگە قىزۋدا. قولىمىزدا ناقتى مالىمەت بولماعان سوڭ، التىن تۋرالى اجارلى اقپارات بەرە الماسپىز. بىراق مۇنايداعى ۇلەسىمىزگە قاراپ، باسقا قازبا بايلىقتارداعى مەنشىگىمىزدىڭ دە شامالى ەكەنىن ءبىلۋ قيىنعا سوقپايدى. ويتكەنى 1990 جىلداردىڭ باسىندا شيكىزات سەكتورلارىنىڭ ءبارىن شەتەلدىكتەرگە ۋاقىتشا باسقارۋعا بەردىك، ارتىنان ءبىر-ەكى جىل وتكەن سوڭ، ءبىرجولا ساتىپ جىبەردىك قوي. سوندىقتان شيكىزات سەكتورلارىنىڭ نەگىزگى يەلەرى -شەتەلدىكتەر.

- قازاقستاننىڭ بايلىعى وليگارحتاردىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ وتىر دەپ، وتاندىق تۇگىلى، شەتەل ءباسپاسوزى جار سالىپ جاتىر. ەل ەكونوميكاسىنداعى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ قانشا پايىزى شەتەلدىك الپاۋىتتاردىڭ ۇلەسىنە تيەدى دەپ ويلايسىز؟

- مۇنى جالپىلاما ايتۋ قيىن. جەكە-جەكە تاراتىپ ايتساق، ماسەلەن، قازاقستانداعى ەڭ دامىعان سالا بانك سەكتورى بولسا، ونىڭ 22 پايىزى عانا شەتەلدىكتەردىكى ەكەن. قالعانى - وتاندىق ۇلەس. ال اۋىل شارۋاشىلىعىمىز، نەگىزىنەن، ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا. ءوزىمىز بولعاندا الپاۋىتتاردىڭ قولىندا. جەر كودەكسى قابىلداناردان بۇرىن 30 ملن. گەكتارداي جەردىڭ لاتيفۋنديستەر مەنشىگى ەكەندىگى بەلگىلى بولعان.

- قازاقستان بانكتەرى الىپ جاتقان قىتاي قارىزى كىمدەردىڭ موينىندا؟ ماسەلەن، رەسمي اقپارات بويىنشا، ەلىمىز سوڭعى ەكى جىلدا «كورشىمىزدەن» العان 18,5 ميلليارد دوللار اقشانىڭ 2 ميللياردى ماشكەۆيچتىڭ ەۋرازيالىق توبىنا كەتىپتى، ال ول برازيلياعا 3 ميلليارد ينۆەستيتسيا سالعان. قارىزدى ءبىز الدىق، پايداسىن بىرەۋ كورۋدە...

- بۇل انىق مالىمەت قوي: بيلىك تە، بۇقارا دا مويىنداعان. ەگەر ماشكەۆيچتىڭ ەۋرازيالىق توبى قارىز العىسى كەلسە، وزدەرى الۋعا ءتيىس ەدى. الايدا قارىزدى مەملەكەتتىك بانك الدى. ونداعى مەملەكەتتىڭ ۇلەسى - 26 پايىز عانا. ال ەۋرازيالىق توپقا 45 پايىزى تيەسىلى. كەز كەلگەن قارىزعا جاۋاپ بەرەتىن مەملەكەت قوي. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىر سۇراقتىڭ بولاتىنىن سەزگەن شەتەلدىك ينۆەستورلار اقىرىنداپ وزدەرىنىڭ اكتسيالارىن ساتىپ جاتىر. ياعني كاپيتالدارىن قازاقستاننان شىعارۋدا. ويتكەنى ولاردىڭ زاماننىڭ بۇلاي جۇماق بولىپ تۇرا بەرمەيتىندىگىنە كوزدەرى جەتتى: الدا سايلاۋ بار، ساياسي وزگەرىستەر بولادى دەگەندەي. اۋمالى-توكپەلى زاماننان سەسكەنگەن كەلىمسەكتەر قازاق ەلىنەن جيعان بايلىقتارىن ەرتەرەك اكەتۋدى ءتيىمدى ساياسات سانايدى. باسقا قامدارىن بايقاي المادىم.

- قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ساياساتىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ اگرارلىق سالانى دامىتۋدىڭ بۇگىنگى بەتالىسى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الادى دەپ ويلايسىز با؟

- نەگىزىندە، «اس - ادامنىڭ ارقاۋى» دەپ جاتادى عوي. ونىڭ ۇستىنە، اگرارلىق سالا ەلىمىزدەگى ستراتەگيالىق سالالاردىڭ ءبىرى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن پرەزيدەنت تە اگرارلىق سالاعا كوڭىل ءبولۋدى مىندەتكە العان بولاتىن. الايدا قازىر اگرارلىق سالا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 5-6 پايىزىن عانا قۇرايدى. جالپى حالىقتىڭ 47 پايىزى اۋىلدا تۇرسا، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. 2003-2005 جىلدارى «اۋىل جىلى» باعدارلاماسى قابىلداندى، سونىمەن بىرگە ءار جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى زاڭدار، جەر كودەكسى قارالدى. كەدەن وداعىنىڭ اڭگىمەسى تۇسىندا ۇكىمەتتە ارنايى قۇجات قابىلدانعان بولاتىن، سوندا قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا بەرىپ وتىرعان كومەگى اگرارلىق سالاعا جۇمسالعان بارشا قارجىنىڭ 4 پايىزى عانا ەكەن. ال بەلورۋسسيادا 18, رەسەيدە 6 پايىزدى قۇرايدى. ەۋروپا ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش 60 پايىزعا دەيىن جەتكەن.

قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعىنا جاسالىپ وتىرعان ساياسات قيسىق. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ەلدە اۋىلعا كومەك بەرەتىن اۋىلشارۋاشىلىق بانكتەرى جوق. وعان ۇلتتىق بانكتىڭ قوجايىندارى رۇقسات ەتپەيدى. ويتكەنى باسقا بانكتەر اشىلسا، مارچەنكو ءوز ىرىزدىعىنان قاعىلادى. ال قىتاي مەن رەسەيدە اۋىل شارۋاشىلىعىنا كومەكتەسەتىن، وسىمدەرى تومەن بىرنەشە بانك جۇمىس ىستەيدى.

- قىمباتشىلىقتان تارىققان قازاققا ەكونوميست-مامان رەتىندە قانداي كەڭەس بەرەسىز؟ كۇن كورىسى قيىن ەلدىڭ قاجەتىنە جارايتىنداي اقىل ايتىڭىزشى.

- ءبىز مامان رەتىندە باسپاسوزدە ايتىپ، جازىپ جاتىرمىز. ال جۇمىس ىستەپ، حالىققا ناتيجەسىن كورسەتەتىن ۇكىمەت قوي. ەلدە جىل سايىن الۋان ءتۇرلى باعدارلامالار جاسالىپ جاتادى، الايدا ناتيجە شامالى.

باعدارلامالاردىڭ قورىتىندىسى جونىندە ەسەپ العان بيلىك تە جوق. قازاقستاندا حالىق وزىنە قاجەتتىنى تالاپ ەتپەيدى، سوندىقتان ساياسي رەفورمالار جاسالمايدى. «الدىمەن ەكونوميكا، سونان سوڭ ساياسات»، - دەگەن بيلىكتەگىلەردىڭ ويىن تۇسىنبەيسىڭ؟

مەنىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس. بىزدە ەكونوميكالىق رەفورما دا، ساياسي رەفورما دا قاتار ءجۇرۋى كەرەك. بيلىك ءبىر توپتىڭ نەمەسە ءبىر ادامنىڭ قولىندا بولماۋى قاجەت. ساياسات ءبىر پارتيانىڭ مۇددەسىن ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەۋى قاجەت.

بيلىككە كوپپارتيالى پارلامەنت كەلۋى كەرەك. نەگىزىندە، ساياسي رەفورمالار ادامدى ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە اكەلەدى. ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك ادامدى نارىقتىق جاعدايدا باسەكەگە قابىلەتتى ەتەدى. نارىقتا نەگە باسەكە بولۋى كەرەك، ال ساياساتتا نەگە باسەكە بولمايدى؟

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

توقتار ەسىركەپوۆ،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 24 (107) 29 ماۋسىم 2011 جىل