پاۆلوداردىڭ تاۋەلسىز ءورىستىلدى باسىلىمدارى قالا تاريحى جايىندا ماتەريالدار دايىنداعاندا، ادەتتە، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماريا تەرەنيك حانىمنىڭ جازبالارىنا سۇيەنەدى. ماريا سەرافيموۆنانىڭ تاريحشىلىق قىزمەتى، ازاماتتىق ۇستانىمى، ساياسي دۇنيەتانىمى قانداي؟ وسى ورايداعى وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالامىز.

م.س. تەرەنيك 1929 جىلى رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك وبلىسىندا تۋعان. كەڭەستىك كەزەڭدە «وچەركي پو يستوري كومسومولا پاۆلودارششينى» اتتى كىتاپ جازۋ بارىسىندا عىلىمي زەرتتەۋ تاقىرىبىن جانە ونىڭ كەزەڭىن (1921-1925 ج.ج.) ايقىنداپ، تاريح عىلىمدارى كانديداتى اتاعىن قورعادى (1966), شيرەك عاسىر پاۆلودار يندۋستريالدى ينستيتۋتىندا (قازىرگى س.تورايعىروۆ اتىنداعى پمۋ) كوكپ تاريحى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدى، كومپارتيا مۇشەسى، 1991 جىلدان باستاپ زەينەتكەر.

ماريا تەرەنيكتىڭ جازبالارىن نەگىزىنەن جەرگىلىكتى «نوۆوە ۆرەميا» گازەتى (قۇرىلتايشىسى - پاۆلودارلىق ءىرى كاسىپكەر س.م. ستريۋك، باس رەداكتورى - ي. ا. لەبەدەۆا) ۇدايى جاريالاپ تۇردى. ول كوكپ تاريحىنا ماماندانعان تاريحشى بولا تۇرا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي، زاڭدىق قۇجاتتارى جايىندا ءوز كوزقاراسىنا سايكەس تەرىس بايىپتاۋلار جاسادى. اتاپ ايتقاندا، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنىڭ شىنايىلىعىنا، اتا زاڭدا بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتوريالىق اۋماعىنىڭ تاريحي-قۇقىقتىق نەگىزدىلىگىنە كۇمان كەلتىردى. سويتە وتىرىپ، پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى اسكەرلەرىنىڭ قازاق جەرىنە جاساعان باسقىنشىلىق جورىقتارىن، وتارشىلدىق ساياساتىن جوققا شىعارىپ، پاتشازادا پاۆەل رومانوۆتىڭ (1860-1919) جاعىمدى تاريحي بەينەسىن جاساۋعا تىرىستى. پاتشالىق-كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان عيماراتتار مەن ەسكەرتكىشتەردى، سيمۆوليكالاردى، اتاۋلاردى ابدەن توزىعى جەتكەنىنە، ساياسي-يدەيالىق ءمان-ماعىناسىنىڭ ەسكىرگەنىنە قاراماستان بارىنشا قورعاشتاپ، عالامنىڭ عاجايىپ قۇرىلىستارىنا جەتەقابىل قۇندىلىقتار ءتارىزدى دارىپتەدى! كەرىسىنشە، ەگەمەندىك كەزەڭىندەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ تۋىندىلارىن مەيلىنشە سىنادى! ماريا تەرەنيكتىڭ پاۆلودار قالاسى تاريحى مەن ولكە ونوماستيكاسى جونىندەگى جازبالارى سلاۆيان مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى تاتيانا كۋزينا حانىمنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن «پاۆلودار – نە كەرەكۋ» (!) دەگەن اتاۋمەن جيناق بولىپ جارىق كوردى.

ونىڭ جاريالانىمدارىن باسشىلىققا العان پاۆلودارداعى پاتشاشىل-كەڭەسشىل توپ اتا-بابامىزدىڭ تاسقا تۇسىرگەن سۋرەتتەرى نەگىزىندە جاسالىپ وبلىس ءماسليحاتى بەكىتكەن وبلىستىڭ لوگوتيپ-تاڭباسىن وزگەرتۋ، قازىرگى كەزدە قيراندىسى عانا قالعان «روسسيا» قوناق ءۇيىن وبلىستىق بيۋدجەت ەسەبىنەن باستاپقى قالپىنا كەلتىرۋ، پاۆەل رومانوۆ پاتشازادانىڭ 155 جىلدىعىن تويلاۋ ماسەلەلەرىن كوتەردى!.. سونداي-اق 9 مامىر مەملەكەتتىك مەرەكەسى كۇنى پاۆلودار قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىندا ءبىر كەزدە پاتشا اسكەرلەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك بەلگىسى بولعان، قازىرگى كەزدە سەپاراتيزمنىڭ سيمۆوليكاسىنا اينالعان گەورگي لەنتالارىنىڭ جۇرتشىلىقتىڭ جاپپاي قولدانۋىن ناسيحاتتادى.

وسى توپ جۋىردا، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى كۇنى گ.ن.پوتانين اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ الدىندا وتكىزىلگەن مەرەكەلىك شارادا ءبىر كەزدە وبلىستا جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى (نەپ) جۇزەگە اسىرۋدا بەلسەندىلىك كورسەتكەن كوممۋنيستەردى وبكومنىڭ ءى حاتشىسى كولموگوروۆتىڭ (ا. ۆەرۆەكين) قىزىل جالاۋشالارمەن ماراپاتتاۋ كورىنىسىن ساحنالاۋعا ىقپال ەتكەن سياقتى. ولار تاۋەلسىز ءورىستىلدى باق وكىلدەرىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويۋدى كوزدەگەن مەملەكەتشىل، وتانشىل ازاماتتاردى جاعىمسىز رەڭككە يە «ناتسپات» دەگەن سوزبەن اتاپ، جۇرتشىلىققا قۇبىجىق كەيپىندە كورسەتۋدى كوكسەۋدە، ەندى اكىمدەردىڭ وزدەرىنە اۋىز سالىپ، ولارعا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋدى ويلاستىرۋدا دەپ بايىپتايمىز.

م.س. تەرەنيك حانىم پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعى قازاقتاردىڭ تاريحي مەكەنى ەمەس، مۇندا باستاپقىدا جوڭعارلار، كەيىن ورىستار قونىستانعان دەگەن پايىمداۋىن تۇسپالداپ تا، اشىق تا ايتۋدا! وسى پىكىرىن بيىل، 27 مامىردا «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسىنان سويلەگەنىندە تاعى قايتالادى.

ماريا سەرافيموۆنا قازاق جەرىن جاۋلاعان پاتشا اسكەرلەرىنىڭ 1720 جىلى قازاقتار «كەرەگە جار» دەپ اتاعان، قازىرگى كەزدە پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان جەرگە «كورياكوۆ يار» بەكىنىسىن سالعانىنا 270, 280, 290 جىل تولعانىن سالتاناتتى مەرەكە (!) رەتىندە تويلاۋ جونىندە 1990, 2000, 2010 جىلدارى ءۇش مارتە ماسەلە كوتەردى! ابىروي بولعاندا، وبلىس پەن قالانىڭ سول كەزدەگى باسشىلارى ونىڭ ۇسىنىستارىنىڭ بىردە-ءبىرىن قابىلداعان جوق! كەرىسىنشە، جەرگىلىكتى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ورىندى ۋاجدەرىنە، جامبىل ارتىقباەۆ، قايىربولات نۇرباەۆ، قىرىقباي الدابەرگەنوۆ ءتارىزدى تاريح عىلىمدارى دوكتورلارىنىڭ عىلىمي دالەلدەمەلەرىنە قۇلاق اسىپ، الگىندەي داتالاردى مەرەكەلەۋدەن باس تارتتى، ءسويتىپ تەك قالا كۇنى مەرەكەسىن ۇيىمداستىردى.
ماريا سەرافيموۆنا پاۆلودار كومسومولى تاريحىن جەتىك بىلگەنىمەن، ورتا عاسىرلارداعى ەرتىستىڭ كەرەكۋ ءوڭىرى تاريحىن: بايىرعى بابالارىمىز – تۇركىلەر، قيماقتار، قىپشاقتار قاعاناتتارى تۋرالى حابارى از ءتارىزدى. ايتپەسە، بۇل ايماق – قازاقتاردىڭ تاريحي مەكەنى ەمەس دەگەن ءسوزدى ايتپاس ەدى عوي.

دەگەنمەن ەگدە جاسقا جەتكەندىكتەن بە، كىم ءبىلسىن، كەيدە ماريا سەرافيموۆنا تاريحشى-عالىمنان گورى ىرىمشىل تاقۋا، ءدىندار، استرولوگ، ءتىپتى ەكستراسەنسكە دە… ۇقساپ كەتەدى. مىسالى، پاۆلوداردىڭ 280 جىلدىعى مەرەيتوي ەمەس، قالا كۇنى رەتىندە اتالىپ وتىلۋىنە بىلايشا رەنىش ءبىلدىردى: «… نو تو لي دياۆول پوپۋتال، تو لي ۆىداۆلەننىي سولنتسەم پروتۋبەرانەتس وكازالسيا نامنوگو دليننەە سۆويح پرەدشەستۆەننيكوۆ (گوۆوريات، ۆ ينىە گودى سولنتسە ۆىبراسىۆاەت وگرومنىە ماسسى راسكالەننىح گازووبرازنىح ۆەششەستۆ، ۆىسوتا كوتورىح دوستيگاەت 500 كيلومەتروۆ) – نو پرويزوشەل ۋ منوگيح «سدۆيح پو فازە» («ەششە راز و يۋبيلەياح، سپوراح ي… پروتۋبەرەنتساح» «نوۆوە ۆرەميا»، 20.09. 2000.).

م.س. تەرەنيك حانىم پاۆلودارلىق جازۋشى، جۋرناليست، ۇزاق جىلدار وبلىستىق «زۆەزدا پريرتىشيا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ ابىرويلى قىزمەت اتقارعان س.پ. شەۆچەنكونىڭ (1927-2001) تاريحي تۋىندىسىن جاريا سىناي وتىرىپ، اۆتوردىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن اسا اۋىر سوزدەر ايتقانى دا شىعارماشىل زيالىلاردىڭ جادىندا.
ءسوز سوڭىندا، پاۆلوداردىڭ لوگوتيپ تاڭباسى مەن قالا كۇنى جايىندا زەردەلەۋگە نيەتتەنگەن ازاماتتار وسىنداي جايتتاردى ەسىنە السا ەكەن دەيمىز.

ارمان قانيدىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz