ارعى تاريحتى ايتپاي-اق بەرگى، ياعني، حح-عاسىردان باستاپ قازاق استانالارىن ساناساق بىرنەشە ساۋساقتى بۇگۋگە تۋرا كەلەدى. سەمەي مەن ورىنبوردى، قىزىلوردا مەن الماتىنى، سونداي-اق قازىرگى استانانى ەسەپكە الساق، جۇدىرىعىمىز تۇيىلەدى ەكەن. بارشاڭىزعا بەلگىلى 6 شىلدە كۇنى ەلوردامىز استانا مۇشەل جاسقا تولادى. وسى رەتتە ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ استاناسى بولعان شاھارلارعا جەكە-جەكە توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

حاندىق باسقارۋ جۇيەسى كۇيرەگەننەن كەيىن زاماناۋي باعىتتا مەملەكەت قۇرعان الاش ارىستارى استانا ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەن. ناقتىراق ايتساق، 1917 جىلى 5 مەن 13 كۇندەرى ورىنبوردا وتكەن جالپىقازاق قۇرىلتايىندا الاشوردا اۆتونومياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. اتالمىش مەملەكەت ورىنبوردا قۇرىلعانىمەن ونىڭ ۋاقىتشا استاناسى سەمەي قالاسى بولعانىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. ايتپاقشى سەمەيدىڭ اتاۋىن الاشورداشىلار الاش قالاسى دەپ اتاعىنىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. دەمەك، الاشوردانىڭ استاناسى الاش قالاسى بولعانىن سىڭار ەزۋ بىرەۋ بولماسا ەشكىم جوققا شىعارا قويماس. ءارى-بەرىدەن سوڭ، الاشوردا مەملەكەتى 2 جىل 3 اي ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، سەمەيدىڭ دە وسىنشا ۋاقىت استانا بولعانىن ۇعار ەدىڭىز. وكىنىشكە قاراي سەمەي قالاسىن رەسمي تۇردە استانا رەتىندە  تانىماي وتىرعانىمىز ەلدىگىمىزگە سىن بولىپ وتىر. كەيبىر ماقالالاردا «العاشقى استانامىز الاش قالاسى» دەپ جازىلعانىمەن ۇنەمى ايتىلىپ، ناسيحاتتالا بەرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولار دەگەن ۇمىتتەمىز.

ارعى تاريحتى ايتپاي-اق بەرگى، ياعني، حح-عاسىردان باستاپ قازاق استانالارىن ساناساق بىرنەشە ساۋساقتى بۇگۋگە تۋرا كەلەدى. سەمەي مەن ورىنبوردى، قىزىلوردا مەن الماتىنى، سونداي-اق قازىرگى استانانى ەسەپكە الساق، جۇدىرىعىمىز تۇيىلەدى ەكەن. بارشاڭىزعا بەلگىلى 6 شىلدە كۇنى ەلوردامىز استانا مۇشەل جاسقا تولادى. وسى رەتتە ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ استاناسى بولعان شاھارلارعا جەكە-جەكە توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

حاندىق باسقارۋ جۇيەسى كۇيرەگەننەن كەيىن زاماناۋي باعىتتا مەملەكەت قۇرعان الاش ارىستارى استانا ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەن. ناقتىراق ايتساق، 1917 جىلى 5 مەن 13 كۇندەرى ورىنبوردا وتكەن جالپىقازاق قۇرىلتايىندا الاشوردا اۆتونومياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. اتالمىش مەملەكەت ورىنبوردا قۇرىلعانىمەن ونىڭ ۋاقىتشا استاناسى سەمەي قالاسى بولعانىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. ايتپاقشى سەمەيدىڭ اتاۋىن الاشورداشىلار الاش قالاسى دەپ اتاعىنىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. دەمەك، الاشوردانىڭ استاناسى الاش قالاسى بولعانىن سىڭار ەزۋ بىرەۋ بولماسا ەشكىم جوققا شىعارا قويماس. ءارى-بەرىدەن سوڭ، الاشوردا مەملەكەتى 2 جىل 3 اي ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، سەمەيدىڭ دە وسىنشا ۋاقىت استانا بولعانىن ۇعار ەدىڭىز. وكىنىشكە قاراي سەمەي قالاسىن رەسمي تۇردە استانا رەتىندە  تانىماي وتىرعانىمىز ەلدىگىمىزگە سىن بولىپ وتىر. كەيبىر ماقالالاردا «العاشقى استانامىز الاش قالاسى» دەپ جازىلعانىمەن ۇنەمى ايتىلىپ، ناسيحاتتالا بەرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولار دەگەن ۇمىتتەمىز.

ءتورت جاقتا قىسپاقتا قالعان الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ باسشىلارى كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولادى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوز ورىنتاعىن قورعاۋ جولىندا سوڭعى قازاق قىرىلعانشا ارەكەت ەتۋىنە بولار ەدى.  ايتسەدە ول مۇنداي «توتەن ەرلىككە» بارمادى. الاش ارداقتىسى «جىگىتكە جاراسپايدى توتەن ەرلىك» دەگەن بابالارىنىڭ وسيەتىن مىقتاپ ەسكە ۇستاسا كەرەك. ايتپەسە، ول، قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن جوق، قاراشا حالىقتىڭ اماندىعىن ويلادى. 1920 جىلى قازاق استاناسى رەتىندە كەڭەس ۇكىمەتى ورىنبور قالاسىن تاڭداپ الادى. كوپ ۇزاماي، ياعني، 1925 جىلى استانا بولۋ باقىتى قىزىلورداعا بۇيىردى. استانانى اقمەشىت قالاسىنا اۋىستىرۋ ءوز زامانىندا وڭاي بولماعانعا ۇقسايدى. قازاق استاناسىن ەلدىڭ ىشىنە كوشىرۋ كەرەكتىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن سۇلتانبەك قوجانوۆ از تەر توكپەگەن. قوجانوۆ «استانا  قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگى»،  دەي كەلە، - ەڭ الدىمەن ۇيلەرى جانعا جايلى ادەمى قالاعا ەمەس، قازاق ەڭبەكشىلەرىنە ناقتى قامقورلىق جاساي الاتىن ورتالىققا عانا ءزارۋ،  دەپ مالىمدەدى. استانا دەگەن دارەجەنى يەمدەنگەن قىزىلوردا اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە قايتا تۇلەپ، كوركەيىپ، وسە ءتۇستى.

1929  جىلى ەل استاناسى قىزىلوردادان الماتىعا اۋىستىرىلدى. ىلە الاتاۋىنىڭ تەرىسكەي بوكتەرىندە سوناۋ ورتا عاسىردىڭ باسىندا المانىڭ ءيىسى اڭقىعان «المالىق» اتتى قالا بولعانى بەلگىلى. XIX عاسىردا اتالمىش قالاعا ورىس وتارشىلاردارى «ۆەرنىي» اتتى اسكەري بەكىنىسىن سالادى. 68 جىل بويى استانا بولعان الماتى شاھارى  ۇلى وقيعالاردىڭ ورتالىعى بولدى. سولاردىڭ ىشىندە ازاتتىق الۋىمىزعا سەبەپكەر بولعان 1986 جىلعى جەلتوقسان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى. اتالمىش ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستەن كەيىن بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن الدى. وسى ازاتتىقتىڭ ارقاسىندا 1998 جىلى ەل استاناسى الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلدى.

الاشوردشىلاردىڭ استانانى ۋاقىتشا الاش قالاسى دەپ كورسەتۋى تەگىن ەمەس ەكەن. الاش ارىستارى استانانى تۇبىندە سارىارقاعا كوشىرۋگە ارەكەتتەنگەنىن اڭعارامىز. ول تۋرالى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋىندە «نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين جان-جاقتى ماعلۇمات بەرگەن. ەرەكەڭ: «سىزدەر بىلەسىزدەر مە، استانانىڭ قۇرىلىسى نەدەن باستالىپ ەدى؟ استانا قۇرىلىسى كەنەسارى ەسكەرتكىشى مەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن سالۋدان باستالدى. وسى ەكى نىساننىڭ قۇرىلىسى وزگەلەردەن ءبىرىنشى بولىپ سانالى تۇردە باستالدى ما، الدە كەزدەيسوقتىق پا، مەن ونى بىلمەيمىن. حان كەنەنىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ ءبىرىنشى بولىپ قولعا الىنۋىنىڭ ءبىر سىرى بار. ارىپتەسىم بەرىك ابدىعاليەۆ كەنەسارىنىڭ قازىرگى استانانىڭ ورنىندا بولعان بەكىنىستى الا الماي وكىنىشتە كەتكەنىن، ەندى مىنا بەيبىت كۇندە ونى ءبىزدىڭ العانىمىزداي سەزىلەدى دەپ ايتاتىنى بار ەدى. سول سياقتى الدىمەن ەڭ سوڭعى حانىمىزدىڭ ەسكەرتكىشىن سالۋىمىزدىڭ وتە ۇلكەن ءمانى بارى ەكەنىن ءجيى ايتۋىمىز كەرەك. استانانىڭ سيمۆولى تەك بايتەرەك قانا بولماۋى ءتيىس. ەكىنشى، ەلدىڭ تىزگىنىن ەرتەڭ بولاشاق جاستار ۇستايدى»،  دەي كەلە، - «كەزىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى «تۇبىندە ەلىمىز ەگەمەندىگىن الادى. ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولادى. مەملەكەتتىلىگىمىزدى العان كەزدە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قاراوتكەلدە ۋنيۆەرسيتەت سالامىز» دەپ حات جازعان. مىنە، كوردىڭىزبە، ولار سول كەزدە وسى كۇندى ارمانداعان. قاراوتكەل دەپ وتىرعانى  وسى استانا. الاش ارىستارىنىڭ ارمانىن بۇگىن ءبىز ءىس جۇزىنە اسىرىپ وتىرعان سياقتىمىز. بۇگىنگى بۋىن كەشەگى ارىستاردىڭ وسى ارمانىن جان-تانىمەن ۇعۋى كەرەك»،  دەپ پىكىر بىلدىرەدى.

بۇگىندە الاش ارىستارى ارمانداعانداي دەربەس مەملەكەت بولدىق. ءتىپتى «قاراوتكەلدە» ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەت تە سالدىق. ايتسە دە ءبىز الاشورداشىلاردىڭ «ارمانىن جان-تانىمىزبەن ۇعا» الدىقپا؟ ۇعا الساق نەگە العاشقى استانامىز الاش قالاسىن رەسمي تۇردە مويىنداماي وتىرمىز؟

«اباي-اقپارات»