قىتاي اقپارات قۇرالدارى "37 ەلدىڭ جەنەۆادا تۇراقتى تۇراتىن باس ەلشىلەرى بۇۇ ادامدىق قۇقىق ىستەرى القالار كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەن ادام قۇقىعى جونىندەگى جوعارى دارەجەلى ارناۋلى مانساپتىسىنا بىرلەسكەن حات جولداپ، پەكيننىڭ شىڭجاڭداعى ساياساتىن قولدايتىنىن جەتكىزدى" دەپ جارىسا جازۋدا.

قىتاي ءباسپاسوزى تاراتىپ وتىرعان حابارلارعا سۇيەنسەك، اتالعان حاتقا قول قويۋشىلار شىڭجاڭداعى ادامدىق قۇقىق ىستەرىنىڭ دامۋ جەتىستىكتەرىنە، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ مەن راديكاليزمدى الاستاۋ ناتيجەلەرىن جوعارا باعالاعان. ءارى رەسمي پەكيننىڭ شىڭجاڭعا قاتىستى ماسەلەلەردەگى مايدانىن قولداعان.

"تەرروريزم جانە ەكسترەميزم سياقتى ءىرى قاۋىپ-قاتەرگە كەزىككەن قىتاي شىڭجاڭداعى تەرروريزم مەن راديكاليزممەن كۇرەسۋ ءۇشىن بىرقاتار شارا قولداندى، كاسىبي ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋ ورتالىقتارىن اشتى" دەلىنگەن حاتتا.

37 ەلدىڭ وكىلى قول قويعان حاتتا شىڭجاڭدا بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى ساقتالاتىنى، پەكين ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا "ايماقتاعى جاعدايدىڭ قاۋىپسىز بولا باستاعانى", سوڭعى ءۇش جىلدا مۇندا تەرروريستىك شابۋىل بولماعانى ايتىلادى. حات اۆتورلارى بۇعان قوسا شىڭجاڭ تۇرعىندارىنىڭ "باقىتتى ءارى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن" اتاپ وتكەن.

سونىمەن قاتار، باس ەلشىلەر بىرلەسكەن حاتتا قىتايدىڭ حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ يدەياسىنا تاباندى بولىپ، دامۋ ارقىلى ادامدىق قۇقىقتى قورعاۋدى ىلگەرلەتىپ، ادامدىق قۇقىق ىستەرىندە زور جەتىستىككە قول جەتكىزگەنىن، حالىقارالىق ادامدىق قۇقىق ىستەرىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن ماداقتاعان.

حاتقا قول قويعان ەلدەر اراسىندا ساۋد ارابياسى، رەسەي، سولتۇستىك كورەيا، ۆەنەسۋەلا، كۋبا، بەلارۋس، ميانما، فيليپپين، سيريا، پاكىستان، ومان، كۋۆەيت، كاتار، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، باحرەين بار.

37 ەلدىڭ حاتىنان ءتورت كۇن بۇرىن 22 ەلدىڭ بۇۇ-داعى ەلشىلەرى قىتايدان شىڭجاڭداعى ءدىني ازشىلىقتارعا جاسالىپ جاتقان قىسىمدى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، حات جازعان بولاتىن. ول حاتتا قىتايدىڭ از ۇلتتارعا سونىڭ ىشىندە ۇيعىر، قازاق، قىرعىز جانە وزگە ەتنيكالىق توپتارعا جاساپ وتىرعانىن قىسىمىن ايىپتاعان بولاتىن.

8 شىلدەدە جازىلعان حاتقا اۆستراليا، ۇلىبريتانيا، كانادا، فرانتسيا، گەرمانيا، جاپونيا، شۆەيتساريا جانە باسقا دا ەو ەلدەرىنىڭ ەلشىلەرى قول قويعان.

ەلشىلەر حاتتى بۇۇ ادام قۇقىعى كەڭەسىنىڭ پرەزيدەنتى كولي سەك پەن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسارى ميشەل باچەلەتكە جولدادى. ەلشىلەر "بۇل حاتتى بۇۇ ادام قۇقىقتارى كەڭسەسىنىڭ شىڭجاڭداعى جاعدايعا قاتىستى رەسمي ۇستانىمى" دەيدى.

حاتتا ەلشىلەر "شىڭجاڭدا ۇيعىرلار مەن باسقا دا از ۇلتتاردىڭ قۋدالانىپ، قامالىپ جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن". ولار پەكيننەن شىڭجاڭدا ۇيعىرلار مەن باسقا دا ءدىني ازشىلىقتاعى ەلدەرگە ەركىندىك بەرىپ، قىسىمدى توقتاتۋدى سۇراعان.

بۇل حاتتا ايتىلعان مالىمەتتەردى پەكين مۇلدە مويىنداعان جوق. ءارى ايماقتا ادام قۇقىعى بۇزىلىپ جاتىر دەگەن دەرەكتىڭ ءبارىن جوققا شىعاردى. ءتىپتى "شىڭجاڭعا ساياتىن ماسەلەلەردەن پايدالانىپ، قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋعا قارسى تۇرامىز" دەپ مالىمدەدى.

قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى گىن چۋان "كەيبىر ەلدەردىڭ شىندىقتى بۇرمالاپ، قىتايدى قارالاپ حات جازىپ، ادامدىق قۇقىق ماسەلەسىن ساياسيلاندىرىپ، قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقانىنا قاتتى نارازىلىق بىلدىرەمىز" دەدى.

قىتاي ءسىم وكىلى سونىمەن قاتار، شىڭجاڭ ماسەلەسى بۇكىلدەي قىتايدىڭ ىشكى ءىسى دەگەن ويىن ايتتى. "شىڭجاڭ ماسەلەسىنە قاتىستى پىكىر ايتۋعا قىتاي بيلىگى مەن قىتاي حالقىنىڭ عانا قۇقىعى بار. باسقا سىرتقى كۇشتەردىڭ كيلىگۋىنە جول جوق. لاڭكەستىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن شىڭجاڭ رايونى زاڭ بويىنشا كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ ورتالىعىن سالۋ ارقىلى، ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىك جاعدايىن وزگەرتتى. ايماقتا ەكى جىل بويى تەررورلىق وقيعا بولمادى. قوعام ورنىقتى" دەدى.

ءبارىمىز بىلەتىندەي، شىڭجاڭ ايماعىنداعى لاگەرلەر جايلى العاش رەت 2017 جىلدىڭ كوكتەمىندە ايتىلا باستاعان. بۇۇ شىڭجاڭداعى "ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىندا" ميلليونعا جۋىق ادام "ەركىنەن تىس" قاماۋدا وتىرعانىن، ولاردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ دا بار ەكەندىگىن مالىمدەگەن بولاتىن. سونداي-اق قىتايدا تۋىسى بار قازاقستان ازاماتتارى دا بۇل ماسەلەنى ءجيى ايتىپ ءجۇردى. كوپتەگەن قانداستارىمىز قازاقستان ۇكىمەتىنە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ارىز جازىپ، تۋىستارىنا اراشا ءتۇسۋىن سۇراعان.

قىتاي ۇكىمەتى باسىندا ساياسي تاربيەلەۋ ورتالىقتارىنىڭ بارىن جوققا شىعارىپ كەلگەنىمەن، كەيىن بۇنداي ورتالىقتاردىڭ بارىن مويىندادى. بىراق، پەكين شىڭجاڭداعى ساياساتىن "ەكسترەميزمگە قارسى شارا" دەپ اتاپ، ادامدار ەركىنەن تىس وتىرعان لاگەرلەردى ء"تىل ۇيرەنىپ، كاسىپكە باۋليتىن " ورتالىقتار دەپ تۇسىندىرگەن ەدى.

وتكەن اپتادا بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭسەسىنە كەلىپ تۇسكەن قوس حاتقا بايلانىستى قىتاي تاراپى ءوز ويلارىن ايتتى. 22 ەلدىڭ ەلشىسى جازعان حات مازمۇنىن جوققا شىعارىپ، وعان قارسى ءۋاج ايتتى. ال 37 ەلدىڭ حاتىن باسپاسوزدە جاريالاپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ جاتىر.

Abai.kz