جۋىردا اكىم تارازيدىڭ «كۇلتاي جەڭەشەم مەن الەكساندر سولجەنيتسىن» اتتى ەسسەسىن وقىپ، وي تۇڭعيىعىنا شىم باتتىم. كوڭىلىمنىڭ تۇكپىرىندە وشۋگە اينالعان قولامتا ەستەلىككە اكىم اعا ءبىر قۇشاق قاۋدى تاستاي سالعانداي اسەرگە بولەندىم. جازۋشى اعا سولجەنيتسىندى بىزگە بەلگىسىز قىرلارىن تامىرشىداي تاپ باسىپ، پەندەلىك قۇپيالارىن كوزگە شۇقىعانداي كورسەتە وتىرىپ تۇيرەپ جازعان ەكەن. وقىپ وتىرىپ قانىم قاينادى وعان. الپىس ەكى تامىرىمدى قۋالاي سولقىلداتقان تەگەۋىرىندى بۇلا كۇش قولىما ەرىكسىز قالام الدىردى. ءشوۆينيزمنىڭ قازانىندا قايناعان قازاقتاردى جابايى ساناعان سولجەنيتسىننىڭ مۇراگەرسىز قالعان قۋباس ەمەسىن ايتقىم كەلدى. كەڭەس ۇكىمەتىمەن ءتىل تابىسا الماي شەتەل اسقان «كەمەڭگەر» جازۋشىنىڭ، سىرتتا ءجۇرىپ-اق ورىس مۇددەسىنە قىزمەت جاساعانى بەلگىلى. ونىڭ «قۋاتتى» شىعارمالارىمەن، ماقالالارىمەن، تاعى باسقا كوركەم دۇنيەلەرىمەن «اۋىزدانعان» ءىزباسار شاكىرتتەرى تمد اۋماعىندا جەتىپ ارتىلادى. رەسەيدە ءتىپتىن كوپ. سولاردىڭ ىشىنەن قارا ءۇزىپ شىققانى – جيرينوۆسكي. ناعىز كەراۋىزدىڭ ءوزى. قولىنا بيلىك تيسە، كۇندى باتىستان شىعارعىسى كەلەدى زانتالاقتىڭ. نان پىسكەن كەۋدەسىنە كوك اسپاننىڭ ءوزى تارلىق ەتەتىندەي اياعىن الشاڭ باساتىنىن قايتەرسىڭ. ازىرگە وعان «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» بولماي تۇر.  كسرو-نىڭ «شەكپەنىن» بىرگە جامىلعان ەلدەردىڭ ەتەگىنەن تارتىپ، اياقتارىنان ءبىر شالىپ قالۋعا قۇمار انتۇرعان. ودان قالدى ارتىنان بال اشىپ، «بولاشاققا» كوز جۇگىرتىپ قوياتىن «ساۋەگەيلىگىن» ايتساڭشى. ونداي «ەركەلىكتەرىن» جىپكە تىزە بەرسەم ەرتە كۇندى كەش قىلارمىن. رەسەي ءشوۆينيزمىنىڭ ءبىر ءمۇيىزىن ۇستاپ جۇرەتىن جيرينوۆسكيدىڭ قازاقتاردى ءالسىن-ءالسىن مازاق ەتىپ، سوزبەن تۇيرەپ تۇراتىن ادەتى بار. «قازاقستان دەگەن ەل ادامزات تاريحىندا بولماعان. مىنا وزبەكتەردە ەڭ بولماسا ۇرگەنىش، بۇحارا سەكىلدى قالالار بولدى. حاندىق بولدى. ال وڭتۇستىك – سىبىردە ەشتەڭە بولعان جوق. بۇل ءستاليننىڭ ويدان شىعارعان قيالى. قازاقتاردا نە مەملەكەت، نە جەر بولعان ەمەس. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ورىستىڭ جەرى».

قايداعى ءبىر رەسەي ەۆرەيىنە  وكپەلەپ جۇرگەندە، 2016 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بولىپ، ءماجىلىس دەپۋتاتى قۋانىش سۇلتانوۆ قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگى بولمادى دەگەن ءسوزى ءۇشىن سىنعا ۇشىرادى. كوپشىلىك قىزۋ تالقىلاعان تاقىرىپقا قاتىستى دەپۋتات سۇلتانوۆتى  پارلامەنت ماجىلىسىندە  ۇستاپ الىپ سۇحباتتاستىم.

— قۋانىش سۇلتانۇلى، سىزگە جالعىز سۇراعىم بار. ول الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن سايتتارداعى سىزگە قاتىستى داۋلى ماقالا جايلى. ءسىز ودان حاباردار بولارسىز؟

— ءيا، وقىدىم، بىلەمىن.

— نەگە ولاي ايتقانىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى. جالپى، ءوزىڭىزدى قارالاپ جاتقاندارعا قانداي ءۋاج ايتاسىز؟

— بۇل جەردە ءسوز بىلاي ايتىلعان. ءبىزدى، قازاق جەرىن رەسەي مەن قىتاي كەزىندە بولگەن. ءسويتىپ، شەكارا وتكەن. بىراق قازاق قاتىناسپاعان. نەگە قاتىناسپاعان؟ وعان قاتىناسپاعان سەبەبى مەملەكەت بولماعاندىقتان دەگەن ءسوز ايتىلدى. ول جەردە جالپى مەملەكەتتىڭ تاريحى تۋرالى اڭگىمە بولعان جوق. كونتەكستەن جۇلىپ الىپ بەرگەن. مەملەكەت بولمادى دەگەن ءسوزدى ايتقاندا قانداي دا ءبىر جالا جابا بەرۋگە بولادى.

كوكەيدەگى كوپ ساۋال وسىلايشا كەۋدەمدە تۇنشىعىپ قالدى. سوڭعى ۋاقىتتارى رەسەيلىك ساياساتكەرلەر «قازاقتاردا مەملەكەت بولماعان، مەملەكەت بولماعاسىن، شەكارا قايدان بولسىن» دەپ ەكى كۇننىڭ بىرىندە سۇحبات بەرىپ ارانداتىپ جاتىر. جالپى، وسى ءبىر «مەملەكەت بولماعان» دەگەن تىركەستى ايتۋدا اباي بولعان دۇرىس-اۋ – دەپ جازىپپىن.

مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اتامىز  اڭىراپ وتىرىپ جازعان قازاقتىڭ رەسەي اۋماعىنداعى قالالارىن سانامالاپ بەرۋگە، «جىندى مەن جىندى» بولعىسى كەلمەگەن شىعار، ءبىزدىڭ تاريحشىلار ءۇنسىز قالدى. قايران، ات ۇستىندە قالعىعان بابامىز قازتۇعان جىراۋ:

سالپ-سالپىنشاق اناۋ ءۇش وزەن

سالۋالى مەنىم وردام قونعان جەر

جاباعالى جاس تايلاق

جارداي اتان بولعان جەر

جاتىپ قالىپ ءبىر توقتى

جايىلىپ مىڭ قوي بولعان جەر

جارلىسى مەن بايى تەڭ

جابىسى مەن تايى تەڭ

جارى مەنەن سايى تەڭ

بوتتاشىعى بۇزاۋداي

بوز سازانى توقتىداي

بالىعى تايداي تۋلاعان

باقاسى قويداي شۋلاعان

شىرماۋلىعى شوككەن تۇيە تاپتىرماس

بالاعى كولگە جىلقى جاپتىرماس

باقاسى مەن شايانى

كەجىدەگى ادامعا

ءتۇن ۇيقىسىن تاپتىرماس

قايران مەنىڭ ەدىلىم

مەن سالمادىم ،سەن سالدىڭ

قايىرلى بولسىن سىزدەرگە

مەنەن قالعان مىناۋ ەدىل جۇرت!!!..... دەپ، اتا قونىسىنىڭ ءوزىن جاتقا قايىرلى ەت دەپ تىلەگەن بابالار اماناتىن ول شىركىنگە ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ ايتىپ بەرەر كۇن تۋار ما؟

2005 جىلعى جيرينوۆسكيدىڭ بۇل تەرريتوريالىق قاقتىعىسقا شاقىراتىن ارانداتۋ پىكىرى قازاق قوعامىندا ءبىرشاما قارسىلىققا تاپ بولدى. ونى «نون گراتا» تۇلعاسى دەپ تانىپ، قازاقستانعا اياق باستىرماۋ كەرەك دەگەن باستالامار دا كوتەرىلدى ۇلتشىل ازاماتتار تاراپىنان. الايدا، اركەز ءالدىنىڭ تورىنا ءتۇسىپ قالماۋ ءۇشىن، ءالىپتىڭ ارتىن باعاتىندار بۇل پروۆاكاتسيانى ەلەمەگەنسىدى.

كەيىنىرەك، جيرينوۆسكي قازاقتىڭ دومبىراسىن «ەكى ىشەك، ءبىر تاياق» دەپ مازاق ەتتى. تاقىر دالادا ەرتەدەن كەش، نە تۇشىمدى ءسوزى جوق، قازاقتىڭ اڭىراعان انىنەن باسقاعا جارامايتىن قۋ تاياق دەپ زالداعى جۇرتتى ءماز قىلدى.  «قازاق ءتىلى دەگەن نە ءوزى؟ جازبا ادەبيەتى بولماعان  ۇلتتا قايداعى ءتىل؟» دەپ تىلدەدى. سوڭعى ۋاقىتتارى ەتتەن باس تارتقان ساياساتكەر، ەۋرووداققا دەگەن «قۇشتارلىعىن» اشىق ايتىپ ءجۇر...

مەنىڭ قولىما قالام العانداعى نەگىزگى ماقساتىم ونىڭ ىشكى ويىنا بارلاۋ جاساۋ. «جىلقىنىڭ الاسى سىرتىندا بولسا، ادامنىڭ الاسى ىشىندە» دەمەي مە قازاق.

سونىمەن، تارپاڭدىعىن كورسەتىپ، «نوقتاعا» باسىن سۇققىسى كەلمەگەن ۋكرايناعا  قاراتا ايتقان مىنا ءبىر سوزىنە نازار اۋدارىڭىزشى؟. «بالاقايلار، ويىندارىڭ قانعان بولار. بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالماي تۇرعاندا تەزىرەك ۇيگە قايتىڭدار. ءالى دە كەش ەمەس، ەركەلىكتەرىڭدى كەشىرەمىز» دەۋىنىڭ استارىندا اششى مىسقىل جاتىر ەمەس پە؟ كەيىن ۋكراينانىڭ جەرىنە رەسەي اسكەرى باسىپ كىرگەندە، جيرينوۆسكيدىڭ ساندىراعىنىڭ ءوزى– شىندىققا اينالاتىنىنا كوز جەتكىزدىك.

ول از دەسەڭىز قىرعىزستاندا حالىق كوتەرىلىپ، پرەزيدەنت باكيەۆ رەسەي اسقاندا ايتقان ءسوزى اناۋ. «بۇلار ءوز بەتتەرىمەن (ونىڭ ىشىندە بىزدە بارمىز) ەل بولا المايدى دەپ مەن ايتقالى قاشان. كۇنى ەرتەڭ ءبارى دە كەلەدى قىڭسىلاپ. سوعىس ءورتىن ورشىتپەۋ ءۇشىن قىرعىزداردى تەز ارادا رەسەيدىڭ اۆتونومياسى ەتۋىمىز كەرەك» دەپ تابالاۋىن قالاي تۇسىنسەڭ، ولاي ءتۇسىن. قازاقتار تۋرالى مازاق سوزدەرى ينتەرنەتتىڭ ەرمەگىنە اينالدى بۇگىندە. «ولار» دەيدى ۆيدەو روليكتىڭ ءبىر تۇسىندا، ء(بىزدى، قازاقتاردى ايتادى), «بابالارى جابايى، قىدىرىمپاز، كوشەدى دە  جۇرەدى، تۇراقتى مەكەندەرى جوق، قولدارىنداعى اعاشتارىن (دومبىرا) سابالاپ، وزدەرى ايتىپ، وزدەرى ءماز حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى سولار... مادەنيەتتەن جۇرداي» دەپ مىسقىلدايدى. «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەسەك تە، وتە اۋىر ءسوز!!! بىراق، قازاق كونپىس قوي، كونىپ كەلەدى.  قاراپ تۇرساڭ وعان ءبارىن ايتۋعا قۇقىق بەرىلگەندەي. ال بىزدەن بىرەۋ شىعىپ ايتىپ كورسىنشى تاپ وسىلاي. ۇلتشىل، تەروريست اتانىپ، قۇيرىعىنا قالجاۋىر بايلانىپ، زىندانعا تاستالار ەدى سول زاماتتا. جيرينوۆسكي بولسا اۋزىنا نە كەلسە سونى وتتاپ، اقپاندا قۇتىرعان ادۋىندى بۋراداي كوبىگى كوككە شاپشىپ ءالى ءجۇر.

قۇيتۇرقى ويلارىنىڭ استارى تەرەڭ...

جيرينوۆسكي تۋرالى جازا باستاعاندا ەسىمە مارقۇم نوگىربەك ماعزۇموۆ اعا ءتۇستى. قانشىل كىسى ەدى جارىقتىق. 1994 جىل. ستۋدەنت كەزىم. ءبىر كۇنى اعاعا سالەم بەرگەلى كەلگەنىم بار.

- جاڭا عانا رەسەيلىك تەلەارنالاردان جيرينوۆسكي دەگەن نەمە سويلەدى، -  دەدى قىرتىستانعان قاباعى جازىلماي.

- قازاقتارعا جاپپاعان جالاسى، ارتپاعان كىناسى جوق. سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتقان قۋ بولسا كەرەك، ۇپاي جيناۋ ءۇشىن بە، جوق الدە باسقاداي قۇيتىرقى ويى بار ما، اڭداۋ قيىن. ءسوز ساپتاسى ۇنامادى ماعان ول ءيتتىڭ. قازاقستانداعى ورىستاردىڭ «قيىن» جاعدايىن اشىنا ايتقانىن ەستىسەڭ. «جاتاحانالاردا، مادەني ورىنداردا ت.ب. كوپتەگەن جەرلەردە ورىس ۇلتىنا قىسىم جاسالۋدا. ورىس مۇددەسى قازاقستاندا اياق استى ەتىلىپ جاتىر»، - دەپ بايبالام سالىپ وزەۋرەپ، ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەنى نامىسىمدى قوزدىردى مەنىڭ، - دەگەن اعا ءسوزى ەسىمدە قالىپتى.

مەن العاش جيرينوۆسكي جايلى سول جولى نوگىربەك اعادان ەستىدىم. قانىم قايناپ باسىما شاپشىدى.

سونىمەن، ءسوزدى كوپ سوزبايىق، جيرينوۆسكي دەگەن كىم؟ ول – يدەياسىن ولەرمەندىكپەن قورعاۋعا بار، كىشى ۇلتتارعا جيركەنىشىن جاسىرمايتىن «ۇلى حالىقتىڭ ۇلتجاندى» ۇلدارىنىڭ ءبىرى. وعان ديولوگتىڭ، سۇحباتتىڭ شىرقىن بۇزۋ (ارينە، قىزۋ پىكىر-تالاس كەزىندە), قولىنا تۇسكەن زاتتىڭ كەز كەلگەنىن قارۋ ەتىپ قارسىلاسىن «ىقتىرىپ» الۋ ەرلىكپەن پارا-پار. بۇل سوزىمىزگە دالەلدى الىستان ىزدەپ اۋرەگە ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق. كۇندەلىكتى رەسەي تەلەارنالارىنداعى وزەكتى پروبلەمالاردى كوتەرگەن تەلەشوۋلاردان، تىكەلەي ەفيرلەردەن جيريوۆسكيدىڭ ىزالى داۋىسىن، قىشىرلاعان ءتىسىن، قالشىلداعان قولىن، الدەكىمگە كەكتەنگەن جانارىن كورسەڭ جەتىپ جاتىر. گرۋزياعا قاراتا ايتىلعان بوقتىق ارالاس سوزىنە دە «ءتايت» دەگەن ءبىر ادام جوق. بيلىك ءسوزىن قولداعاسىن قونىشىنان باسپاي قايتسىن.

جيرينوۆسكي قاتىسقان القالى جيىننىڭ «بەدەلىنىڭ» زور ەكەنىن جۋرناليستەر دە ءبىلىپ العان. گازەت شىعارسا العاشقى بەتىندە «ايقايلاپ» ۆاكەڭ تۇرادى، تەلەارنالاردىڭ جاڭا اشىلعان كورسەتىلىمدەرىنىڭ العاشقى قوناعى دا – ءوزى. ونىمەن قويماي جۋرناليستەر ونىڭ «جالىندى» سوزدەرىنەن تسيتاتا كەلتىرۋگە شەبەر. وزدەرىنىڭ ىشكى ويلارىن ونىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ الادى دا، مىسىق قۇساپ كوزدەرىن جۇمىپ وتىرادى. مىنە، تانىمالدىقتىڭ بەرگەن جەمىسى. بىزدە قالاي؟ وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورەلىكشى ءبىر!

ارىگە بارماي –اق قويالىق، جيرينوۆسكي 2019 جىلدىڭ 25 مامىرى كۇنى تىكەلەي ەفيردە «ۆەچەر س ۆلاديميروم سولوۆەۆىم» باعدارلاماسىندا، الداعى ۋاقىتتى رەسەي ورتا ازيانى بولشەكتەۋگە كىرىسۋى كەرەكتىگىن ورتاعا تاستادى. قاجىعان شالدىڭ كەزەكتى ءبىر ويىنى عوي دەيىن دەسەڭ  «جوسپارى» مىقتى. «...پوسلە ۋداروۆ پو يرانۋ پوياۆياتسيا ميلليونى بەجەنتسەۆ. كۋدا وني پويدۋت؟ نا سەۆەر. چتو مى سدەلاەم؟ زاكروەم گرانيتسۋ. تام ناچنەتسيا كروۆاۆايا كاشا — رۋحنەت ازەربايدجان، ارمەنيا، گرۋزيا. نەدوبيتىە بوەۆيكي ۆ سيري ۋجە ستويات ۆ سەۆەرنوم افگانيستانە ي جدۋت سيگنالا ۆورۆاتسيا ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ...».

وسىلاي كوسىلگەن جاكەڭ، ەندى ءبىر كەزەكتە: «سرەدنەازياتسكي فەدەرالنىي وكرۋگ — موي رودنوي گورود الماتى. ەگو پەرەيمەنۋەم ۆ ۆەرنىي، پوساديم گەنەرال-گۋبەرناتورا. بۋدەت ناۆەدەن پوريادوك ۆ بليجايشيە 10 لەت»، — دەپ قولداۋشىلارىنا ۋادە بەرەدى.

ءجا، دەلىك. دانا قازاقتىڭ «اۋزىندا ءازىلى جوقتىڭ قولىندا شوقپارى جۇرەر» دەگەن ماقالىن ۆلاديميرگە قاراتىپ ايتساق، قاتەلەسپەس ەدىك. سويتە تۇرا ول – الەمدەگى ورىستاردىڭ قولداۋشىسى، ءھام قورعاۋشىسى ليبەرالدى دەموكراتيالىق پارتيانىڭ ليدەرى، رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى. اتاعى دارداي «ۇلى تۇلعا» كەي ساتتەردە «ۇلى قاتەلىكتەرگە» جول بەرىپ قوياتىنى بار. سونىڭ ەڭ وزەكتىسى قازاقيانىڭ ساعىم قىدىرعان كەڭ دالاسىنا كوز الارتىپ، سۇقتانۋى. اتا-جاۋىنىڭ بويىنان دا ءىلىپ الار جاقسىلىق ىزدەيتىن قازاق ەمەسپىز بە؟ ءۆلاديميردى وتە ساۋاتسىز، نادان كورسوقىر دەپ ايتۋ قيىن. كەز كەلگەن پاننەن «5» دەگەن باعا الا الادى. اسىرەسە گەوگرافيا مەن ماتەماتيكاعا ءتورت اياعىن تەڭ باسقان جورعا، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى كەرەمەت كورىنەدى. قياڭقىلىعى، بىربەتكەيلىگى، جۇيكەسىنىڭ جۇقارعانى ءجۇرىس-تۇرىسىنان، سويلەگەن سوزىنەن اراگىدىك سىر بەرىپ قالاتىنى بولماسا، فيزيكالىق تۇرعىدان وتە  مىقتى شالىڭ. «بۇكىردى كور عانا تۇزەيدى» دەمەي مە قازاق،  ءيميدجىن وزگەرتپەي-اق ومىردەن وتەر بۇل بەيباق.

«اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەسەك تە، ۆلاديمير كوكەمىز ازىرگە ءدىن امان. «ايتىلعان ءسوزدىڭ اتىلعان وقپەن» تەڭ ەكەنىنە ۆاكەڭنىڭ تۇكىرگەنى بار. «ۇلىق بولساڭ كىشىك بولدىڭ» اۋىلىنان قوزى كوش جىراق قونعان. ديپلوماتياعا باسىپ استارلاپ، اڭىسىن اڭداۋ، ميپازداپ سويلەۋ بۇل كىسىنىڭ تابيعاتىنا جات. «كولگىرسىگەندى» جانى سۇيمەيدى دەپ جازادى ورىس گازەتتەرى. ولاردىڭ جازعانىنا سەنسەك كەسىپ ايتاتىن جيرينوۆسكي «سۋدان – اق، سۇتتەن – تازا». بالكىم بۇل «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن ءبىرى باتىر دەيدىنىڭ» كەبى بولىپ جۇرمەسىن. كەيبىر ەلگە سيلى ازاماتتارىمىزدى وزگەدەن بۇرىن ءوزىمىز قان- جوسا قىلىپ تالاپ، قاندەندەردىڭ استىنا سالىپ بەرەتىنىمىز ەسكە تۇسكەندە جۇرەگىڭ سىزداپ كەتەدى. ايتپەسە جيرينوۆسكيدى ون ورايتىن بايسالدى ساياساتكەرلەر ارامىزدا ءجۇر. ولاردى باعالاۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقانى وكىنىشتى.

«تاۋداي تالاپ بەرگەنشە بارماقتاي باق بەر» دەگەندەي، رەسەيدىڭ گۇلدەنۋىنە جان تانىمەن قىزمەت ەتۋشى، قارسىلاستارىن ىقتىرىپ قويماسا ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيتىن اتى شۋلى «تەنتەك» دۋماعا دا بىرنەشە مارتە سايلاندى. سوعان قاراعاندا قولداۋشىلارى كوپ. كاكىر-شۇكىر كوشە كەزگەن توبىر ەمەس، ازۋلى، قالتالى توپتار. «قىرىق كۇن اتان بولعانشا، ءبىر كۇن بۋرا بولايىن» دەپ شەشسە كەرەك، پرەزيدەنت بولۋعا دا تالاپتانىپ كوردى. «ءبىر كىسى تاققا مىنسە، قىرىق كىسى اتقا مىنەتىنىن» بىلەتىن ورىستار، ونىڭ قولىنا  بيلىكتىڭ بيشىگىن ۇستاتپادى، ارينە. ايتپەسە ماڭايىنا بۇيىدەي تيەر ەدى ول.  ورىس گازەتتەرى شۋلاپ جازعانداي ەل ىشىندە زور «بەدەلگە» يە بولا تۇرا «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەندەي،  از حالىقتىڭ جوعىنا مىسىق قۇساپ كوزىن جۇما قارايتىنى قانىڭدى قايناتادى. ايتپەسە  رەسەيدىڭ شەكاراسىندا قازاقتىڭ قانشاما قالاسى مەن دالاسىنىڭ جاتقانىن ول بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. ونى ايتۋعا «ۇلى حالىقتىڭ» وكىلى رەتىندە نامىسى قولبايلاۋ. «ءوزىم دەگەندە وگىزدەي قارا كۇشى بار» ونىڭ از حالىقتاردى تۇقىرتىپ الۋعا، الىمجەتتىك جاساۋعا، باسا كوكتەپ قورلاۋعا اۋەستىگى، ستولىپين سەكىلدىلەردىڭ جازعان سىزعاندارىنا شۇقشيىپ ءىس قىلۋىندا جاتقان سياقتى.

ءوزىنىڭ سۋ ىشكەن قۇدىعىنا قانشا رەت «تۇكىرسە دە» 60 جاسقا تولعاندا الدىنا كەلسە اتاسىنىڭ قۇنىن كەشەتىن قازاق ءسان سالتاناتىمەن الماتىدا قارسى الدى ونى. ول بالالىق، جىگىتتىك شاعىن ەسكە الىپ، كوك مايساعا اۋناپ-قۋناپ راحاتتاندى. «ە، پايعامبار جاسىنا كەلىپ قالىپتى عوي، ەندى اقىلى كىرەتىن شىعار» دەگەن حالىق «اساۋ» قوناقتىڭ جۋاسىعانىن كورىپ. «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايتىنىنا» كەيىن كوزىمىز جەتتى ەمەس پە؟ ءيىلىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق بولىپ «ۇيىنە كەلگەن قوناعىنا ۇيدەي وكپەسىن ايتپايتىن» قازاقتىعىمىزعا باسىپ جىلى ءسوز كۇتكەنىمىز دە راس. بىراق ول قازاق ۇلتىنا «بايقاماي، اڭداماي» ايتقان عايبات پىكىرلەرىنە كەشىرىم سۇراۋعا جارامادى. «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليدى» دەگەن وسى شىعار. 70-80 جىلدىعىمدى «تۋعان جەرىمدە» وتكىزەمىن دەسە، كۇتىپ الىپ تورگە شىعاراتىنىمىزعا كۇمانىم جوق. ويتكەنى، «مومىن تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» ەمەس پە؟ «ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرمايتىنىن» ول دا بىلەتىن بولسا كەرەك. ايتەۋىر، بىرەۋدى بالاعاتتار الدىندا قازاقيانى «ءبىر تەۋىپ» وتەتىنى بار. بۇل قىلىعى «تاز اشۋىن تىرناپ الادىنىڭ» كەبىنە كەلىڭكىرەيدى.

ونى ايتاسىڭ قوستاناي، سولتۇستىكتەگى تاعى بىرنەشە قالالاردى رەسەيگە تەلىپ جىبەرگەندە ۋ-شۋ بولعانىمىز قايدا؟ «جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ» ۇيرەنگەن «باتىر»، بەيقام جاتقان قازاقتىڭ «شابىنا» قول جۇگىرتىپ، «قىتىعىن» باسقىسى كەلگەن شىعار سول جولى. بالكىم «كورشىسى ءۇشىن نامازىن بۇزاتىن تارپاڭ ەلدىڭ» تامىرىن باسىپ، كورمەك نيەتى بولدى ما ەكەن…

قازاق قوعامىندا جيرينوۆسكيمەن تەڭەسەر كىم بار؟

قالاي دەسەكتە،  جيرينوۆسكي بۇگىندە ابدەن قۇتىرىپ العانعا ۇقسايدى. «كارى بۋرا قۇتىرسا جۇت بولادى» دەۋشى ەدى بابالارىمىز. بەتى اۋلاق كاپىردىڭ. ءبىر قىزىعى ورىس ۇكىمەتى «تەنتەك ۇلعا» وتە كەشىرىمشىل. «وتىز تىستەن شىققان ءسوزدىڭ وتىز رۋلى ەلگە جايىلاتىنىن» بايقاماعانسيدى. ويتكەنى ورىس بيلىگىنە ۆلاديمير سەكىلدى «ەل قامىن جەگەن» اپەرباقان بىرەۋدى ۇستاعان ءتيىمدى. وزدەرىنىڭ ايتار ويلارىن، يدەيالارىن، ساياسي كوزقاراستارىن ونىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ۇيقىسىن قاشىرىپ، جۇيكەسىنە شي جۇگىرتىپ، مازالاپ قويىپ ايىزدارى قانعانشا تاسادان سىعالاپ قاراپ تۇرسا جامان با؟ جيرينوۆسكيدىڭ ويىمەن ۇندەس، پىكىرىمەن ساباقتاس، ماقساتىمەن تامىرلاس مىسىقتىلەۋ اعايىندار ماڭايىمىزدا ءورىپ ءجۇر. رەسەيدە ءتىپتى كوپ. بىلە بىلسەڭ سولار عوي ونىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ قۇتىرتىپ وتىرعان. دەگەنمەن، ورىس بيلىگىنىڭ جيرينوۆسكيگە شاماسى جەتپەي وتىر دەپ ويلاۋ – اقىماقتىق بولار ەدى. «ەكى ەلى اۋزىڭا ءبىر ەلى قاقپاق قوي» دەگەن بيلىك تاراپىنان پارمەن بولسىنشى، تىعىلاتىن تەسىك تابا الماي مياۋلاعان مىسىقتاي بولار ەدى بايعۇس. «اكە تۇرىپ ۇل سويلەگەننەن بەز» دەمەكشى، قانشا «جىندى» بولسا دا ورىس بيلىگىنىڭ ساياساتىنا قارسى شىققان ەمەس «تارپاڭ» ۇل. ورىس مۇددەسى ءۇشىن «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» ءپرينتسيپىن ۇستانىپ، دۋمانىڭ ىشىندە «توبەلەس» ۇيىمداستىرعان كەزى دە بولعان. بەيادەپ قىلىقتارى ون قاشىرعا جۇك بولارداي ونىڭ. ءبىز بىلەتىن جيرينوۆسكي وسىنداي ادام. «كۇشتىنىڭ قۇيرىعىنىڭ ديرمەن تارتارىنا» وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى شىعار.

ال ءبىزدىڭ قوعامدا جيرينوۆسكيمەن قاتار قوياتىن كىم بار؟ ءتىل ۇشىندا ءبىراز ازاماتتاردىڭ ەسىمى تۇر. بىراق ولار جيرينوۆسكي سياقتى ىلعي «بابىندا» جۇرمەيدى. بىردە بيلىكتىڭ ىعىنا جىعىلادى، كەيدە حالىقتىڭ قولتىعىنا تىعىلادى.  سوندىقتان بولار جەڭىلىستىڭ اششى ءدامىن ءجيى تاتادى.  ولارعا قازاقى مەنتاليتەتىمىزدىڭ ىقپالى مەن «اۋزى قيسىق بولسا دا بايدىڭ ۇلى سويلەسىن» دەگەن قۇلدىق سانا اسەر ەتىپ جاتقانداي.  كەيبىر شەشەندەرىمىزدى «اعا تۇرىپ، ءىنى سويلەگەننەن بەز» دەپ بيلىكتىڭ ءوزى تيىپ تاستاۋى مۇمكىن. ەل رۋحىن كوتەرىپ جىر جازاتىن، استارى تەرەڭ رومان – پوۆەستەرگە اۋەس قاريالارىمىز، جيرينوۆسكيدىڭ جاسىنا جەتسە دە، بەدەلىنە جەتە الماي شاڭ قاۋىپ قالىپ جاتىر. ءتىپتى حالىقتى سوڭىنان ەرتىپ، ۋادەنى ءۇيىپ –توككەن وپپوزيتسيا وكىلى قوسانوۆتىڭ سيقى اناۋ. جەمە – جەمگە كەلگەندە قالىڭ ەلى قازاعىن «لاقتىرىپ» كەتتى.

دەگەنمەن، كەيىنگى ۋاقىتتا امانتاي قاجىنى ساعىناتىن بولدىق. اتتانداپ رۋحىمىزدى اسپانداتىپ قوياتىن ەدى جارىقتىق. كەي قىلىقتارى، اشۋعا «وسالدىعى»، شاپشاڭدىعى، بىربەتكەيلىگى، ۇرانداتىپ سويلەۋى، جيرينوۆسكيدەن اسىپ تۇسپەسە كەم ەمەس ەدى. پايعامبارىمىزدىڭ تابانى تيگەن جەرگە بارىپ كەلگەن كىسى عوي، كەيدە قولىن جايىپ اللادان تىلەك تىلەگەندە بەتكە ۇستار ءپىرادارىمىز ەدى، سوڭعى ۋاقىتتا كورىنبەي كەتتى.

«كوك اسپاندا قىراعى كوز بار» دەپ جازادى اكىم تارازي ەسسەسىندە. ول مەنىڭشە جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، اقيقات پەن جالعاندىقتىڭ، ادىلدىك پەن سۇمپايىلىقتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ، باقىلاپ تۇر. دۇشپانىمىزدىڭ ساعىن سىندىرىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرەر قۇدىرەتتى كۇش سول عانا، تاعدىرىمىز سوعان امانات.

ناعاشىباي قابىلبەك        

Abai.kz