1) قاسقا جازاسى
بۇل جازاعا ۇشىراعان ادامعا وشپەس تاڭبا سالىنىپ، ەلدەن قۋىلادى. «مۇنى ەستىگەن باباس قايعىدان قاتتى كۇيىپ، قاھارعا قاتتى مىنگەن ەكەن. قاباشتىڭ شاشىن ۇستارامەن قىرىپتى. سودان سوڭ قۇيقاسىن ماڭدايىنان جەلكەسىنە دەيىن، وڭ سامايىنان سول سامايىنا دەيىن تىلەدى. باسىنا جارعاق تىماق، ۇستىنە اينالدىرعان تون كيگىزىپ قولىنا تاياق ۇستاتادى. «ەندى قايدا بارساڭ وندا بار، سەندەي ارام اعايىننان ادال ارىم ارتىق» دەپ، تەرىس باتاسىن بەرىپ، اتا قونىستان الاستاپ شىعارعان ەكەن. ول زاماندا قارعىستىڭ اۋىرى تەرىس باتا، جازانىڭ ۇلكەنى قاسقا ەتىپ ايگىلەپ، ەلدەن قۋىپ قاڭعىرتىپ جىبەرۋ بولىپتى عوي» (ب.مومىشۇلى، «ۇشقان ۇيا»). مۇنداي اۋىر جازاعا ۇشىراعاندارعا جۇرت قاراڭ باتسىن، كەلمەسكە كەت دەپ قارعىس ايتىپ، ارتىنان توپىراق شاشقان.

قازاقتىڭ بۇدان وزگە دە ءتۇرلى جازالارى بار. ماسەلەن، ولاردىڭ قاتارىنا مىنالار جاتادى:
• بەتىنە كۇيە جاعىپ، موينىنا قۇرىم كيىز ءىلۋ.
• قولىن ارتىنا بايلاپ، قارا ەسەككە نەمەسە سيىرعا تەرىس مىنگىزۋ.
• اراق ءىشىپ ولگەندەرگە نەمەسە ءوزىن ولتىرگەندەرگە جانازا شىعارىلمايدى، بولەك جەرلەنەدى.
• ات قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىرۋ.
• ايەلدىڭ شاشىن كەسىپ، تالاق ەتۋ
مال مۇلكىن تالاۋعا سالۋ.
• ءۇيىن اۋىلدان بولەك تىگۋ.
• مال سياقتى كوگەندەپ قويۋ.
• تاس اتىپ ءولتىرۋ.

2) مىعاۋ جازاسى
ول وپاسىزدارعا، ساتقىندارعا قولدانىلعان. جازاعا ۇشىراعان ادامنىڭ اياق - قولىن بايلاپ، اعاشقا (كەرەگەگە) تاڭعان، ال سوعىس كەزىندە نايزا استىنا كەرگەن. بارلىق جيىلعان جۇرت ونىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، لاعنەت ايتىپ، قارعىس جاۋدىرعان. قارتتار تەرىس باتاسىن بەرىپ، ەل-جۇرت ونى ادام قاتارىنا قوسپاي، قاڭعىرتىپ جىبەرگەن. ولاردىڭ وتباسى بولماعان. كوبىندە ولار جاسىرىنىپ، اتى-ءجونىن جاسىرىپ، شىن اتىن ايتا الماعان، ولار كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جاققا كەتىپ قالۋعا تىرىسقان. تۋعان تۋىستارى دا ىزدەمەگەن.

ء3)باجى باسۋ
قىزعان تەمىردى ادامنىڭ مايقۇيرىعىنا باسقان. ول قىلمىسكەردىڭ ار-ۇياتىنا باسىلعان ولمەس، وشپەس تاڭبا. ءباجى باسۋ دەگەنىمىز سول. ەل اراسىندا مۇنداي وقيعالار وتە سيرەك ۇشىراسقان. سوندىقتان، ونى ەل اۋىتسزدان اۋىزعا تاراتىپ، اڭگىمە ەتەتىن بولعان. ول قىلمىسكەردىڭ ۇرپاقتارىنا دا زور تاڭبا. بار تۋىسىنىڭ اراسىندا ايتىلىپ، كۇلكى ەتەدى.
ارقادا تۇرلىباي دەگەن بەدەلدى كىسى ءبىر ادەپسىزدى تارتىپكە شاقىرسا، ول ونىڭ وزىنە ءتيىسىپتى. سوندا تۇرلىباي: «شىراعىم، مەن سەنى قارااۋىز دەدىم بە، نانجارىم قۇيرىعىنا ءباجى باسىلعان دەدىم بە، بايدىڭ توقالى تەپكەن دەدىم بە» دەپ الگىنىڭ بۇكىل «اتاق-ابىرويىن» جىپكە ءتىزىپ، ءوزىن ۇياتقا قالدىرعان ەكەن. مۇنى ەستىپ تۇرعان بي تارتىپسىزگە 20 دۇرە قامشى سوعۋدى بۇيىرىپتى. دۇرە سوعايىن دەپ ونىڭ شالبارىن شەشكەندە ونىڭ قۇيرىعىنا شىنىمەن دە تاڭبا باسىلعانى بەلگىلى بولادى.

4) كەرەگەگە كەرۋ
«ارسىز ادام ارساڭداپ ارسىلدايدى،
ءار جەردە كەرەگەگە تاڭىلسا دا» دەپ جىرلاعان ەكەن حاكىم اباي. كەرەگەگە كەرۋ – تارتىپتىك ءارى قۇقىقتىق جازانىڭ ءبىرى. ول ولىممەن تەڭ جازا. ۇرلىق، زينا جاساعاندار، ەلدىڭ شىرقىن بۇزعان ادامدار بيلەر مەن اقساقالداردىڭ شەشىمىمەن ىزدەۋشىلەر كەلگەنشە كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە تاڭىلادى. اياق قولىن كەرەگەگە كەرىپ بايلاپ قويادى. بىرنەشە كۇنگە دەيىن اس-اۋقات تا بەرىلمەيدى. ولار اقتالمايدى جانە اۋىر جازالانادى. ونىڭ ۇياتى سوسىن ونىڭ بۇكىل تۋىس-تۋعانى، جاقىنىنا، ءتىپتى رۋلاس اعايىندارىنا دا كەلەدى. سوندىقتان ولار دا تۋىسىنىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، ەلدەن الاستايدى. كەيدە ولاردى جەرگە ءتورت قازىق قاعىپ، اياق-قولىنان كەرىپ بايلاپ تاستايدى. ونى قازىققا كەرۋ دەپ اتايدى.

5) كوگەنگە ءتۇسۋ
قولعا تۇسكەن ۇرىلار مەن بارىمتاشىلاردى جازالاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى – كوگەنگە ءتۇسۋ. ونىڭ قولىن ارتىنا قايىرا بايلاپ، ولاردى كادىمگى قويدى كوگەندەگەندەي ەتىپ ۇستاۋ. كوگەنگە تۇسكەندەر قارا تاڭبا باسىلعانداي كۇلكىگە ۇشىراپ، ار-ۇياتىنان ايرىلعان قادىرسىز ادام ەسەبىندە بولادى. ولە ولگەنشە كوگەنگە تۇسكەن اتى ۇمىتىلماي، ەڭسەسىن تىكتەي الماي، تومەنشىكتەپ جۇرەدى.

6) شوشاي
وتانىن، ءدىنىن ساتقاندارعا، قۇدايعا، پايعامبارعا، ارۋاققا ءتىل تيگىزگەندەرگە، اسا اۋىر قىلمىس جاساعان ادامدارعا اۋىر جازا ءتۇرىن قولدانعان. ونىڭ اتى – شوشاي. ونداي ادامدى ءدىنباسىلار مەن اقساقالدار قاۋىمى شاقىرىپ الىپ، قىلمىس جاساعان-جاساماعانىنا كوز جەتكىزەدى. ەگەر ونىسى دالەلدەنسە، ونى ەلدىڭ الدىندا ايىپ سالىپ ەلدەن قۋادى نەمەسە شوشاي ەتەدى. ياعني، اۋىلدان جارتى شاقىرىم اۋلاققا اپارىپ بولەك تىگەدى. ول ءۇيدىڭ مالىن دا، ادامىن دا اۋىل ادامدارىمەن ارالاستىرمايدى. ول وتاۋدى – شوشاي ءۇي، ونىڭ يەسىن – شوشاي قازاق دەگەن. ولاردى ەشكىم قوناققا، تويعا، قۋانىشقا شاقىرمايدى، قۇرمەت كورسەتپەيدى. بۇل ماتەريالدىق ەمەس، رۋحاني جازالاۋ. ادام ەشكىممەن ارالاسپاي، ماسقاراعا ۇشىراعان سوڭ ءوزى-اق كۇيزەلىپ، قىلمىسىنىڭ قانشالىقتى اۋىر بولعانىن تۇسىنەدى، قاتەلىگىنە وكىنەدى.

7) شاڭ باستى
بىرەۋگە مەنشىكتى جەردىڭ ءوز باقىلاۋشى كۇزەتشىلەرى بولعان. وعان رۇقساتسىز ەشكىم اياق باسپاعان. الىستان كورىنگەن جولاۋشىلار بولسا جول بويىنداعى اۋىلدارعا سوقپاي، ەلدىڭ جاڭالىقتارىن ايتىپ، اڭگىمە شەرتىسپەي وتپەگەن. بۇل ءتارتىپتى بۇزعان ادامدار ۇرى، قاراقشى، كۇدىكتى ادام سانالعان. مۇنداي جاعدايدا ەل، اۋىل باسقارۋشىلارى ولاردى ۇستاپ الىپ، تەرگەپ تەكسەرىپ، ايىپ سالعان. مۇنداي زاڭدى ەلىمىزدە شاڭ باستى جازاسى دەيدى. ەل ماڭىنان شاڭداتىپ ءوتۋ دە ادەپسىزدىك سانالعان.

عابيت مالىبەكتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz