تۇپ-تۋرا بەس كۇننەن سوڭ، سەمەي سوتىندا «قازاتومپروم» كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعان مۇحتار جاكىشەۆتى ۋاقىتىنان بۇرىن بوستاندىققا شىعارۋ تۋرالى سوت وتىرىسى وتەدى ەكەن. الەۋمەتتىك جەلىگە وسى اۋانداعى اقپار تارادى. مۋرات مۋحامەدجانوۆ دەيتىن ازامات ءوزىنىڭ «Facebook» جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىندا جازدى. ونداعى اقپاراتقا سەنسەك، جاكىشەۆ ءىسى سەمەي سوتىندا، 24 شىلدە كۇنى قارالادى ەكەن.

(مۋرات مۋحامەدجانوۆتىڭ سۋرەتى)

اقپارات الەۋمەتتىك جەلىگە تارادى. تاراعان ساتتەن باستاپ-اق، اقوردا بيلىگىنەن اراشا سۇراپ (امنيستيا), جاكىشەۆتى قولداعان جۇرتتىڭ قاراسى كوپ بولدى. «ساياسي تۇتقىن» اتانعان مۇحتار جاكىشەۆ كىم؟ ول نە ءۇشىن سوتتى بولدى؟ رەت-رەتىمەن جازايىق، ەندى.

جاكىشەۆ

مۇحتار جاكىشەۆ قازاق كاسىپكەرى. «قازاتومپرومنىڭ» بۇرىنعى باسشىسى. قازىر 56 جاستا. بىزدىكىلەردى ايتپاعاندا، الەمدىك دەڭگەيدەگى ماماندار ونى «ۋران ءوندىرىسىنىڭ گەنيى» دەپ اتاعان ەكەن. ونىڭ حالىقارالىق مىنبەرلەردە سويلەگەن ءسوزى – الەمدەگى ۋران باعاسىن نارىقتىق جاعدايعا سايكەستەندىرۋگە ىقپال ەتكەن. «ۆيكيپەديا» دەرەگى سولاي دەيدى.

الماتىداعى «فيز-ماتتى» بىتىرگەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، ماسكەۋدەگى فيزيكا-ينجينەرلىك ينستيتۋتىندا ءبىلىم العان. ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرگەن. 1992 جىلدان باستاپ كوممەرتسيالىق باعىتتا جۇمىس جاساعان. بىرنەشە كومپانيالاردا باسشىلىق قىزمەت بولعان.

1998 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ «قازاتومپروم» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. 2009 جىلعا دەيىن سوندا قىزمەت ەتتى. ارادا 2001-2002 جىلدارى قر ەنەرگەتيكا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆيتسە-ءمينيسترى قىزمەتىن اتقاردى.

اكەسى ەركىن عازيزۇلى جاكىشەۆ – زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. اناسى رايسا نۇرعاليقىزى جاكىشەۆا حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ءوزىنىڭ ءتورت قىز، ءبىر ۇلى بار.

جاكىشەۆ ءىسى (حرونولوگيا)

جاكىشەۆ 1998 جىلدان باستاپ ءوزى باسقارعان «قازاتومپروم» كومپانياسىنىڭ باسشىلىعىنان 2009 جىلدىڭ مامىرىندا بوسادى. بوساعاندا قالاي، 2009 جىلدىڭ 21 مامىر كۇنى «قازاتومپرومنىڭ» استاناداعى كەڭسەسىندە تۇتقىندالدى. ونى تۇتقىنداۋعا كەلگەندەر وزدەرىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قىزمەتكەرلەرى رەتىندە تانىستىرعان. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە «مەملەكەت مۇلكىن جەكە ماقساتىنا پايدالانىپ، قازاقستاننىڭ ءىرى ۋران كەن ورىندارىنان وففشورداعى فيرمالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن «دوليا» الدى» دەگەن ايىپ بويىنشا قاماۋعا الىندى.

2010 جىلدىڭ ناۋرىزىندا استانانىڭ سارىارقا اۋداندىڭ №2 سوتى مۇحتار جاكىشەۆتى 14 جىلعا سوتتادى. وعان «قارجىنى ىسىراپ قىلدى جانە پارا الدى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. جازاسىن قاتاڭ رەجيمدى كولونيادا وتەۋ مىندەتتەلدى.

ال 2011 جىلى ونىڭ ۇستىنەن ەكىنشى مارتە قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، «ءىرى كولەمدە الاياقتىق جاسادى جانە بوتەن مۇلكىن يەمدەنىپ، ىسىراپ ەتتى» دەگەن ايىپ تاعىلدى.

2012 جىلى تۇرمەدەگى جاكىشەۆ تاعى 10 جىلعا سوتتالدى. ءسويتىپ اقىرىندا، سوت الدىڭعى جازاسىن ەسەپكە الىپ، ەكى جازا بىرىكتىرىلدى. تۇپكىلىكتى سوتتالعان مەرزىمى – 14 جىل بولدى.

مۇحتار جاكىشەۆ قاماۋعا الىنىپ، تەرگەۋ باستالعاننان كەيىن 2 اي وتكەندە عانا وعان ايەلىمەن كەزدەسۋگە رۇقسات بەرىلدى. تەرگەۋ كەزىندە قورعاۋشىلارعا قىسىم جاسالعانى (ادۆوكاتقا قورعالۋشىمەن قىلمىستىق ءىستىڭ ءمان-جايىن تالقىلاۋعا تىيىم سالۋ ت.ب.) تۋرالى اقپارات باق-تا جاريا بولدى.

جاكىشەۆ ءىسىنىڭ «ساياسي» استارى

جاكىشەۆتىڭ تۇتقىندالۋىندا ساياسي استار بار دەيدى كەي ساراپشى. ويتكەنى، تۇتقىندالعانعا دەيىن جاكىشەۆ پەن ونىڭ ۇلكەن قىزىن كەدەندە توقتاتىپ، بىرنەشە ساعات بويى اۋەجايدا ۇستاعان كورىنەدى.

جالپى تاۋەلسىز ساراپشىلار مۇحتار جاكىشەۆتىڭ تۇتقىندالۋىنا قاتىستى ەكى ءتۇرلى پىكىر ايتادى، دەپ جازادى «ازاتتىق».

ءبىرىنشى سەبەپ – 2003 جىلى وليگارح مۇحتار ءابىلازوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋدى سۇراپ، «كەپىلدىك ەتكەندەردىڭ» ىشىندە جاكىشەۆتىڭ دە بولۋى.

2010 جىلى اقپان ايىندا استانادا كاسىپكەرلەر كەڭەسى ءوتىپ، سول كەزدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نزارباەۆ كاسىپكەر نۇرلان سماعۇلوۆتى سوگە سويلەگەن.

«ازاتتىقتىڭ» ايتۋىنشا، ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ: «ونىڭ دوستارى، اراسىندا سەن دە بارسىڭ، ماعان حات جازىپ، جەمقورلىعى ءۇشىن تۇرمەگە قامالعان ءابىلازوۆتى بوساتۋدى مەنەن ءوتىنىپ، كەپىل بولدىڭدار. وتانعا قىزمەت ەتەتىن بولادى دەپ ان-سۋ ءىشىپ، جازباشا تۇردە ماعان ءسوز بەردىڭدەر. قازىر ول بارلىق دوستارىنىڭ بەتىنە تۇكىرىپ كەتتى. اتى-جوندەرىڭدى اتاماي-اق، قويايىن. ال سەندەر جاۋاپ بەرۋگە تيىسسىڭدەر» دەگەن ەكەن.

ەكىنشى سەبەپ – ۋران وندىرىسىندە رەسەي مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ارەكەت جاساپ، جاپونيالىق «Toshiba» كومپانياسى ارقىلى كانادالىق «Uranium Oneنىڭ» جولىن كەسپەك بولعان ساياساتى.

2008 جىلى مۇحتار جاكىشەۆ مالىمدەمە جاساپ، ءوزى باسقاراتىن «قازاتومپروم» كومپانياسى 2010 جىلى ۋران ءوندىرىسى جونىنەن الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعاتىنىن مالىمدەگەن. 2009 جىلى ول تۇتقىندالدى. سودان كەيىن-اق، رەسەي كانادالىق «Uranium One» كومپانياسىن قازاقستان كەنىشتەرىندەگى ۇلەسىمەن قوسا ساتىپ الدى دا، 2011 جىلى ۋران ءوندىرىسى مەن قورى جونىنەن الەمدە العاشقى ورىنعا شىقتى.

جاكىشەۆ – «ساياسي تۇتقىن»

2013 جىلى قازان ايىندا قۇقىق قورعاۋشىلار اليانسى مۇحتار جاكىشەۆتى ساياسي تۇتقىندار تىزىمىنە قوستى. وعان سوت پەروتسەسسى كەزىندە جاكىشەۆتىڭ قۇقىعىنىڭ ورەسكەل بۇزىلۋى تۋرالى فاكتىلەر سەبەپ بولعان. بۇعان دەيىن جاكىشەۆ «ساياسي تۇتقىنعا قاتىسى بار تۇتقىن» دەپ سيپاتتالىپ كەلگەن. مۇحتار جاكىشەۆ 2018 جىلعى ساياسي تۇتقىنداردىڭ جاڭارتىلعان تىزىمىنە دە ەنگەن.

ونىڭ دەنساۋلىق جاعدايى

2017 جىلى مۇحتار جاكىشەۆتىڭ اناسى رايسا جاكىشەۆا نۇرسۇلتان نازارباەۆقا حات جازىپ، ۇلىن كەشىرۋدى سۇرادى.

2018 جىلى قۇقىق قورعاۋشى، قوعام بەلسەندىسى باقىتجان تورەعوجينا جەلىدەگى پاراقشاسىندا جاكىشەۆتىڭ دەنساۋلىعى مەن وتباسى تۋرالى جازبا جاريالادى. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇحتار جاكىشەۆتىڭ دەنساۋلىعى قاتتى ناشارلاپ كەتكەن. كۇنىنە 30 ءدارى قابىلدايدى ەكەن.

قولداۋشىلار 2018 جىلى جاكىشەۆكە راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى ۇندەۋ حات تا جاريالاعان.

2017 جىلى جاكىشەۆكە وپەراتسيا جاسالعان. ناقتىلاپ ايتساق، ونىڭ كوزىنە وپەراتسيا جاسالدى.

ال 2018 جىلى جۇرەك-قان اينالىمى دەرتىنە شالدىققان مۇحتار جاكىشەۆكە ءۇشىنشى توپتاعى مۇگەدەكتىك بەرىلگەن.

جاكىشەۆ كىمنىڭ جولىن كەستى؟

ۋران سالاسىنىڭ الەمدىك ساراپشىلارى مۇحتار جاكىشەۆتى گەنيگە تەڭەگەن ەكەن. ول بانكروت بولىپ، جابىلۋدىڭ تاپ الدىندا تۇرعان «قازاتومپرومدى» الەمدىك ليدەرگە شىعارعان. جاكىشەۆ باسشىلىق قىزمەتتە بولعان 10 جىل ىشىندە «قازاتومپروم» الەمدىك نارىققا ىقپال ەتۋشى بىردەن-ءبىر قازاقستاندىق كومپانياعا اينالدى.

مۇحتار جاكىشەۆتەن كەيىن «قازاتومپرومعا» ۆلاديمير شكولنيك پەن نۇرلان قاپپاروۆ كەلدى. ايتپاقشى، وسى رەتتە نۇرلان قاپپاروۆ تۋرالى دا از كەم ايتا كەتكەن ءجون بولار.

نۇرلان قاپپاروۆ «قازاتومپروم» باسشىسى بولدى. قىتايدا، بەيجىڭدە 45 جاسىندا قايتىس بولدى. قاپپاروۆ قازاقستانداعى قالتالى 50 بايدىڭ قاتارىندا ەدى. ونىڭ داۋلەتى 120 ميلليون دوللارعا باعالانعان.

رەسمي مالىمەت بويىنشا، بەيجىڭدەگى ءىس-ساپار كەزىندە، تۇسكى اس ۋاعىندا جۇرەگە توقتاعان.

ەستەرىڭىزدە بولسا، مۇحتار جاكىشەۆ سوتتالار الدىندا «قازاتومپرومدى» الەمدىك ليدەرگە شىعارامىن دەپ ۋادە ەتكەن ەدى عوي.

مارقۇم نۇرلان قاپپاروۆ تا بەيجىڭ ساپارىنىڭ الدىندا «قازاتومپرومدى» اتوم ەلەكترستانسىلارىنا ارنالعان جانارماي شىعاراتىن ەڭ ءىرى ءوندىرىس ورنىنا اينالدىرامىن دەپ ۋادە ەتكەن.

سايكەستىك پە؟ بالكىم... ەندى «dalanews.kz» جازعان مىنا دەرەككە قاراڭىز، قازاقستان ۋران ءوندىرىسى جونىنەن الەمدەگى كوشباسشى ەلدەر قاتارىندا. جەرىمىزدە ۋراننىڭ 12 پايىزى شوعىرلانعان ەكەن. ال الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ دەرەگىنشە، قازىر قازاقستاندا ۇزىن-ىرعاسى 17 ۋران كەنىشى جۇمىس جاساسا، سولاردىڭ 5-ەۋى عانا «قازاتومپرومعا» تيەسىلى ەكەن. قالعاندارىندا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ۇلەسى بار (بۇل دەرەك ەسكىرۋى دە مۇمكىن).

جوعارىدا جاكىشەۆ جاپونيالىق «Toshiba» كومپانياسىمەن بايلانىس ورناتپاق بولدى دەدىك قوي. كەي دەرەكتەرگە سەنسەك، مارقۇم نۇرلان قاپپاروۆ تا ءدال وسى كومپانيامەن كەلىسسوزدەردى جانداندىرماق بولعان-مىس.

قاپپاروۆتىڭ قازاسىنا قاتىستى الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باق-تا ءتۇرلى بولجامجار ايتىلدى. سول بولجامداردىڭ ءبىرى، وعان قاتتى اسەر ەتەتىن ۋ بەرگەن رەسەيلىك ارنايى قىزمەت اگەنتتەرى بولۋى مۇمكىن. ەگەر ۋران وندىرىسىندەگى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلاردا قاپپاروۆ رەسەيدەن گورى قىتايعا باسىمدىق بەرگەنىن ەسكەرسەك، بۇل اڭگىمەگە تالقىلاۋعا تۇرارلىق ماسەلە-اق. دەسە دە بۇل ازىرگە دالەندەنبەگەن بولجام عانا.

قالاي دەسەك تە، جاكىشەۆتەن كەيىن «قازاتومپرومدا» بىرنەشە باسشى اۋىستى.

جاكىشەۆتەن كەيىن كەلگەن باسشىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى كومپانيانىڭ ءىسىن ورگە دومالاتا العان جوق دەيدى ساراپشىلار. جاكىشەۆ جاساعان قىرۋار جۇمىستىڭ ينەرتسياسىمەن عانا ىلگەرى جىلجىپ وتىر-مىس.

الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەرگە شولۋ

جوعارىدا جاكىشەۆ ءىسى سوتتا قارالىپ، ۋاقىتىنان بۇرىن بوساتۋ ماسەلەسى تالقىلاناتىن بولدى دەگەن اقپار تارادى دەدىك. وسى اقپاردى بولىسۋشىلەر سوتتىڭ ءادىل ءوتىپ، جاكىشەۆكە راقىمشىلىق جاسالۋىن سۇراۋدا. سولاردىڭ (Facebook) ءبىرسىپىراسى مىنە:

مۋرات مۋحامەتجانوۆ: 24 يۋليا، ۆ 10.00 چاسوۆ ۆ گ.سەمەي، بۋدەت زاسەدانيە سۋدا پو ۋسلوۆنو-دوسروچنومۋ وسۆوبوجدەنيۋ مۋحتارا دجاكيشەۆا. نارود سۆيدەتەلستۆۋەت.

سۇلتان-حان ءجۇسىپ: مۇحتار جاكىشەۆكە  شۇعىل بوستاندىق بەرىلسىن!

ساۋلە ابىلداحانقىزى: ابدەن تۇبىنە جەتىپ، ءولىم اۋزىنا اكەلىپ، ەندى بوساتۋ تۋرالى ويلاعاندارىنا دا شۇكىر. بۇل جۇيە قانداي جيىركەنىشتى!

مۇحتار تايجان: ال بۇل ەندى جاقسى جاڭالىق! سوتتىڭ شەشىمى وڭ بولسىن!

ءمادي ماناتبەك: قۇدايعا شۇكىر!

ءتۇيىن. مۇحتار جاكىشەۆ سوتتى بولىپ، تۇرمە كورگەلى دە 9 جىل بولدى. ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاعانى جايلى بىرنەشە مارتە ايتىلدى. تۇرمەدە ونىڭ كوزىنە وتا جاسالعانى دا بەلگىلى. قارت اناسى ۇلىنا راقىمشىلىق جاساۋدى سۇراپ، پرەزيدەنتكە حات تا جازدى. جاكىشەۆتى قولداۋشى جۇرت وعان اراشا سۇراپ، قول جينادى دا. ودان كەيىن قىلمىستى بولعان ازاماتتاردىڭ كەيبىرى 2016 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى زاڭنىڭ اياسىندا بوساپ شىقتى. ال 2009 جىلى تۇتقىندالىپ، 2010 جىلى سوتتالعان جاكىشەۆ سول وتىرعاننان ءالى وتىر. ەندى بەس كۇننەن سوڭ سوت بولادى ەكەن. نازارباەۆ بيلىگى كەزىندە تۇرمەدە وتىرعان جاكىشەۆكە توقاەۆ بيلىگى راقىمشىلىق جاساي ما؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz