Túp-tura bes kýnnen son, Semey sotynda «Qazatomprom» kompaniyasynyng búrynghy basshysy, úzaq merzimge sottalghan Múhtar Jәkishevti uaqytynan búryn bostandyqqa shygharu turaly sot otyrysy ótedi eken. Áleumettik jelige osy auandaghy aqpar tarady. Murat Muhamedjanov deytin azamat ózining «Facebook» jelisindegi jeke paraqshasynda jazdy. Ondaghy aqparatqa sensek, Jәkishev isi Semey sotynda, 24 shilde kýni qaralady eken.

(Murat Muhamedjanovtyng sureti)

Aqparat әleumettik jelige tarady. Taraghan sәtten bastap-aq, Aqorda biyliginen arasha súrap (amnistiya), Jәkishevti qoldaghan júrttyng qarasy kóp boldy. «Sayasy tútqyn» atanghan Múhtar Jәkishev kim? Ol ne ýshin sotty boldy? Ret-retimen jazayyq, endi.

Jәkishev

Múhtar Jәkishev qazaq kәsipkeri. «Qazatompromnyn» búrynghy basshysy. Qazir 56 jasta. Bizdikilerdi aitpaghanda, әlemdik dengeydegi mamandar ony «uran óndirisining geniyi» dep ataghan eken. Onyng Halyqaralyq minberlerde sóilegen sózi – әlemdegi uran baghasyn naryqtyq jaghdaygha sәikestendiruge yqpal etken. «Vikiypediya» deregi solay deydi.

Almatydaghy «fiyz-matty» bitirgen. Qazaq memlekettik uniyversiytetinde, Mәskeudegi fizika-injiynerlik institutynda bilim alghan. Uniyversiytette sabaq bergen. 1992 jyldan bastap kommersiyalyq baghytta júmys jasaghan. Birneshe kompaniyalarda basshylyq qyzmet bolghan.

1998 jyldyng qyrkýieginen bastap «Qazatomprom» Últtyq kompaniyasynyng preziydenti bolyp taghayyndaldy. 2009 jylgha deyin sonda qyzmet etti. Arada 2001-2002 jyldary QR Energetika jәne tabighy resurstar viyse-ministri qyzmetin atqardy.

Ákesi Erkin Ghaziyzúly Jәkishev – Zang ghylymdarynyng doktory. Anasy Raisa Núrghaliqyzy Jәkisheva Himiya ghylymdarynyng kandidaty. Ózining tórt qyz, bir úly bar.

Jәkishev isi (hronologiya)

Jәkishev 1998 jyldan bastap ózi basqarghan «Qazatomprom» kompaniyasynyng basshylyghynan 2009 jyldyng mamyrynda bosady. Bosaghanda qalay, 2009 jyldyng 21 mamyr kýni «Qazatompromnyn» Astanadaghy kensesinde tútqyndaldy. Ony tútqyndaugha kelgender ózderin Últtyq qauipsizdik komiyteti qyzmetkerleri retinde tanystyrghan. Arada ýsh kýn ótkende «memleket mýlkin jeke maqsatyna paydalanyp, Qazaqstannyng iri uran ken oryndarynan offshordaghy firmalardyng mýddesi ýshin «dolya» aldy» degen aiyp boyynsha qamaugha alyndy.

2010 jyldyng nauryzynda Astananyng Saryarqa audandyng №2 soty Múhtar Jәkishevti 14 jylgha sottady. Oghan «qarjyny ysyrap qyldy jәne para aldy» degen aiyp taghyldy. Jazasyn qatang rejimdi koloniyada óteu mindetteldi.

Al 2011 jyly onyng ýstinen ekinshi mәrte qylmystyq is qozghalyp, «iri kólemde alayaqtyq jasady jәne bóten mýlkin iyemdenip, ysyrap etti» degen aiyp taghyldy.

2012 jyly týrmedegi Jәkishev taghy 10 jylgha sottaldy. Sóitip aqyrynda, sot aldynghy jazasyn esepke alyp, eki jaza biriktirildi. Týpkilikti sottalghan merzimi – 14 jyl boldy.

Múhtar Jәkishev qamaugha alynyp, tergeu bastalghannan keyin 2 ay ótkende ghana oghan әielimen kezdesuge rúqsat berildi. Tergeu kezinde qorghaushylargha qysym jasalghany (advokatqa qorghalushymen qylmystyq isting mәn-jayyn talqylaugha tyiym salu t.b.) turaly aqparat BAQ-ta jariya boldy.

Jәkishev isining «sayasi» astary

Jәkishevting tútqyndaluynda sayasy astar bar deydi key sarapshy. Óitkeni, tútqyndalghangha deyin Jәkishev pen onyng ýlken qyzyn kedende toqtatyp, birneshe saghat boyy әuejayda ústaghan kórinedi.

Jalpy Tәuelsiz sarapshylar Múhtar Jәkishevting tútqyndaluyna qatysty eki týrli pikir aitady, dep jazady «Azattyq».

Birinshi sebep – 2003 jyly oligarh Múhtar Ábilәzovty týrmeden bosatudy súrap, «kepildik etkenderdin» ishinde Jәkishevting de boluy.

2010 jyly aqpan aiynda Astanada kәsipkerler kenesi ótip, sol kezdegi Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nzarbaev kәsipker Núrlan Smaghúlovty sóge sóilegen.

«Azattyqtyn» aituynsha, eks-preziydent Nazarbaev: «Onyng dostary, arasynda sen de barsyn, maghan hat jazyp, jemqorlyghy ýshin týrmege qamalghan Ábilәzovty bosatudy menen ótinip, kepil boldyndar. Otangha qyzmet etetin bolady dep an-su iship, jazbasha týrde maghan sóz berdinder. Qazir ol barlyq dostarynyng betine týkirip ketti. Aty-jónderindi atamay-aq, qoyayyn. Al sender jauap beruge tiyissinder» degen eken.

Ekinshi sebep – uran óndirisinde Resey mýddesine qayshy keletin әreket jasap, japoniyalyq «Toshiba» kompaniyasy arqyly kanadalyq «Uranium Onenyn» jolyn kespek bolghan sayasaty.

2008 jyly Múhtar Jәkishev mәlimdeme jasap, ózi basqaratyn «Qazatomprom» kompaniyasy 2010 jyly uran óndirisi jóninen әlemde birinshi oryngha shyghatynyn mәlimdegen. 2009 jyly ol tútqyndaldy. Sodan keyin-aq, Resey kanadalyq «Uranium One» kompaniyasyn Qazaqstan kenishterindegi ýlesimen qosa satyp aldy da, 2011 jyly uran óndirisi men qory jóninen әlemde alghashqy oryngha shyqty.

Jәkishev – «sayasy tútqyn»

2013 jyly qazan aiynda qúqyq qorghaushylar alyansy Múhtar Jәkishevti sayasy tútqyndar tizimine qosty. Oghan sot perosessi kezinde Jәkishevting qúqyghynyng óreskel búzyluy turaly faktiler sebep bolghan. Búghan deyin Jәkishev «sayasy tútqyngha qatysy bar tútqyn» dep sipattalyp kelgen. Múhtar Jәkishev 2018 jylghy sayasy tútqyndardyng janartylghan tizimine de engen.

Onyng densaulyq jaghdayy

2017 jyly Múhtar Jәkishevting anasy Raisa Jәkisheva Núrsúltan Nazarbaevqa hat jazyp, úlyn keshirudi súrady.

2018 jyly qúqyq qorghaushy, qogham belsendisi Baqytjan Tóreghojina jelidegi paraqshasynda Jәkishevting densaulyghy men otbasy turaly jazba jariyalady. Onyng aituynsha, Múhtar Jәkishevting densaulyghy qatty nasharlap ketken. Kýnine 30 dәri qabyldaydy eken.

Qoldaushylar 2018 jyly Jәkishevke raqymshylyq jasau turaly ýndeu hat ta jariyalaghan.

2017 jyly Jәkishevke operasiya jasalghan. Naqtylap aitsaq, onyng kózine operasiya jasaldy.

Al 2018 jyly jýrek-qan ainalymy dertine shaldyqqan Múhtar Jәkishevke ýshinshi toptaghy mýgedektik berilgen.

Jәkishev kimning jolyn kesti?

Uran salasynyng әlemdik sarapshylary Múhtar Jәkishevti geniyge tenegen eken. Ol bankrot bolyp, jabyludyng tap aldynda túrghan «Qazatompromdy» әlemdik liyderge shygharghan. Jәkishev basshylyq qyzmette bolghan 10 jyl ishinde «Qazatomprom» әlemdik naryqqa yqpal etushi birden-bir qazaqstandyq kompaniyagha ainaldy.

Múhtar Jәkishevten keyin «Qazatompromgha» Vladimir Shkolinik pen Núrlan Qapparov keldi. Aytpaqshy, osy rette Núrlan Qapparov turaly da az kem aita ketken jón bolar.

Núrlan Qapparov «Qazatomprom» basshysy boldy. Qytayda, Beyjinde 45 jasynda qaytys boldy. Qapparov Qazaqstandaghy qaltaly 50 baydyng qatarynda edi. Onyng dәuleti 120 million dollargha baghalanghan.

Resmy mәlimet boyynsha, Beyjindegi is-sapar kezinde, týski as uaghynda jýrege toqtaghan.

Esterinizde bolsa, Múhtar Jәkishev sottalar aldynda «Qazatompromdy» әlemdik liyderge shygharamyn dep uәde etken edi ghoy.

Marqúm Núrlan Qapparov ta Beyjing saparynyng aldynda «Qazatompromdy» atom elektrstansylaryna arnalghan janarmay shygharatyn eng iri óndiris ornyna ainaldyramyn dep uәde etken.

Sәikestik pe? Bәlkim... Endi «dalanews.kz» jazghan myna derekke qaranyz, Qazaqstan uran óndirisi jóninen әlemdegi kóshbasshy elder qatarynda. Jerimizde urannyng 12 payyzy shoghyrlanghan eken. Al әlemdik qauymdastyqtyng dereginshe, qazir Qazaqstanda úzyn-yrghasy 17 uran kenishi júmys jasasa, solardyng 5-eui ghana «Qazatompromgha» tiyesili eken. Qalghandarynda sheteldik kompaniyalardyng ýlesi bar (búl derek eskirui de mýmkin).

Jogharyda Jәkishev japoniyalyq «Toshiba» kompaniyasymen baylanys ornatpaq boldy dedik qoy. Key derekterge sensek, marqúm Núrlan Qapparov ta dәl osy kompaniyamen kelissózderdi jandandyrmaq bolghan-mys.

Qapparovtyng qazasyna qatysty әleumettik jeliler men BAQ-ta týrli boljamjar aityldy. Sol boljamdardyng biri, oghan qatty әser etetin u bergen reseylik arnayy qyzmet agentteri boluy mýmkin. Eger uran óndirisindegi memlekettik satyp alularda Qapparov Reseyden góri Qytaygha basymdyq bergenin eskersek, búl әngimege talqylaugha túrarlyq mәsele-aq. Dese de búl әzirge dәlendenbegen boljam ghana.

Qalay desek te, Jәkishevten keyin «Qazatompromda» birneshe basshy auysty.

Jәkishevten keyin kelgen basshylardyng birde-bireui kompaniyanyng isin órge domalata alghan joq deydi sarapshylar. Jәkishev jasaghan qyruar júmystyng iynersiyasymen ghana ilgeri jyljyp otyr-mys.

Áleumettik jelidegi pikirlerge sholu

Jogharyda Jәkishev isi sotta qaralyp, uaqytynan búryn bosatu mәselesi talqylanatyn boldy degen aqpar tarady dedik. Osy aqpardy bólisushiler sottyng әdil ótip, Jәkishevke raqymshylyq jasaluyn súrauda. Solardyng (Facebook) birsypyrasy mine:

Murat Muhametjanov: 24 iilya, v 10.00 chasov v g.Semey, budet zasedanie suda po uslovno-dosrochnomu osvobojdenii Muhtara Djakiysheva. Narod sviydetelistvuet.

Súltan-Han Jýsip: Múhtar Jәkishevke  shúghyl bostandyq berilsin!

Sәule Ábildahanqyzy: Ábden týbine jetip, ólim auzyna әkelip, endi bosatu turaly oilaghandaryna da shýkir. Búl jýie qanday jiyirkenishti!

Múhtar Tayjan: Al búl endi jaqsy janalyq! Sottyng sheshimi ong bolsyn!

Mәdy Manatbek: Qúdaygha shýkir!

Týiin. Múhtar Jәkishev sotty bolyp, týrme kórgeli de 9 jyl boldy. Onyng densaulyghynyng nasharlaghany jayly birneshe mәrte aityldy. Týrmede onyng kózine ota jasalghany da belgili. Qart anasy úlyna raqymshylyq jasaudy súrap, Preziydentke hat ta jazdy. Jәkishevti qoldaushy júrt oghan arasha súrap, qol jinady da. Odan keyin qylmysty bolghan azamattardyng keybiri 2016 jyly Tәuelsizdikting 25 jyldyghyna oray raqymshylyq jasau turaly zannyn ayasynda bosap shyqty. Al 2009 jyly tútqyndalyp, 2010 jyly sottalghan Jәkishev sol otyrghannan әli otyr. Endi bes kýnnen song sot bolady eken. Nazarbaev biyligi kezinde týrmede otyrghan Jәkishevke Toqaev biyligi raqymshylyq jasay ma?

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz