نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەلى بەرى، قازاقستان ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن، جاڭا كوزدەرىن ىزدەۋدە تالپىنىس جاساۋدا. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ باسىم بولىگى مۇناي-گاز سالاسىمەن ءتۇرلى-ءتۇستى مەتاللۋرگيا سالاسىنا، جالپى شيكىزات ەكسپورتى سەكتورىنا تارتىلدى. مىسالى، 1993-ءشى جىلمەن 2007-ءشى جىلدار اراسىندا قازاقستانعا تەك قانا اقش تاراپىنان 68,8 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتىلعان. بۇل جىلدار ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن قولايلى جىلدار بولعانى بەلگىلى، وسى جىلدارى قازاقستاندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانك، زەينەتاقى، ينۆەستيتسيالىق قورلارى مەن ساقتاندىرۋ كومپانيالارى اكتيۆتەرىنىڭ ءوسىمى قارقىندى بولدى. قازاقستان باسشىلىعىنىڭ پايىمداۋىنشا ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا 2008-2010-شى جىلدارى الدىن-الا بولجام بويىنشا 255-285 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ كەرەك ەكەن، ونىڭ ىشىندە كاسپي تەڭىزى شەلفىنە 2008-ءشى جىلى 12,9 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە، ال 2011-2015-ءشى جىلدارى 16 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ جوسپارلانعان،  الداعى بەس جىلدىق كولەمىندە ەلدەگى ينفروقۇرىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن 30 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ، 2015-ءشى جىلعا دەيىن تەمىر جولمەن ۇلكەن اۆتوجولدارعا 10 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ كوزدەلگەن بولاتىن، الايدا بۇل جوسپارلاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا الەمدىك قارجى داعدارىسى ءوز وزگەرىسىن تيگىزگەنى بەلىگىلى.

نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەلى بەرى، قازاقستان ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن، جاڭا كوزدەرىن ىزدەۋدە تالپىنىس جاساۋدا. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ باسىم بولىگى مۇناي-گاز سالاسىمەن ءتۇرلى-ءتۇستى مەتاللۋرگيا سالاسىنا، جالپى شيكىزات ەكسپورتى سەكتورىنا تارتىلدى. مىسالى، 1993-ءشى جىلمەن 2007-ءشى جىلدار اراسىندا قازاقستانعا تەك قانا اقش تاراپىنان 68,8 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتىلعان. بۇل جىلدار ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن قولايلى جىلدار بولعانى بەلگىلى، وسى جىلدارى قازاقستاندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانك، زەينەتاقى، ينۆەستيتسيالىق قورلارى مەن ساقتاندىرۋ كومپانيالارى اكتيۆتەرىنىڭ ءوسىمى قارقىندى بولدى. قازاقستان باسشىلىعىنىڭ پايىمداۋىنشا ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا 2008-2010-شى جىلدارى الدىن-الا بولجام بويىنشا 255-285 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ كەرەك ەكەن، ونىڭ ىشىندە كاسپي تەڭىزى شەلفىنە 2008-ءشى جىلى 12,9 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە، ال 2011-2015-ءشى جىلدارى 16 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ جوسپارلانعان،  الداعى بەس جىلدىق كولەمىندە ەلدەگى ينفروقۇرىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن 30 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ، 2015-ءشى جىلعا دەيىن تەمىر جولمەن ۇلكەن اۆتوجولدارعا 10 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋ كوزدەلگەن بولاتىن، الايدا بۇل جوسپارلاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا الەمدىك قارجى داعدارىسى ءوز وزگەرىسىن تيگىزگەنى بەلىگىلى. قازىرگى كەزدە تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ 40%-ى شيكىزات سەكتورىنا كەلىپ وتىر.  ىشكى ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەرىمىزدى الاتىن بولساق، بانك سەكتورىنىڭ كولەمى ءىجو كولەمىمەن العاندا 92,6%-ى، زەينەتاقى قورلارىنىڭ ۇلەسى 9,7%-دى، ساقتاندىرۋ كومپانيالىرىنىڭ ۇلەسى 1,7%-دى، پايلىق ينۆەستيتسيالىق قورلارىنىڭ ءىجو شاققانداعى كولەمى 1,6%-دى قۇرايدى ەكەن. بۇل كورسەتكىشتەر قارجى سەكتورىنىڭ دامۋىندا دا ۇلكەن الشاقتىقتار جانە كەنجەلەپ قالعان تۇستارى بار ەكەنىن كورسەتەدى.
قازاقستاننىڭ قارجى-ەكونوميكالىق مۇمىندىكتەرىن ارتتىرۋ باعىتىندا  2005-ءشى جىلى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ اگەنتتىگى» اكتسيونەرلىك قوعامى قۇرىلدى، ال 2006-شى جىلى اتالعان اگەنتتىك تۋرالى زاڭ قابىلداندى. وڭىرلىك قارجى ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى باستامانى 2004-ءشى جىلى قاراشا ايىندا قازاقستان قارجىگەرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن وتكەن قارجىگەرلەر كونگرەسىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقان بولاتىن. قازىرگى كەزدە الماتى قالاسى وڭىرلىك قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتىن نيۋ-يورك، لوندون، توكيو، شانحاي قور بيرجالارى، شۆەيتساريا بيرجاسى، ماسكەۋ بانكارالىق ۆاليۋتا بيرجاسى، رەسەي تاۋارلىق جۇيەسى سەكىلدى قور بيرجاسىنداعى ازۋلى ساۋدا ورتالىقتارى مويىنداپ وتىر. بۇگىنگى كۇندە اگەنتتىك اياسىندا ارنايى ساۋدا الاڭى، رەيتينگ اگەنتتىگى، اگەنتتىك اكادەمياسى جۇمىس جاسايدى. سونىمەن قاتار «قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ اگەنتتىگى» اكتسيونەرلىك قوعامى رەسەيلىك «رتس قور بيرجاسى» ااق-مەن بىرىگىپ الماتى قالاسىندا «ەۋرازيالىق ساۋدا جۇيەسى» اق قۇردى. بۇل جاڭا قوردىڭ 60%-ى «رتس قور بيرجاسى» ااق-نا، ال 40%-ى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك قارجى ورتالىعىنا تيەسىلى. اگەنتتىك توراعاسى اركەن ارىستانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا قازىرگى داعدارىسقا قاراماي، قازاقستان ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا سالعىلارى كەلەتىندەردىڭ سانى جەتەرلىك، ول تەك قانا باتىس باعىتىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وڭتۇستىك ازيا، اراب ەلدەرىنەن دە ينۆەسيتتسيا قۇيۋعا دايار ينۆەستورلار بار دەيدى. سالالىق اگەنتتىكتىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى، قازاقستاندا تۇڭعىش رەت 2011-ءشى جىلعا دەيىن جوسپارلانعان قور بيرجاسىن دامىتۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق باعدارلاما قابىلداندى. اگەنتتىكتىڭ قۇرىلۋى سونىمەن قاتار الماتى قالاسىندا ۇلكەن حالىقارىلىق قارجى ۇيىمدىرىنىڭ وكىلدىكتەرىن اشۋعا مۇمكىندىك بەردى، 2008-ءشى جىلدىڭ 1-ءشى قاڭتارىنداعى اقپار بويىنشا اگەنتتىكتە تىركەلگەن بروكەرلىك جانە ديلەرلىك ۇيىمداردىڭ جالپى سانى 2007-ءشى جىلدىڭ اياعىندا 65-كە جەتكەن. اگەنتتىكتىڭ باعىتتى جۇمىس جاساۋىنا بايلانىستى ەميتەنتتەردىڭ سان جانە ساپا جاعىنان العاندا ناتيجەسى وسە ءتۇستى، قارجى قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، ەگەر دە 2005-ءشى جىلى ەميتەنتتەردىڭ سانى بار-جوعى 94 بولسا، 2007-ءشى جىلى ونىڭ سانى 126-عا دەيىن وسكەن. اگەنتتىك قۇرىلعاننان بەرى ەلىمىزدەگى قور نارىعى قوزعالا باستاپ، قور نارىعى سەكتورىنداعى زاڭنامالار قابىلدانىپ، ولار جەتىلدىرىلە، سونىمەن قاتار جاڭا قارجى تەتىكتەرى ەنگىزىلە باستادى.
دەگەنمەن دە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قور نارىعىنىڭ جەتىسپەيتىن تۇستارى دا بار، ول قور نارىعى ينروقۇرىلىمىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، ەلىمىزدىڭ قور نارىعىنىڭ باسقا ەلدەردىڭ قور نارىعىمەن سالىستىرعاندا باسەكەلەستىك دەڭگەيىنىڭ، ورتالىق دەپوزيتاريدىڭ كاپيتاليزاتسياسىمەن اۆتوماتتاندىرىلۋىنىڭ تومەندىگى، تەلەكوممۋنيكاتسيالىق ۇسىنىستاردىڭ قىمباتتىلىعى، وتاندىق كومپانيالارمەن كاسىپكەرلەرگە ۇتىمدى باعا بەرۋدىڭ جۇيەلەنبەۋى، كورپوراتيۆتى باسقارۋدىڭ تومەندىگى، كومپانيالاردىڭ ءوز قىزمەتى جونىندەگى اقپاراتتى تولىق اشپاۋى، ينۆەستورلاردىڭ ناشار قورعالۋى، كورسەتىلەتىن قارجى ۇسىنىستارىنىڭ ءبىرىزدى بولۋى. قازىرگى كەزدە وتاندىق قور نارىعىندا تەك قانا اكتسيالار مەن وبليگاتسيالار عانا قولدانىلۋدا. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جەتىسپەۋشىلىك، بۇل حالىق تاراپىنان قور بيرجاسىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ ورىن الۋى جانە ينۆەستيتسيا، قور تۋرالى اقپاراتتىڭ جەتىسپەۋى، جالپى بۇل سالاداعى مادەنيەتتىڭ بولماۋى جانە ت.ب. قارجى داعدارىسى وسى سەكتورداعى كوپتەگەن كەمشىلىكتەردىڭ بەتىن اشىپ بەردى. سوڭعى ۋاقىتتا الماتى قالاسى اكىمى احمەتجان ەسىموۆ تە اگەنتتىكتىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولمايتىنىن ايتىپ ءجۇر. ونىڭ پىكىرىنشە اگەنتتىك مەملەكەتتىڭ تاراپىنان جاساعان قولداۋدى، سەنىمدى اقتاي الماي وتىر دەيدى. الماتى قالاسىن حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا اينالدىرۋ جوسپارى بويىنشا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ اگەنتتىگى» 2015-جىلعا دەيىن ازياداعى الدىڭعى قاتارلى قارجى ورتالىقتارىنىڭ وندىعىنا كىرۋى ءتيىس. قازىرگى كەزدە داعدارىس سالدارىنا قاراماي بۇل سالادا باسەكەلەستىك ارتىپ كەلە جاتىر. الەمدىك قارجى ورتالىقتارى يندەكسىنىڭ (Global Financial Centres Index) باعامى بويىنشا، جەتەكشى قارجى ورتالىقتارىنا گونكونگ، سينگاپۋر، توكيو، دۋباي، شانحاي، باحرەين، پەكين، قاتار، مۋمباي، قالالارى كىرەدى ەكەن. الدىڭعى قاتارداعى ورتالىق تىزىمىنە سەۋل، وساكا، كۋالا-لۋمپۋر، مانيلا، بانگكوك، ىستامبۇل جانە تەھران قالالارى دا كىرۋگە تالپىنىس جاساۋدا.
سوڭعى جىلدارى، كورشىلەس رەسەي، ماسكەۋ قالاسىن حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا اينالدىرۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر. رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسەي قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايعا قاراماي، ماسكەۋ قالاسىن حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا اينالدىرۋ باستاماسىنان باس تارتپايدى، كەرىسىنشە بۇل باستامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ارتىلا ءتۇستى دەيدى. الماتى قالاسىنىڭ قارجى ورتالىعىنا اينالدىرۋ ءۇشىن تمد كولەمىندە بولاشاقتا باستى باسەكەلەستىك ماسكەۋ تاراپىنان تۋىنداۋى مۇمكىن.
الماتى قالاسىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قارجى ورتالىعىنا اينالدىرۋ ءۇشىن اتقارىلاتىن جۇمىس كوپ، ول باسەكەلەستىكتى كۇشەيتۋ، باسەكەلەستىك ورتا قالىپتاستىرۋ. جەكەلەگەن كومپانيالاردان، جەكە تۇلعالاردان باعالى قاعازدار رىنوگىن دامىتۋعا قارجى كوزدەرىن تارتۋ، الماتى قالاسىنىڭ قارجى ورتالىعى بولۋى ءۇشىن ينفروقۇرىلىمىن دامىتۋ جانە جاڭارتۋ، حالىقتىڭ قارجىمەن جۇمىس جاساۋ جونىندەگى مادەنيەتىن ارتتىرۋ، قولايلى ينۆەستيتسيالىق جاعداي جاساۋدى جالعاستىرۋ، قور نارىعىنا جاڭا ەميتەنتتەر تارتۋ، قور نارىعىن دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ۇستەمەلەۋدى جالعاستىرۋ، باعالى قاعازدار نارىعىن دامىتۋ، قازاقستاندا ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋ جانە ت.ب. اۋقىمدى ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ. بۇل تۇيتكىلدى ماسەلەلەر قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى قالاسىنىڭ وڭىرلىك قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ 2011-ءشى جىلعا دەيىن جاساعان ستراتەگيالىق جوسپارىندا كەڭىنەن ايتىلىپ كەتكەن. ۇلكەن جوبانى ىسكە اسىرۋ جولىندا ەڭ ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا ەلدە بەلەڭ العان جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ، سوت جۇيەسىنىڭ اشىقتىعىن، تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرۋ جۇمىستارىن كەڭەيتۋ، ساپالى مامانداردى دايىنداۋ سەكىلدى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك.   ۇلتتىق قور نارىعىن دامىتۋ ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ىشكى قارجىلاندىرۋ كوزدەرىن تابۋدىڭ ۇلكەن بالاما شەشىمى بولماق. جالپى العاندا داعدارىس سالدارىنا قاراماي اتالعان باستامانى قارقىندى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى، ءبىز الدىڭعى قاتارلى قارجى ورتالىقتارىنىڭ ساناتىنا ءبىر ساتى جاقىنداي تۇسەتىنىمىز انىق.

عادىلبەك اكىم، ەكونوميست.

«اباي-ينفورم»