جانۇزاق ايازبەكوۆ. بالزاك نەگە جىلادى؟
دەيىنگىنى ايتپاعاندا، كەيىنگى جيىرما عاسىردا نەبىر قاراعاي باسىن شورتان شالعان الاساپىران زامانداردار ءوتتى.ادامزات قوعامى دامىپ، جەتىلىپ، كەمەلىنىڭ كەمەرىنە كەلدى.بىراق ادام-پەندەڭىز ىزگىلىك، مەيىرىم ، ماحابباتىمەن قاتار، سول باياعى - دۇنيەقوڭىز ، كوزتويماس، باققۇمار، قىزىققۇمار ، قۇمار دا قۇمار! قۇشتار دا قۇشتار! «الەمدى تۇگەل كورسە دە، التىن ۇيگە كىرسە دە، اسپاندا جۇلدىز ارالاپ، اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە- قىزىققا تويماس ادامزات!» (بۇحار جىراۋ). وسى قاسيەتكە كۇنشىل، قىزعانىش ۆيرۋستارى قوسىلىپ ودان سايىن تەگەۋرىندى، قاتەرلەنە تۇسەدى. جولىنا كەزدەسكەن كەز- كەلگەن توسقاۋىلدى تاس تالقانىن شىعارىپ، جايپاپ، تاپتاپ، نە بولماسا اينالىپ وراعىتىپ وتۋگە، ءتىپتى بولماسا ولەردەي ورمەلەپ شىعۋعا ۇمتىلادى! ءبارىن ەڭ الدىمەن ءوزى كورگىسى كەلەدى، ءوزى بىلگىسى كەلەدى، ءوزى راحاتقا باتقىسى كەلەدى. سول ءۇشىن باسىن تاۋعا دا تاسقا دا ۇرادى، قورلىق- سۇمدىققا دا بارادى، قورلىق- سۇمدىققا دا توزەدى! ال قازىر تۇيەنى تۇگىمەن جۇتاتىندار پايدا بولىپ، ەندى تاۋ- توبەڭىزدى، جيدەلبايسىن اتامەكەنىڭىزدى ءۇي -ورمانىمەن، تەزەك - قابىمەن قوسا باۋىرىنا باسىپ الدى! ءوزىم دەگەندە «وگىز قارا كۇشىن» كورسەتىپ جاتىر.اياۋلى ۇلى ماحاببات، ىزگىلىك ادامگەرشىلىك اتاۋلىنىڭ دا تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر جىبەك ءتىنى - يماندى وزىمشىلدىكتە جاتىر. تۇتاستاي ايتساق، قوعام مەن قوعام، مەملەكەت پەن مەملەكەت تە سولاي.
دەيىنگىنى ايتپاعاندا، كەيىنگى جيىرما عاسىردا نەبىر قاراعاي باسىن شورتان شالعان الاساپىران زامانداردار ءوتتى.ادامزات قوعامى دامىپ، جەتىلىپ، كەمەلىنىڭ كەمەرىنە كەلدى.بىراق ادام-پەندەڭىز ىزگىلىك، مەيىرىم ، ماحابباتىمەن قاتار، سول باياعى - دۇنيەقوڭىز ، كوزتويماس، باققۇمار، قىزىققۇمار ، قۇمار دا قۇمار! قۇشتار دا قۇشتار! «الەمدى تۇگەل كورسە دە، التىن ۇيگە كىرسە دە، اسپاندا جۇلدىز ارالاپ، اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە- قىزىققا تويماس ادامزات!» (بۇحار جىراۋ). وسى قاسيەتكە كۇنشىل، قىزعانىش ۆيرۋستارى قوسىلىپ ودان سايىن تەگەۋرىندى، قاتەرلەنە تۇسەدى. جولىنا كەزدەسكەن كەز- كەلگەن توسقاۋىلدى تاس تالقانىن شىعارىپ، جايپاپ، تاپتاپ، نە بولماسا اينالىپ وراعىتىپ وتۋگە، ءتىپتى بولماسا ولەردەي ورمەلەپ شىعۋعا ۇمتىلادى! ءبارىن ەڭ الدىمەن ءوزى كورگىسى كەلەدى، ءوزى بىلگىسى كەلەدى، ءوزى راحاتقا باتقىسى كەلەدى. سول ءۇشىن باسىن تاۋعا دا تاسقا دا ۇرادى، قورلىق- سۇمدىققا دا بارادى، قورلىق- سۇمدىققا دا توزەدى! ال قازىر تۇيەنى تۇگىمەن جۇتاتىندار پايدا بولىپ، ەندى تاۋ- توبەڭىزدى، جيدەلبايسىن اتامەكەنىڭىزدى ءۇي -ورمانىمەن، تەزەك - قابىمەن قوسا باۋىرىنا باسىپ الدى! ءوزىم دەگەندە «وگىز قارا كۇشىن» كورسەتىپ جاتىر.اياۋلى ۇلى ماحاببات، ىزگىلىك ادامگەرشىلىك اتاۋلىنىڭ دا تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر جىبەك ءتىنى - يماندى وزىمشىلدىكتە جاتىر. تۇتاستاي ايتساق، قوعام مەن قوعام، مەملەكەت پەن مەملەكەت تە سولاي. ءتىپتى كەشە قازاق مەملەكەتى ەجەلگى دالاسىنداي اڭقىلداق اقجارما نيەتىمەن استانا سامميتىندە ەۋرووداق ەلدەرىن تاتۋلىق پەن ىنتىماق ءۇشىن باسىن قوسىپ، باتۋاعا شاقىرعاندا، كۇشتىلەرىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتىپ كەرگىدى، كەدەيلەرى كەربەزدەنىپ كەجەگەسى كەيىن تارتتى، ورتاق ادامزاتتىق تاتۋلىق، تورتكىل دۇنيەدەگى بەيبىت تىرلىك ، ءتاستۇيىن بىرلىك دەيتىن باعا جەتپەس كەلىسىم ءۇشىن ءبارىن ۇمتىتىپ، پرەزيدەنتتەر ءبىر- بىرىنە رياسىز جۇرەكپەن قۇشاق جايا المادى. ارقايسىسى دا ءوز ەلىنىڭ مۇددەسىنەن، مەملەكەتتىك وزىمشىلدىگىنەن اسىپ كەتە المادى. ءار كاللادا ءوز قيالى! ال تاريحتا جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرىپ، قوعام دامۋىنا بەتبۇرىس جاساعان XVIII عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ XIX عاسىردى شارپىعان فرانتسياداعى ۇلى توڭكەرىستەردىڭ كوزىن دە اشقان، كورىن دە قازعان - ەگويزم! ال سول ەگويزمنىڭ بۇلك - بۇلك سوققان كۇرەتامىرى - سان ءجۇزدى قۇشتارلىق! قۇمارلىق! ىنتىقتىق! وسى ءتىنى ءبىر، ساباعى ءبىر تۇمسا قاسيەتتىڭ ادامنىڭ ءتۇرلى نيەتتەرىمەن تۇرلەنىپ، مىڭ قۇبىلىسقا ۇشىرايتىنىن قايتەرسىز! مۇنى ءپالساپاشىلار، پسيحولوگتار، سوتسيولوگتار تاعى سول سياقتى ءتۇرلى سالانىڭ ماماندارى تالداپ، جىلىكتەپ، ادامزات قوعامىنداعى الۋان -الۋان كورىنىسىن، سيپاتىن عىلىمي اينالىسقا ەنگىزگەلى تالاي -تالاي عاسىرلار ءوتتى، الدا دا سولاي بولا بەرمەك. ەندەشە، جۇمىر باستى ادام پەندەڭىزدىڭ كەۋدەسىندە شىبىن جانى باردا وسىناۋ بەس كۇن جالعان دۇنيەدەگى قۇشتارلىعىندا شەك بولمايدى ەكەن.. بالزاك گوريوسىن قىزدارىنا دەگەن الاپات سەزىمىمەن قايناعان ءومىر كورىگىنىڭ وت- جالىنىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى.
سونىمەن، روماندى استىن سىزىپ تۇرىپ بايىپپەن تاعى ءبىر وقىپ كورىڭىزشى، كەز- كەلگەن وقيعا جەلىسىنەن ءوزىمىز قويىپ وتىرعان ساۋالعا جەتەلەپ اپاراتىن، سۋىرتپاقتاپ سىر تارتقىزاتىن تۇستارىن وپ- وڭاي -اق تاباسىز. سونىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ الدىمەن تالعاۋىمىز - شىعارمانىڭ شىرقاۋ شەگىنە جاقىندار تۇسىندا گوريونىڭ پانسيوناتتا بىرگە تۇراتىن ستۋدەنت راستينياكقپەن اڭگىمە قۇرعان ءساتى. (راستينياك شىعارماداعى باستى تۇلعانىڭ بىرەگەيى) كوبىنە ىزاسى جەلىپ كەلەتىن، اشۋى شاۋىپ شىعاتىن گوريو: « اركىم وزىنشە سۇيەدى. مەنىڭ سۇيگەنىمنەن كىمگە قانداي قىرسىق تيمەك؟ ماعان جۇرت نەگە قادالا بەرەدى؟ مەن دەگەن وزىمشە باقىتتى جانمىن.» دەيتىنى بار. مىنە، بالزاكتىڭ ەڭ شەدەۆر دەپ تانىلعان بارشا تۋىندىلارىنىڭ استارىندا، تىنىندە جاتقان وسى - ادامدى ءسۇيۋ! سىنشىلار گوريو پاراساتسىز، كىسىلىگى جوق، قيانكەس بىرەۋ، مۇندايلار ءبىزدىڭ قوعامدا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ تارپا باس سالعاندا، بالزاك : «گوريو ولتىرسە دە قوجايىنىنىڭ قولىنداعى جىلى قانىن جالاي بەرەتىن يت سياقتى; ول تالقىلامايدى، ول ايىپتامايدى، ول - سۇيەدى.»، - دەي كەلە، « گوريو قىزىنا جاقىن بارۋ ءۇشىن ول راستينياكتىڭ ەتىگىن ىرزالىقپەن تازالار ەدى. ەگەر قىزدارىنا اقشا جەتپەي جاتسا، ول بانك توناۋعا دا دايىن، قىزدارىن باقىتتى ەتە الماعان كۇيەۋبالالارىنا قالاي وشىكپەي تۇرا الادى؟ دەلفينا راستينياكتى سۇيەدى، ەندەشە ول ونى نەگە جاقسى كورمەسكە. اينالاڭىزعا قاراڭىزشى: ەگەر شىنايى بولعىڭىز كەلسە، يۋبكا كيگەن قانشاما گوريو اتايلاردى كورەر ەدىڭىز! ياعني گوريو اتايدىڭ سەزىمى - تۇگەلىمەن انالىق سەزىم. بىراق، وسىنىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ پايداسى دا جوق. بۇل شىعارماعا ەڭ كوپ قارسى شىققان ادام، ەگەر بۇل تۋىندىنى ءوزى جازار بولسا، ريزا كوڭىلىمەن اقتاپ شىعار ەدى.»، - دەپ جازعان. باجايلاساق، بالزاك ءسوزىنىڭ ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان ءۇزىندىسىنىڭ سوڭعى سويلەمىندە، تاعى دا قايتالايىق، ونىڭ بۇتكىل ءداۋىرناماسىنىڭ دا ، ونىڭ ءوز تاعدىرىنىڭ دا كىلتى جاتقان سەكىلدى! ءيا،قارسى بولعان ادام «ەگەر بۇل تۋىندىنى ءوزى جازار بولسا، رياسىز كوڭىلمەن اقتاپ شىققان بولار ەدى» دەپ اشىنادى! بالزاك رومانىنىڭ ەكىنشى باسىلىمىنداعى العىسوزىندە وسىلاي دەيدى دە، مۇنداي اكە ماحابباتىن ءسىز بۇل پانيدە ەشكىمنەن تاپپايسىز، ەشبىر قيسىنعا كەلمەيتىن ابسوليۋتتىك ينستينكت دەيتىنىڭىزدى سەزىپ، اۆتور ءوزى جەتەلەپ، گوريوسىن العا ساپ وقۋشىنى يلاندىرۋعا ۇمتىلادى. مىنا ءبىر ۇزىندىلەردى شىدامىڭىزدى جەتكىزىپ وقىپ شىعىڭىزشى، گوريو: «ەليسەي الاڭىنا بارىپ، قىزدارىمنىڭ وتەتىن جولىنىڭ قاسىندا توسىپ تۇرامىن; ولاردىڭ كۇيمەلەرى تۇسىما كەلە بەرگەندە، جۇرەگىم قاتتىراق سوعادى; ءساندى كيىمدەرىنە قاراپ سۇيسىنەمىن; قاسىمنان ءوتىپ بارا جاتىپ قىزدارىم مەنىمەن جىميىپ امانداسادى، مىنە تاپ سول مەزەتتە بۇكىل تابيعات ناق ءبىر ەرەكشە جاپ - جارىق كۇننىڭ شۇعىلاسىنا بولەنىپ، التىنداي جارقىراعان ءتارىزدى بولادى ماعان.بۇلار قايتا ورالۋعا ءتيىس قوي دەپ توسىپ تۇرا بەرەمىن، ءسويتىپ تاعى دا كورەمىن ولاردى! جەل قاعىپ، وڭدەرى قىزارا تۇسكەندىكتەرىن كورەمىن. اينالامنان «نە دەگەن سۇلۋ ەدى!» دەگەن ءسوزدى ەستيمىن دە، جان دۇنيەم قۋانىشقا بولەنەدى. ءوزىمنىڭ قانىم ەمەس پە ولار؟ قىزدارىم جەككەن اتتارىمدى دا جاقسى كورەمىن، سولار ۇنەمى تىزەلەرىنىڭ ۇستىنە قوندىرىپ وتىراتىن كىشكەنتاي يت تە بولعىم كەلەدى.مەنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىم تەك سولاردىڭ ارقاسى». گوريو قىزدارى بالعا باراتىنىن ەستىسە، ءبىر كورىپ قالۋ ءۇشىن «كەشتەن تاڭعى ساعات ۇشكە دەيىن توسادى». بىردە سوماداي «قىزىنىڭ اياعىنىڭ استىندا جاتتى دا، بالتىرىنان ءسۇيدى»، «كويلەگىنە باسىن ۇيكەلەدى، «ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بىرەۋدى وزەۋرەي سۇيگەن ەڭ سىپايى، ەڭ جاس جىگىتكە عانا جاراساتىن، اقىلعا سىيمايتىن قىلىقتار ىستەدى»، «ءوزى قاقساعان ءولى دەنە دە، جانى بولسا - قاشان دا قاي جەردە بولسا دا قىزدارىمەن ءبىر جۇرەدى.» ، قارت قىزىنىڭ جازعان حاتىن يىسكەي بەرىپ «ءيسىنىڭ جاقسىسىن اي! جازعاندا قاعازعا ساۋساقتارى ءتيىپ وتىردى اۋ» دەپ سۇيسىنەدى، «..جاراتقان قۇدايدىڭ الەمدى سۇيگەنىنەن گورى، مەن قىزدارىمدى ارتىق سۇيەمىن» دەيتىن «ماحابباتى قارا باستىڭ قامىنىڭ قاندايىمەن بولسا دا سىيىسپايتىن اكەلىك ماحاببات». «ءوزىم جۇماققا بارا قالعان كۇندە، رۋحىم قايتىپ ورالا الار ما، وسى جەرگە جانە قىزدارىممەن بىرگە بولا الار ما، - ايتىڭىزدارشى؟ وسى سەكىلدى بولادى دا دەگەندى ەستىگەنىم بار. سول راس پا؟»، « مەنىڭ قانىم جۇرمەي توقتاپ قالۋى ءۇشىن ولاردىڭ بىراق رەت مۇڭدانا قاراعانى جەتكىلىكتى.« قىزىقتى ءبىر نارسە ايتايىن، تىڭداعىڭىز كەلە مە؟ كەرەك دەسەڭىز قۇدايدىڭ ءوزىن اكە بولعاننان كەيىن ءتۇسىنىپپىن.»
شىعارمانىڭ ءون بويىندا ايەلگە ءتان انالىق سەزىمنىڭ ەركەككە كوشكەنىن ناندىرۋ ءۇشىن زەرباق جازۋشى پسيحولوگيالىق يىرىمدەر، شتريح، دەتالداردى ءۇستى- ۇستىنە ەسەلەيدى. گوريونىڭ اۋزىمەن ايتىلعان مونولوگ-ديالوگتاردى وقىپ وتىرعانىڭىزدا تۇيسىك تۇكپىرىندە وسىلاي بولۋى مۇمكىن دەگەن سانا شىراعى جالت ەتەدى. شالدىڭ تۇلا بويىن ، اقىل -ەسىن مەڭدەگەن وسى ءبىر گيپەر -سەزىم كادىمگىدەي - اق جانىڭىزدى باۋراپ الادى. باتشاعار گوريو ءبىزدىڭ قازەكەڭنىڭ كەشەگى ەستيار شالى بولسا قىزدارىمدى ءوسىردىم، ءوندىردىم، قۇتتى ورنىنا قوندىردىم، ەندى ارعىسىن ءوز تالانىنان كورسىن، ءوز تاعدىرى، ءوز باقىتى ءۇشىن وزدەرى كۇرەسسىن، وزدەرى قورعاسىن دەر مە ەدى؟! قايتەسىز، بۇل بالزاكتىڭ شالى، ونىڭ اۋزىنان ونداي ءسوز شىعارتپايدى، شىعارتپايتىنى، ءشىنجاۋ شال- ون توعىزىنشى عاسىرداعى فرانتسۋز شالى! ونىڭ ءپاني تىرلىككە دەگەن جان كوزى بولەك، تانىعانى -تۇيگەنى، تۇيسىك -ءتۇبىرى دە وزگەشە. اۆتور ءوزىنىڭ سىرتقى جانە ىشكى الەمىنەن پانا تاپپاي الاسۇرعان گوريونى قىزدارى ءۇشىن توزاقتىڭ وتىنا ابدەن ءيۋىن قاندىرىپ اكەلىپ ، اقىرى ءوزى جاققان سول وتقا ورتەپ تىنادى. ءسويتىپ اكە ماحابباتى «ءوز قانىنان جارالعان» پەرزەنتتەرىنىڭ مەيىرىم- قايىرىمىن وياتا المايدى، كوكىرەگىن قارس ايىرىپ، قاسىرەتكە ۇشىراتادى. بۇل بارىپ تۇرعان سىيى، قادىرى جوق قاتىگەز اكەلىك سۇيىسپەنشىلىك بولىپ شىقتى. نەگە؟ بالزاكتىڭ نەگە قابىرعاسى سوگىلەدى؟
بالزاك رومانعا كىرىسپەس بۇرىن، ءبىر كۇندەلىك جازباسىندا: «قارت - وتباسىمەن تۇراتىن پانسيون - 600 فرانك، رەنتا - قىزدارىنىڭ ارقايسىسىندا 50000 فرانكتەن كىرىس بولا تۇرسا دا، سولار ءۇشىن دەپ بارىنان تۇگەل جۇرداي بولادى، يت ولىممەن ولەدى» دەپ ءتۇرتىپ قويىپتى. قولىنا قالام ۇستاعانداردىڭ ءبارى تۇرتەدى، وندا تۇرعان نە بار دەرسىز. بىراق كلاسسيكتىڭ مۇراقازارلارى مەن سىنشىلارى روماندى تالداعاندا مۇنى قاراپايىم كوپ شيمايىنىڭ ءبىرى دەمەي، ءدال وسى تۇرتپەگە جاتا جابىسا، كۋالىككە تارتىپ، تالاي ساراپقا تۇزدىق ەتىپ قۇيدى. بالزاك الەمىن شارلاعاندارعا قامىردان قىل سۋىرعانداي ەتىپ، جازۋشى فەنومەنىنىڭ ءبىر كىلتىن وسى تاقىلەتتەس تۇرتپەلەرىنىڭ استارىنان ىزدەۋ ادەتتكە اينالىپ كەتكەن. وعان سەبەپشى باسقا ەمەس، بالزاكتىڭ ءوزى ەدى. ويتكەنى.. گوريو تراگەدياسىنىڭ قوياسىن اقتارعانداردىڭ كورگەن- بىلگەنىنە، تاپقان -تايانعانىنا ءبىز دە ءۇڭىلىپ كوردىك. بۇل شىندىق. كوزىڭىزدى دە، كوڭىلىڭىزدى دە جەتكىزەتىن تاعى سول جازۋشىنىڭ ءوزى! ول شىندىقتىڭ اتى - اقشا!
<!--pagebreak-->
اقشا! اقشا؟. اقشا.. بايسال كوڭىلمەن بەزبەندەسەك، اقشانىڭ اتى- اقشا. اقشانى قۇداي جاراتقان جوق. اقشانى ويلاپ تاپقان ادامزاتتىڭ ءوزى. ونىڭ «اكەسى» - ساۋدا-ساتتىق. دۇنيەنىڭ ءبارىن شاعىپ-شىعىرلاپ بەرگەن قازىرگى داۋىرىمىزدە نۋميزماتيكانىڭ سىرلى بايانىنان سوناۋ ىقىلىم زامانداردان ازيا، ءۇندى، مىسىر، ريم، ەۋروپا،افريكا دەيسىز بە، اقشانىڭ تۇپكى شاراناسىنىڭ قالاي شىققانىن ءبىلۋدىڭ تۇك قيىندىعى جوق. باسقانى بىلاي قويعاندا، قازاق جەرىندە ءۇى-ءۇىىى عاسىرلاردا سۋياب، سارايشىق، وتىرار، تارازداعى ارنايى شەبەرحانالاردا رۋباسىلار ءتول ءرامىزىن بەدەرلەنگەن تەڭگەلەر قۇيعىزىپتى. ب.ز. 704-706 ج. تارازدا قۇيىلعان «تۇركەش قاعان تەڭگەسى» نەمەسە «تۇركىنىڭ كوك حانىنىڭ تەڭگەسى» دەگەن جازۋلاردان. بۇكىل مەملەكەتتىڭ داۋلەت - مۇلكىن، كۋالاندىراتىن كەپىلدەمە بولعان كورىنەدى.تاريحي دامۋ ۇدەرىسىندە جالپىعا بىردەي ەكۆيۆالەنت فورماسىندا ءار الۋان تاۋارلار: مال، تەرى، باقالشاق، مەتالل بۇيىمدارى ت.ب اقشانىڭ قىزمەتىن اتقاردى. و باستا جاھان ەلدەرىندە اقشانىڭ ءتۇپ اتاسى مال بولسا كەرەك.ء(بىزدىڭ قازاقتا ەسەن -ساۋلىقتىڭ ءپىسسىمىللاسى «مال -جاننىڭ اماندىعىن» سۇراۋدان باستالادى عوي.)مالدى ايتاسىز، ءبىر مونەتانى ءبىر تاۋىققا تەڭەستىرىلگەن زامان بولعان. ول ول ما، يۋلي تسەزار بيلىك قۇرعان زاماندا قۇلاق كەستى قۇلدى اقشاعا - ءبىر كۇلدىڭ قۇنى ءۇش سيىر، التى بۇزاۋ، ون ەكى قويعا باعالاعان. اقشانىڭ كىساپىرلىگىنەن شوشىعان XIX عاسىردىڭ سوتسيال -ۋتوپيستەرى - پرۋدون، وۋەن، گرەي جانە باسقالارى اقشانىڭ كوزىن قۇرتۋ ءۇشىن جانتالاسقانمەن تۇك شىققان جوق. قازا بەرسەڭىز، اقشانىڭ سىرى ۇشان تەڭىز. اقشانىڭ قىزمەتىمەن ادامزات دامىدى، كەمەلدەندى.ال دۇنيە-تەزەككە قۇمارلىق و باستا جاراتقاننىڭ ادامعا جىبەرگەن زاۋالى. ول زاۋالمەن كۇرەسە الماسا، ادام ءوزىن -ءوزى جالماپ قۇرتادى.سوندىقتان دا ادامزات ءومىرى - ماڭگىلىك ايقاس، ماڭگىلىك كۇرەس. وركەنيەتكە ارپالىسپەن اياق باستى، عاسىردان - عاسىرعا قۇشتارلىق، قۇمارلىق دۇمپۋىمەن جەتتى. ەندەشە، بۇل ەجەلدەن - اق كوركەمونەر اتاۋلىنىڭ وزەكتى، ماڭگى باقيلىق تاقىرىبى. سوندىقتان قاي عاسىر، قاي داۋىردە بولسىن اقشانى، دۇنيە -بايلىقتى، ونىڭ زورلىق- قورلىعىن، قايعى - قاسىرەتىن جازباعان جازۋشى كەمدە- كەم، قازىر دە جازادى، كەلەشەكتە جازىلا بەرەدى. ءبىر عانا قيارپۇرىستىق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بالزاكيادانىڭ (اسىرەسە كەڭەس ءداۋىرى رۋحىنداعى ورىس ادەبيەتشىلەرى) وكىلدەرى ءبارى بىرتوعا اقشانى قۇبىجىق، كەسەپات، قارانيەت دەمون رەتىندە تانىتىپ كەلەدى. بىراق جاڭا ايتتىق، اقشا پايدا بولعاننان بەرى قانشا قوعامدىق فورماتسيالار اۋىستى، اۋىسا بەرەدى، بىراق بۇل تاعىنان تۇسپەيتىن فەنومەندىك قۇبىلىس.ءتورت عاسىر بۇرىن اعىلشىن فيلوسوفى توماس گوببس مەملەكەتتى- ءتىرى اعزاعا، ال اقشانى - ونىڭ قانىنا تەڭەپتى.اقشاسىز قوعام دامىمايدى. التىن مەن كۇمىس مونەتالاردىڭ مەملەكەت دارەجەسىندە اينالىمعا تۇسكەن جەرى، قاعاز اقشانى دا بانكتەن شىققان جەرى، بالەنىڭ بار وشاعى مۇقىم دۇنيەدە فرانتسيادان باستالاتىنىن قايتەرسىز! جاھاندىق ەكونوميكانىڭ جۇلىنى اقشاعا تاۋەلدى. سول XIX عاسىردا تۇڭعىش رەت پاريجدە (1867) الەمدەگى اقشا قىزمەتى التىنعا بالانىپ ءپاتۋا دا جاسالعان. ورتا عاسىرلاردا فرانتسيا كوپ ەلدى الىمجەتتىكپەن وتارلادى، تونادى، التىن - كۇمىس، مۇككامال -بايلىقتى تاسىدى، توكتى، شاشتى. پاريجدىكتەر، بياعاڭشا ايتساق: «ۋا، كىمسىز؟ - فرانتسۋزبىز!» دەپ قوراز ايدارلى گاللار ۇرپاعىنىڭ مەيماناسى تاسىعان. دۇنيەقوڭىزدىق ىنساپسىز ىندىنى مەڭدەپ، اشكوز قۇشتارلىق فرانتسۋز ۇلتىنىڭ عاسىرلاردان كەلە جاتقان الەۋمەتتىك ءتۇبىر- تامىرىنا بالتا شاۋىپ، جۋاداي سولدىرىپ جاتقان كەز.بار گاپ، مىنە، وسى ءبىر سان قىرلى ماگيالىق قۇدىرەتكە يە بولعان اقشا فەنومەنىندە. قيلى - قيلى زامانداردا اقشا فاكتورى الەمدىك كوركەم وي دومناسىندا قايتىپ ءپىستى، قالاي قورىتىلدى؟ بۋرجۋازيانىڭ بالپاڭ پەرىسى بالزاكتىڭ قولقاسىن قاۋىپ، الاقان اياسى اق قاعازدى وتتاي قىزدىرىپ، جالىنداي شارپىعاندا كوكەيىدەگىسى، كوكسەگەنى، تاپقانى نە؟
سۇرجەكەي جازۋشىنى بۇلكىلدەتكەن، دەدەكتەتكەن، جان تەرىن شەلەكتەپ توكتىرگەن قۇدىرەتتى قۇشتارلىق كۇشىنىڭ بىرەگەي سىرى نەدە جاتىر؟ مۇنى الىستان ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن. «ادام كومەدياسىنىڭ» بەتاشارى - «گوريو اتايعا» زەر سالساڭىز بولعانى- الدىڭىزدان جامىراپ قويا بەرەدى ! تۋىندىنىڭ ماتەريالدىق رەسۋرستارى مەن ارحيتەكتونيكاسى، تروپتىق ايشىقتارى زەيىنىڭىزدى باۋراپ، ءبىر سيقىرىنا اربالىپ، سوڭىنان تومپاڭداپ ىلەسىپ جۇرە بەرەتىندەي كۇيگە تۇسەسىز. ول سيقىر قۇمعا اۋناتقان ماگنيتتەي تەمىر «شاشتارى» ءتۇزىلىپ بالزاكتىڭ قارا باسى تۋرالى، داۋىرناماداعى قىرۋار كەيىپكەرلەرى ورە تۇرەگەلىپ، كەز- كەلگەن كىتابىنان شىعا كەلەدى. كوزگە ءاپ دەگەندە سۇيەلدەي قادالاتىنى - ساندار، ەسەپ- قيساپتار، تۇنعان بۋحگالتەريا! دەرەكتەر، دايەكتەر! ءپىسسىمىلاسى، روماننىڭ العاشقى سويلەم ورامدارىنان - اق باستالادى. ايتالىق، وقيعانىڭ قاي جىلى، قاي مەزگىلدە، قاي كۇنى، كەرەك دەسەڭىز كەيدە قاي ساعاتتا، مينۋتتا بولعانىنا دەيىن سويلەمدەرمەن ءورىپ بەرەدى. قاراڭىز: « 1819 جىلدىڭ ءنويابردىڭ اياق كەزىندە جەكە مەنشىكتى پانسيونداعى جاعداي وسىلاي ەدى»، « ال راستينياك بولسا- ءتالتۇس، ساعات ەكى جارىمدا قارا فراك كيىپ كەلگەن»، «ۆيكونتەسسانى كورۋگە كەلگەندەردىڭ قاي -قايسى بولسا دا كۇندىزگى ساعات ەكى شاماسىندا د اجۋدا پينتو ماركيزدى وسى ۇيدەن كەزدەستىرەتىن»، «ساعات ەكىدەن تورتكە دەيىن كەلىپ كەتۋ دە بوسەان حانىمعا جايسىز تيەتىندىگىن»، «ۆيكونتەسسا ساعات ءتورت جارىمنان بىلاي قابىلدايتىن»، «نەمەرە ءىنىسى بەس مينۋت بۇرىن كەلسە، ۆينكوتەسسا قابىلداماعان دا بولار ەدى.» ت.س.س.( جوعارىدا ەسكەرتكەنىمىزدەي ، روماننان الىنعان ۇزىندىلەردىڭ بەتتەرىن كورسەتۋدى ءجون كورمەدىك. سەبەبى، كوز تالدىرمايىق، كىتاپتى پاراقتاي قالساڭىز قينالماي تاباسىز) بۇل بۇل ما، رومانداعى وقيعا الاڭى -ۆوكە پانسيوناتىن سۋرەتتەيتىن پاراق بەتتەرىن ءسۇزىپ كورەيىك:« پاريجدەگى لاتىن كۆارتالى مەن سەن-مارسو ماڭىنداعى ارالىقتاعى نەۆ-سەنت-جەنەۆەۆ كوشەسىندە 40 جىلدان بەرى بار». پانسيوندا 18 تۇرعىن بار. تۇراقتىسى - 7 ادام. پانسيون 4 قاباتتى، ءار قاباتىندا 5 تەرەزەدەن بار، 1 قاباتتا - قوناق ءۇي مەن اسحانا، 2 قاباتتا - ۆوكە حانىم; كۋتيۋر حانىم مەن ۆيكتورينا تايفەر،( ەكەۋى جىلىنا 1800 فرانك تولەيدى) ، 3 قاباتتا - پۋارە قارت پەن ۆوترەن;(ايىنا 72 فرانك تولەيدى), 4 قاباتتا -مادمۋازەل ميشونو، گوريو اتاي ،ەجەن دە راستينياك، كريستوف، سيلۆيا، سۋدەنتتەر، مەديكتەر، زاڭگەرلەر، كەلىپ كەتىپ جۇرەتىندەر. پاتەرشىلەرى ايىنا 30 فرانك تولەيدى، كەدەي ستۋدەنتتەردىڭ 45 فرانكتان ارتىق جۇمساۋعا شاماسى كەلمەيدى، ءۇشىنشى قاباتتاعى ەكى تۇرعىن بار بولعانى 72 فرانك اقى تولەيدى. ۆيكتورينانىڭ اكەسى جىلىنا 600 فرانكتەن ارتىق بەرمەيدى، راستينياكتىڭ الىستا قالعان وتباسىنىڭ جىلىنا 3000 فرانك كىرىسى بار، ال اكە- شەشەسى وعان جىل سايىن 1200 فرانك سالىپ تۇراتىن. مەرزىمسىز رەنتاسىن جىلىنا 1350 فرانك كىرىسىنە ساتتى دا قوزعالمايتىن مۇلىكتى تولىق قامتاماسىز ەتىپ 15 مىڭىن ءومىر بويى 1200 فرانك كىرىس بەرەتىن ەتىپ ساتىپ الادى. ءۇيدىڭ جوعارى قاباتىنان جىلىنا 150 فرانك تولەيتىن بولمە جالداپ الادى دا، كۇنىنە 40 سۋمەنەن كنيازدارشا تۇراتىن بولادى».وسىمەن دوعارايىق، سوزا بەرسەك، كوز سۇرىنەدى، سانداردان سانا سارسيدى. بىراق وقىرمان جالىققانمەن بالزاك جالىقپايدى. اۆتور ۆوكە حانىمنىڭ پانسيونىن ءىشى سىرتىن، اينالاسىن، قورا - قوپسىسىن، ءيتى مەن مىسىعىن، قۇرت - قۇمىرسقاسىنا دەيىن تۇگىن قالدىرماي سۋرەتتەيدى. بالزاك مۇندايدا جازۋشى ەمەس، ەسەپشى، كوممەرسانت، قۇرىلىسشى. پانسيوننىڭ بار سۇلباسىن مەترلەپ، قادامداپ ولشەپ بەرەدى. باسى ۆوكە حانىمنان باستاپ، ونداعى تۇراتىن بار ادامنىڭ قالتاسىنان قانشا اقشا، قانشا تيىن - تەبەن شىققانىنا دەيىن ساناپ وتىرادى. ءۇيدىڭ ءىشى - سىرتىنداعى زاتتاردىڭ ءبارىن تۇگەندەيدى، تىزەدى. قانشا ەسىك بار، قانشا تەسىك بار، قانشا ىدىس اياق، كورباي - جەربايدىڭ ءبارىنىڭ دىمىنان -دىم قويمايدى. بولمەلەر، ىشىندەگى جيھازدار، ءتۇرلى زاتتار ءبارىنىڭ ءتۇر - ءتۇسى، ءيسى، پانسيوناتتىڭ اينالاسىنداعى وسىمدىكتەر مەن قوقىستار، مالايلار مەن اتشىلاردىڭ ساسىق ءيستى قىل- قىبىرلى تۇراعى دەيسىز بە، ءبارى -ءبارى بار. .كەيىپكەرلەرىنىڭ كيگەن كيىمىن، جۇرگەن تۇرعانىن، ىشكەن -جەگەنىن باجايلاپ، ەسەپ -شوتقا سالىنادى.ءتىپتى بىقسىپ جانعان تەزەكتەي قولقاڭىزدى قاباتىن ساتتەرى دە، شۋدا جىپتەي شۇباتىلعان سويلەمدەر دە كەيدە جالىقتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ەگەر ءاتۇستى، جەڭىل جەلدىرتىپ وقىساڭىز، وكىنبەۋىڭىز ىقتيمال. دەسەك تە، كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىن جاپقان سوڭ بارىپ، ءبىر مەزەت العان اسەرىڭىزدى ىشتەي شولعانىڭىزدا بىردەڭە جەتپەي قالعانداي بولادى ەكەن. سودان كەيىن ونورەكەڭ ءتىلىن بەزەگەن جولدارعا قايتا كوز جۇگىرتىپ بايقاڭىزشى، ءار سويلەمنىڭ تاساسىنان العان اسەرىڭىزگە جىلت ەتكىزىپ ساۋلە تۇسىرەتىن ، ويىڭىزدى ءتۇرتىپ وتەتىن سوزدەر، تىركەستەر ءورىپ قويا بەرەدى. كۇندىككە قارابايىر ناتۋراليزم دەپ كوركەمدىگىنە شاك كەلتىرگەن بايلامىڭىزدان اينىعىڭىز كەلەدى. ادەبيەتشىلەر كلاسسيكتىڭ باستى ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلاتىن وسى ستيلدىك ايشىعىنا، قولتاڭباسىنا قىرعيداي ءتيدى. بىراق قاعىلەز قالامگەر الىسىپ - جۇلىسىپ ءجۇرىپ، العان بەتىنەن قايتپاي، ءداۋىرنامانىڭ توقساننان استام تومىن توقتاماي جازىپ شىققان.
بالزاكتىڭ پايىمىندا - ساندار مەن زاتتار، تۇتاس ماتەريا قوعام ءومىرىنىڭ ءتىنى، تىرشىلىكتىڭ سىرتقى قۇبىلىس-بەدەرى مەن ادامداردىڭ ىشكى - تۇيسىك قۇبىلىسىنىڭ جىمىننان، بۇلىم-بۇلىمىنان جۇرەك كوزى سۇڭعىلا ادام بولسا، نەبىر سىردى ءتۇتىپ شىعارادى. ادام قاسيەتى مەن اقشانى تارازىنىڭ ەكى باسىنا تارتا وتىرىپ، ادام ءپارۋايىن تۇرمىستىڭ قالاي بيلەيتىنىن بەزبەنگە سالادى.قالامگەردىڭ وسىنداي تۇپكى ويىنا ءۇش ءجۇز بەتكە جۋىق، قالىڭدىعى تابان ەلىدەي وسى رومانىنىڭ ءوزى- اق ايعاق.
سونىمەن، گوريونىڭ اكەلىك جانكەشتى ماحابباتىنا ءبۇرتۇرلى تاڭىرقاپ وتىرىپ، ادامعا ءتان تۇمسا سەزىمنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا ەرىكسىز ىقىلاسىڭىز اۋادى. تاعى وقي تۇسەيىك. گوريو:« ..ولارعا اقشا كەرەك تە، مەن بولسام.-اقشانى قايدا بارىپ،قايدان تابۋدى بىلەمىن. تازا كراحمال ىستەۋگە ودەسساعا بارامىن. ون ساۋساعىمنان ونەر تامادى مەنىڭ، ميلليونداپ تابامىن». «..شىركىن - اي، مەن داۋلەتتى بولسام عوي، بايلىعىمدى ولارعا بەرمەي وزىمدە ساقتاسام عوي ، وسىندا بولار ەدى دە، سۇيە- سۇيە جاعىمدى جالتىراتار ەدى -اۋ ، ەكەۋى. جايناعان بولمەلەرى بار دارا ۇيدە تۇرسام، قىزمەتشى ايەل ۇستاپ، جاعدايىم جاقسى بولسا: كۇيەۋلەرى مەن بالالارىن ەرتىپ ەڭىرەي كەلەر ەدى قىزدارىم! تۋرا سولاي بولار ەدى! مىنە ەندى دانەڭەم دە جوق. اقشاڭا المايتىنىڭ بولمايدى، ءتىپتى قىزدارىڭدى دا ساتىپ الاسىڭ. قايران مەنىڭ اقشام، قايدا كەتتىڭ ەكەن.؟!» دەپ شىبىن جانى شىرقىرايدى. مىنە، وقۋشى، وسى ۇزىندىلەردەن- اق گوريونىڭ كىم ەكەنىن، اكەلىك سەزىمنىڭ تاعدىر - تالايىن كوزگە ەلەستەتە بەرىڭىز. وسىناۋ اق جۇپار الەمگە ساۋداگەردىڭ كوزىمەن قاراپ، پىسىقايدىڭ اقىل- ەسىمەن تانىپ، جۇلىن -جۇيكەسىن تۇرمىسى تورلاعان، داۋلەتتىڭ ديىرمەنىن اينالدىرۋدان باسقاسى ماقۇرىم تىرلىك دەپ كۇن كەشكەن. پەشەنەسىنە جازعان جالعىز باقىتى - پەرزەنتتەرىنە دەگەن اكەلىك سۇيىسپەنشىلىگى جولىندا ، گوريو: «قىرىق جىل جۇمىس ىستەدىم، قاپ ارقالادىم، تەر شۇمەكتەپ اقتى، ءبىر سەندەر ءۇشىن دەپ ءومىر بويى جوقشىلىققا كوندىم. قانداي ءزىلدى بولسا دا، قانداي ەڭبەكتى بولسا دا، قاڭباقتاي جەڭىل كورگەنىم سەندەردىڭ ارقالارىڭدا. عانا. ەندى عوي مەنىڭ ءومىرىم، مەنىڭ داۋلەتىم بار عوي، كۇل بوپ ۇشپاق!» دەپ زار يلەيدى! بەيباق شالعا ءومىردىڭ باسقا قىزىعى بۇيىرماعان الابوتەن فاناتيك! بىراق فاناتيك بولسا دا، اناۋ ايتقانداي كەڭكەلەس تە ەمەس. «گوريونىڭ ساناسىز سەزىمى- ءيتتىڭ ەرەسەن سەزىمتالدىعىمەن تەڭ تۇسە الادى». ساۋدا - ساتتىقتىڭ ءجون جوباسىن جاقسى بىلەدى، ەسەپكە جۇيرىك، قاراجاتتىڭ قارىمىنا ساۋىسقانداي ساق، پىسىقاي.. قىزى دەلفينا مۇڭىن شاعىپ كەلگەندە، كۇيەۋبالاسى نۋسينگەننىڭ قۋلىق- سۇمدىقتارىن جىلىكتەي شاعىپ، قاراجاتتىڭ قالاي جۇمسالاتىنىن، قالاي پايدا تۇسەتىنىن قىزىنا اشىنا ءتىزىپ بەرەتىنى بار. ال قيسىنعا كەلمەيتىن سول الابوتەندىگى ءوز زامانىندا بيلىكتىڭ دە قىتىعىنا ءتيىپ، روماندى جاريالاۋعا تىيىم سالعان ەكەن. بىزدىڭشە، بۇل جەردە گوريو وبرازىنىڭ بولمىسىن بەدەرلەۋدە بالزاكتا لوگيكالىق قايشىلىق جوق. بايقاساڭىز، گوريو قانشا قينالىپ اقشاعا تارىقسا دا، بالزاك وعان بانك توناتقان جوق، كىسى ولتىرتكەن جوق، پەندەگە قىلاۋداي قيانات جاساتقان جوق. ءتىپتى كەيدە ونىڭ بايلىققا ابدەن قۇنىققان دەپ تە ايتۋدىڭ ءوزى كۇماندى. روماننان قىزدارىنا دەگەن كۇيىنىش- اشىنىس ۇستىندە ايتقانى بولماسا، اقشا جولىنداعى كەسىرلى ءىس- ارەكەتىن كورمەيسىز.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
