«قارا شاڭىراق» بەلسەندىلەرى ۆاتساپتا باس قوسقاندا تالقىلاناتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى - قازاقتىڭ قازىرگى زامانداعى ۇيلەنۋ تويى. شىعىنى كوپ، ءمانى جوق، ءداستۇرى تىسقارى دەيدى كوپتىڭ پىكىرى. ۇيلەنەتىن ەكى جاستىڭ ءتوردىڭ توبەسىنە وتىرىپ الاتىنىن دا ەرسى دەيدى. راس، كەلىسەمىن، سوۆەتتىك كەزەڭدە، 60 جىلدارى قالىپتاستى. بۇل قازاق ءداستۇرلى وتباسى، نەكە، جالپى ادامي قۇندىلىقتارى ءجۇز جىل بويى ورىس ەنگىزگەن جاڭالىقتارعا قارسى كۇرەسىپ ابدەن تيتىقتاعان ۋاقىت بولاتىن. وسىلايشا قازاق ءداستۇرىنىڭ ورنىنا نە ورىس ەمەس، نە كومسومول ەمەس، ايتەۋىر قويىرتپاق بىردەمە ەندى. سوعان قازىر تۇلىپقا موڭىرەگەندەي مالدانىپ ءجۇرمىز، ءتىپتى ونى «بايىتىپ» انا حالىقتان بىردەمە ۇرلاپ، مىنا حالىقتان بىردەمە ۇرلاپ كۇردەلەندىرىپ جاتىرمىز.

وتكەن جولى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ تويى تۋرالى جازىپ ەدىك. ەندى سول ۇلكەن ماقالادا ايتىلعان كوپ ماسەلەنىڭ بىرىنە عانا توقتالايىق، ول - قىز ۇزاتۋ تويى.

بۇكىل ەتنوگرافيالىق ادەبيەتتى قاراپ شىقتىم، «قازاقتىڭ ۇيلەنۋ تويى» دەگەنىمىز «قىز ۇزاتۋ تويى» ! قىرىق جەتىنى ايداپ كەلەتىن جەر دە، كۇيەۋ جاق الىپ كەلگەن توي مالىنىڭ سويىلاتىن جەرى دە، وتاۋ مەن جاساۋدىڭ دايىندالاتىن جەرى دە وسى، «قۇدا تارتۋ»، «قىز قاشۋ»، «قۇدا اراسىنداعى ايتىس»، بايگە، كوكپار، «جار-جار (اۋجار), «سىڭسۋ» بارلىعى قىزدىڭ اۋىلىندا بولادى. ەڭ اياعى «نەكە قيار» دا قىز اۋىلىندا وتكىزىلەدى.

مىڭداعان جىلدار، سوناۋ انالىق داۋىرىنەن باستاپ حح عاسىر باسىنا دەيىن قازاق وسى داستۇرمەن ءومىر سۇرگەن. كەلىنشەك تۇسپەي جاتىپ ونىڭ وتاۋ ءۇيىن، ىشىنە شىمىلدىعىمەن قۇرىپ قويادى، ياعني ول ءوزىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. كۇيەۋدىڭ تۋىس-جاقىنى جينالعان سوڭ ۇلكەن ۇيگە بارىپ وتقا ماي قۇيادى، بەتاشار ايتقاندا ۇلكەندەرگە سالەم بەرەدى. مىنە، وسىمەنەن توي اياقتالادى.

ەسكى شەجىرەنى وقىپ وتىرساق جىگىت جاعىنداعى توي تۋرالى ايتىلسا، «پالەنشەنىڭ وتاۋى كەلدى»، سونىڭ تويى دەيدى. كانە ادەبيەتتى قارايىق. ءماشھۇر ەدىگە بي تۋرالى ايتا كەلىپ «شوڭنىڭ تۇسىندا: «جانقوزىنىڭ جالپاق بايى»- اتانىپتى. باسى شوڭنىڭ ءوزى باي، ءبازىل دە باي، بارمەن دە باي، اقىن دا باي، باتىر دا باي، اقپان دا باي، بوتپا دا باي، لابا دا باي، سابا دا باي، شاپات دا باي، ابات دا باي،- باي ەمەسى جوق. شوڭ ءبيدىڭ تۇسىندا جانقوزىعا ءبىر جايلاۋدا ءجۇز وتاۋ ءتۇسىپتى». ياعني ءبىر جازدا جانعوزى دەگەن اتانىڭ اۋىلدارىنا ءجۇز كەلىن تۇسكەن بولىپ وتىر، باستى ماسەلە وتاۋدىڭ كەلۋى، ياعني جاڭا ءۇيدىڭ پايدا بولۋى.

ەكىنشى ءبىر دەرەك ابىلاي حاننىڭ ءبىر جورىقتىڭ كەزىندە قاراكەسەك جارىلعاپ باتىردىڭ اۋىلىنا كەلۋى: «جارىلعاپتىڭ ادەت ءىسى ەكەن دەيدى: «ءولىم بولجالسىز، كەلىم بولجالسىز- دەگەن. مەيمان قوناق: «مەن بۇگىن پالەنشەكەنىكىنە بارامىن»- دەپ، حابار سالىپ كەلمەيدى. كۇندىز كەلىپ قالا ما، تۇندە كەلىپ قالا ما؟»- دەپ، ءۇي ءىشىن توسەنىش توسەتىپ، قۇدا-كۇيەۋ كەلەتۇعىن ۇيدەي قىلىپ قويادى ەكەن. ماڭقان دەگەن بايبىشەسى بار ەكەن. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ بالاسىنىڭ وتاۋى ءتۇسىپ، توي بولىپ، تويعا كەتكەن ەكەن. جولامان، تاستەمىر، اتىباي، كەنجەباي،- دەگەن ءتورت بالاسى بار ەكەن. ەكەۋى جىلقىدا، ەكەۋى قىسىر ساۋعالى كەتكەن ەكەن. ۇيدە جارىلعاپتىڭ جالعىز ءوز باسىنان باسقا جان جوق ەكەن. توسەگىنىڭ ۇستىندە ىرگە جاققا قاراپ جاتىر ەكەن. ءبىر ۋاقىتتا ۇيگە حابارلاندىرۋ ءۇشىن جيەن سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.
- بۇ قايسىڭ؟- دەيدى.
- مەن جيەن: كەرەيىت پالەنشەمىن،- دەيدى.
- نە قىل دەيسىڭ؟- دەيدى.
ءۇي سىرتىندا الپىس قوسشىسىمەن ابىلاي حان ءتۇسىپ جاتىر،- دەيدى...». بۇل جەردە دە قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بالاسىنىڭ وتاۋى تۇسكەنى ءسوز بولىپ تۇر. سوعان جارىلعاپتىڭ بايبىشەسى بارعان بولىپ تۇر، ايەل ەمەس پە، قىزىقتاپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ، كورىمدىگىن الىپ بارادى دا. بۇل جەردە قاز داۋىستى قازىبەك بالام ۇيلەندى دەپ توي جاساپ، وعان جارىلعاپ باتىر تايلى-تاياعى قالماي باردى دەلىنبەيدى. جارىلعاپتىڭ ءتورت ۇلى ءوز شارۋاشىلىعىندا ءجۇر، ءبىرى جىلقىدا، ءبىرى قىسىر ساۋىپ جاتىر. ۇلكەن توي بولسا، وزدەرى جاقىن اعايىن، ولار دا بارار ەدى عوي.

وسى اڭگىمەلەردەن نە اڭعارامىز ؟ ءبىرىنشى، بۇكىل توي قىز جاعىندا وتەدى. تويعا قوناق شاقىرۋ دەگەن تەك سول جاقتا، باسىنا ساۋكەلە كيگەن قىزدىڭ جاس جەڭگەسى اتقا ءمىنىپ جاقىن اۋىلداردى ارالاپ شىعادى. ول كەزدە اۋىل دەگەن ءۇش-ءتورت ءۇي، ونىڭ ءوزى جاقىن اعايىن. تويعا كەلگەن ءار ادام بەلگىلى ءبىر فۋنكتسيونالدى قىزمەت اتقارادى، نە ايتىسادى، نە تارتىسادى دەگەن سياقتى. توي مازمۇنى وتە باي، ءار قيمىل قازىرگى پەساعا تاتيدى، مىسالى قىزدىڭ قۇربىلارىنىڭ كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە، جىگىتتىڭ جولداستارى سىرتىندا اۋجار ايتىسۋى، نەمەسە قىزدىڭ باسىنا ءدال اتتانار الدىندا تاقياسىن شەشىپ ساۋكەلە كيگىزۋ ت.ب.

ءبىزدىڭ قازىرگى قازاق تويى سياقتى ەكى-ءۇش ءجۇز ادامدى ءبىر جەرگە جيناپ مەشكەيلىك جارىس، داڭعازا بي، «اۋزىمەن قۇس تىستەگەن، جۇرتقا اقىل ايتقان، كەيدە ۇرىسقان» اسابا دەگەن اتىمەن جوق، ونداي مۇمكىن ەمەس.
ونىڭ ەسەسىنە ۇيلەنىپ جاتقان ەكى جاستىڭ شاعىن وتاۋى، ياعني پاتەرلەرى جاساۋىمەن دايىن، استارىندا ات ابزەلىمەن جورعا اتتارى دايىن، ەندى اتاسىنان ەنشى الىپ نەگە ءوز شارۋاشىلىعىن، وزدەرىنىڭ وتباسىلىق ءومىرىن باستاپ كەتپەسكە ؟! قىرىق جەتىنى بەرەتىن، توي مالىن اكەلەتىن كۇيەۋ جاق، بىراق ءۇي قىلىپ شىعاراتىن قالىڭدىق جاق. وتاۋ ءۇي دە، جاساۋ دا، باسىنداعى ساۋكەلە دە، ءتىپتى اتاسى بەرگەن ساۋلىق قويلار دا كەلىننىڭ ءوز جەكە مەنشىگى بولىپ تابىلادى. ماتريارحات دەسەڭ دە بولادى ەكەن عوي. ۇيلەنۋ دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءۇي بولۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى، ياعني ۇيگە يە بولۋ !

ال قازىر ءبىز نە ىستەپ ءجۇرمىز ؟ داستۇرگە قايتىپ كەلەيىك اعايىن، ۇل وسىرسەڭ قىرىق جەتى جينا، ياعني ۇلدىڭ وتاۋ ءۇيىن دايىندا، قىز وسىرسەڭ – قىزدىڭ جاساۋىن الدىن الا قامدا.

جامبىل ارتىقباەۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz