• تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ورىن العان «شاڭىراق» شايقاسىنا» 14 شىلدە كۇنى 5 جىل تولدى.

بىردەن ايتۋ كەرەك، «شاڭىراق» شايقاسى» - الەۋمەتتىك، ساياسي نەگىزى، ۇلتتتىق سيپاتى بار، جەر ءۇشىن بولعان تاريحي قاقتىعىس. دالىرەك ايتقاندا، ازعانتاي بيلىكتىڭ جەر ساتۋدى جۇزەگە اسىرعىسى كەلگەن ارەكەتىنەن تۋىنداعان جاعداي. جەر دەگەندە ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، جارتى مالتانى اس ەتكەن بابالارىمىز ۇلان-بايتاق جەردىڭ ءبىر سۇيەمىن دە جاتقا تاپتاتپاعان. ارادا بەس جىل وتسە دە، سول قاندى وقيعانىڭ ساياسي سيپاتىن تۇستەۋ قيىن بولىپ تۇر. بىراق ءبىر جاپىراق جەرى ءۇشىن قالىڭ قازاق تۇتاسىپ، پوليتسياعا تويتارىس بەرگەن سول كۇندى وعان قاتىسقاندار دا، كوزىمەن كورگەندەر دە ءومىر بويى ۇمىتپايتىنى انىق.

ءالى ەسىمدە، 2006 جىلدىڭ 14 شىلدەسى كۇنى ەرتەڭگىسىن ەرتەمەن تەلەفون سوققان جۇمىسشىلار قوزعالىسىنىڭ ءتورايىمى ساقىپ جاڭاباەۆا: «شاڭىراقتى» شاۋىپ جاتىر»، - دەگەندە، بارلىق شارۋانى تاستاپ، ۇيدەن ىتقي شىقتىم. ونىڭ الدىندا عانا باقاي ەلدى مەكەنىندە دە وسىنداي زوبالاڭ ورىن الىپ، ونىڭ ءىزى ءالى دە سۋىماعان بولاتىن...

ءبىرىنشى توقتاعان تاكسيگە وتىرىپ، «شاڭىراققا» تارتتىم. جول-جونەكەي اۆتوبۋسقا تيەلىپ، ىزعىتىپ بارا جاتقان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن باسىپ وزدىق. رايىمبەك كوشەسىنەن تومەن شاڭىراق اۋىلىنا قاراي قاپتاعان پوليتسيا تۇر.

• تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ورىن العان «شاڭىراق» شايقاسىنا» 14 شىلدە كۇنى 5 جىل تولدى.

بىردەن ايتۋ كەرەك، «شاڭىراق» شايقاسى» - الەۋمەتتىك، ساياسي نەگىزى، ۇلتتتىق سيپاتى بار، جەر ءۇشىن بولعان تاريحي قاقتىعىس. دالىرەك ايتقاندا، ازعانتاي بيلىكتىڭ جەر ساتۋدى جۇزەگە اسىرعىسى كەلگەن ارەكەتىنەن تۋىنداعان جاعداي. جەر دەگەندە ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، جارتى مالتانى اس ەتكەن بابالارىمىز ۇلان-بايتاق جەردىڭ ءبىر سۇيەمىن دە جاتقا تاپتاتپاعان. ارادا بەس جىل وتسە دە، سول قاندى وقيعانىڭ ساياسي سيپاتىن تۇستەۋ قيىن بولىپ تۇر. بىراق ءبىر جاپىراق جەرى ءۇشىن قالىڭ قازاق تۇتاسىپ، پوليتسياعا تويتارىس بەرگەن سول كۇندى وعان قاتىسقاندار دا، كوزىمەن كورگەندەر دە ءومىر بويى ۇمىتپايتىنى انىق.

ءالى ەسىمدە، 2006 جىلدىڭ 14 شىلدەسى كۇنى ەرتەڭگىسىن ەرتەمەن تەلەفون سوققان جۇمىسشىلار قوزعالىسىنىڭ ءتورايىمى ساقىپ جاڭاباەۆا: «شاڭىراقتى» شاۋىپ جاتىر»، - دەگەندە، بارلىق شارۋانى تاستاپ، ۇيدەن ىتقي شىقتىم. ونىڭ الدىندا عانا باقاي ەلدى مەكەنىندە دە وسىنداي زوبالاڭ ورىن الىپ، ونىڭ ءىزى ءالى دە سۋىماعان بولاتىن...

ءبىرىنشى توقتاعان تاكسيگە وتىرىپ، «شاڭىراققا» تارتتىم. جول-جونەكەي اۆتوبۋسقا تيەلىپ، ىزعىتىپ بارا جاتقان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن باسىپ وزدىق. رايىمبەك كوشەسىنەن تومەن شاڭىراق اۋىلىنا قاراي قاپتاعان پوليتسيا تۇر.

رىسقۇلوۆ كوشەسىنەن «شاڭىراققا» قاراي وتەتىن بۇرىلىستا، ءتىپتى قالا ىشىندە جۇرەتىن كولىكتى دە جۇرگىزبەي تاستاعان. تاكسيست «اش قۇلاقتان تىش قۇلاق» دەدى مە، كەرى قايتاتىن بولدى. امالسىز كوپپەن بىرگە جاياۋلاپ-جالپىلاپ، ول كەزدە ءالى اتى كوپشىلىككە بەيمالىم «شاڭىراق سايعا» دا جەتتىك.

بىردەن كوزگە تۇسكەنى قالا جاقتان كەلەتىن جولدى ءبىر باتالونعا جۋىق ومون جاۋىپ تۇر. كوز كورىم جەردە ۇرانداپ، اتويلاپ تۇرعان قازاقتار قاراقۇرىم. مۇزداي قارۋلانعان ومون جاساعىن باسقارىپ تۇرعان مىرتىق «مەنتتىڭ»: «قورىقپاڭدار! اياماڭدار!» - دەگەن ايقايىن ەستىپ قالدىم. پوليتسيا مەن حالىقتىڭ ەكى ورتاسىندا ءورت سوندىرەتىن ماشينا جانىپ جاتىر. ونى كىم جاققانى، كىم سوندىرەتىنى دە تۇسىنىكسىز ەدى. ودان ءارى جولدى بوگەۋ ءۇشىن ءار جەرگە تاس ءۇيىلىپتى. پوليتسيانىڭ شابۋىلىن بوگەۋ ءۇشىن ماشينا دوڭعالاقتارىن جاعىپ تاستاعان، بىرنەشە جەردە گاز باللوندارى تۇر.

«قازاقتار! ويانىڭدار! جەر ءۇشىن! اتا-بابا ارۋاعى ءۇشىن!» - دەپ ايعايلاعان ەر ادامنىڭ داۋسى قارلىعىپ شىعادى. ونىڭ ءبىر جاعىندا گاز باللونى، ەكىنشى جاعىندا قولىنا بالتا ۇستاعان ەرەسەكتەۋ ەر بالا تۇردى. ەكەۋى دە شارشاپ، كۇننىڭ ىستىعىنان، الدە اشۋ-ىزادان با، تۇتىگىپ كەتكەن. قاپتاعان قاراقۇرىم حالىقتىڭ ەڭ الدىندا تۇرعان سوڭ، كوزىم بىردەن سولارعا ءتۇستى. قازىرگە دەيىن «شاڭىراق» دەگەن ءسوز ەستىسەم، سول كورىنىس كوز الدىما اتوي ساپ، ەلەستەي كەتەدى!

حالىق پوليتسيانىڭ ەكى بىردەي شابۋىلىنا ءبىرجولا تويتارىس بەرىپ ۇلگەرگەن ەكەن. پوليتسيا قايتا شابۋىلداۋعا باتپادى ما، جوق بۇيرىق سولاي بولدى ما، كەيىن بۇرىلدى. وسىنى پايدالانىپ، قالىڭ جۇرت ەتەك-جەڭىن جيناپ، كوشە-كوشەدەن تاعى دا تاس جيناپ، بەكىنىسىن نىعايتىپ: «كەلسە دە، وتكىزبەيمىز!» دەسىپ جاتتى.

شاشىلعان تاستاردىڭ اراسىنان بالالار بوس پاتروندار تاۋىپ الدى. ادامدار ومون-نىڭ تاڭعى ساعات بەستەن شابۋىلداعانىن، كادىمگى جاۋعا شاپقانداي قالقاندارىن سارتىلداتىپ، بالا-شاعانىڭ ۇرەيىن ۇشىرعانىن ايتىپ جاتىر. قاقتىعىس كەزىندە پوليتسيا ادامداردى اياۋسىز سوققىعا جىققان، ولارعا قارسى رەزەڭكە وقتار اتىلعان.

شابۋىلدىڭ بولاتىنىن ءبىر كۇن بۇرىن ەستىگەن حالىق تۇنىمەن كوز ىلمەي، وت جاعىپ وياۋ وتىرعان. ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزگەن، پوليتسيامەن ەكى اراداعى تەكەتىرەستەن بولدىرعان ادامداردا شارشاۋدان گورى، اشىنۋ باسىم بولاتىن. قورعانسىز اۋىلعا 700-دەن اسا ومون كۇن شىعار-شىقپاستان شابۋىلداعانىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز! ال بۇل دەگەنىڭىز - ءبىر باتالون اسكەر. ول اسكەر قارۋسىز، جالاڭاش قول حالىققا شاپقان.

ءوز وتانىندا ءجۇرىپ، جەرسىز، باسپاناسىز كۇن كەشكەن قازاقتار 90 جىلدارى دا بار ەدى. سول كەزدە دە «باسپاناسىزدار وداعى» قۇرىلعان بولاتىن. ول وداققا ول كەزدەگى الماتى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى زامانبەك نۇرقادىلوۆ جاردەم جاساپ، وسى قازىرگى «شاڭىراق» اۋىلى تۇرعان جەردى ءبولىپ بەرگەن. كەيىننەن بەلگىلى بولعانداي، زاكەڭ مارقۇم سول جەردى ەشكىمنەن رۇقسات سۇراماي-اق، ىرگەسىندەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ كەلىسىمىنسىز ءبولىپ بەرگەن عوي. بۇل بولاشاق تاريحتا ايتىلاتىن ابىرويلى ءسوز بولسا كەرەك.

بىراق 2005 جىلدان باستاپ، قازاق جەر الماق تۇگىلى، باسىنداعى جالعىز باسپاناسى ء(ۇي دە ەمەس!) جاتاقحانالاردان شىعارىلا باستادى. وسى تۇستا الماتىنىڭ سىرتىن ەركىن قونىستانعان قازاق اۋىلدارى مۇنداي جاعداي ءوز باستارىنا دا جەتەدى دەپ ويلاعان جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ 10-15 جىلى ىشىندە توز-توز بولعان اۋىلداردان قازاقتار ەرىكسىز ءىرى قالالارعا (الماتى، استانا) قاراي بوسىدى. و باستا باسپانا ءۇشىن ەمەس، ءبىر ءۇزىم نان تاۋىپ جەۋ ءۇشىن كەلدى. جۇمىس ىزدەپ بوسقىنعا اينالعانداردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسەپكە العان ەشكىم جوق. 2000 جىلدىڭ باسىندا-اق رەسەي باسىلىمدارى قازاقستاندا ىشكى ميگراتسيا بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن اشىق جازىپ جاتتى. شىنىندا دا، ءوز جەرىندە بوسقىنعا اينالعان قازاقتاردىڭ جاعدايىن اقتابان شۇبىرىندىمەن عانا سالىستىرۋعا بولاتىن ەدى! «ەلىم، جەرىم» دەپ شەتتەن كەلگەن قازاقتار دا جەرسىزدەر مەن باسپاناسىزداردىڭ سانىن ارتتىرىپ، بوسقىندار قاتارىن كوبەيتتى.

قىسى سۋىق استانادان گورى، بوسقىنداردىڭ دەنى الماتىعا (جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 40-50 مىڭ ادام قونىستانادى) كەلىپ پانالادى. اۋىلدىڭ جاعدايى جاقسارىپ كەتەر دەگەن ۇمىتتەرى اقتالماعان سوڭ، ورنىعىپ قالۋدىڭ قامىن جاساعان ادامداردىڭ نيەتى مەن ءىسىن زاڭسىز دەۋ - اللاھتىڭ الدىندا دا كۇپىرلىك بولار ەدى. مەملەكەت قاپەرگە ىلمەگەن سوڭ، حالىق، نازارباەۆ ايتقانداي، «ءوز تىرلىگىن ءوزى جاساۋعا» كوشتى. ەلدەگى ەڭ ءىرى مەگاپوليس - الماتىنىڭ اينالاسىنا ءوز بەتتەرىمەن قونىستانا باستادى. ال بۇل جەرگىلىكتى بيلىك ءۇشىن تاپتىرماس قارجى كوزى بولدى. ءبىر كەزدەرى حالىققا دەپ تەگىن بولىنگەن جەر تەلىمدەرىن، جەر الۋعا دەگەن شەشىمدەردى «بارماق باستى، كوز قىستىمەن» ساتۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ولاردىڭ قۇنىققانى سونشا، ءبىر جەر تەلىمىن ەكى ادامعا ساتىپ جىبەرگەن جاعدايلار بەلگىلى بولدى! «جەرگە العان شەشىمدەرىڭ بويىنشا ءۇي سالا بەرىڭدەر، اكتىنى كەيىن الاسىڭدار»، - دەگەنگە سەنگەن حالىق بالالارىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، نەسيە قامىتىن كيىپ، ءۇي تۇرعىزدى. تۇتاس اۋىل بوي كوتەرگەنشە، اكىم اتاۋلى «ۇيلەردىڭ زاڭسىز سالىنىپ جاتقانىن»، كەيبىر ۇيلەردىڭ گاز قۇبىرىنىڭ ۇستىندە، ياعني قاۋىپتى جەردە بوي كوتەرە باستاعانىن «كورمەي، بىلمەي وتىرعان»! 2005 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆ «شاڭىراقتى» ارالاپ، «شاڭىراق» شايقالمايدى، «ايگەرىم» ابىرجىمەيدى»، - دەگەن اتاقتى ءسوزىن ايتىپ، ەشبىر ءۇي بۇزىلمايتىنى، زاڭداستىرىلاتىنى تۋرالى حالىققا ۋادە بەرىپ، ەلدى پرەزيدەنتكە داۋىس بەرۋگە جۇمىلدىردى. قالا اكىمى ەشبىر ءۇيدىڭ اتىنا سىن ايتپاعان. قالاي پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى، سولاي ءۇي قيراتۋ باستالدى! ويتكەنى جەر اقشاعا اينالعان زامان تۋدى!

حالىقتىڭ قولىندا كوك سيامەن باسىلعان ءمورى، ياعني زاڭدى شەشىمى بار ەكەنى، حالىقتىڭ اششى تەر، ادال ەڭبەگى، جۇمساعان قارجىسى ەسەپكە دە الىنعان جوق! ءۇي سالامىن دەپ نەسيە العاندار قارىزعا باتقاندارى ازداي، باسپاناسىز قالدى!

بيلىك حالىقتى الداپ سوقتى. ونسىز دا توز-توز بولعان قاراپايىم حالىقتى ودان ءارى توناۋعا ارسىزدانبادى. مىڭداعان ادام قولىندا شەشىمى بولا تۇرا، اكت ۋاقتىلى بەرىلمەگەندىكتەن، سالعان ۇيلەرى، العان جەر تەلىمدەرىن قايىرا زاڭداستىرۋعا (مىڭداعان دوللار بەرىپ ءجۇرىپ!) ءماجبۇر بولدى. (بىراق زاڭداستىرىلماي قالعاندارى قازىرگە دەيىن بار). مۇنىڭ ءبارى حالىقتى اشىندىرىپ، 2006 جىلى «شاڭىراق» شايقاسىنا» الىپ كەلدى...

ەلدەگى ساياساتتانۋشىلار «شاڭىراق» شايقاسىن» جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن سالىستىردى. ەكى تاريحي وقيعانىڭ ۇقساستىعى سول - قاقتىعىس ۇلت وكىلدەرىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى ورىن الدى. جەتىسۋ اۋدانىنىڭ اكىمى ۋستيۋگوۆ كوتەرىلىستى باسۋعا قاجەتتى تەحنيكا قولدانۋعا نۇسقاۋدى اۋىزشا بەرگەن... جەلتوقسان كوتەرىلىسى سياقتى، «شاڭىراق» شايقاسى» دا اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. ءبىر اپتا، ءتىپتى ءبىر اي كولەمىندە «شاڭىراق» تۇرعىندارىن اڭدۋ، اۋلاۋ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ باستالدى. ءتىپتى قالادان جۇرەتىن اۆتوبۋسقا وتىراتىن شاڭىراقتىقتاردى «اتاكەنتتەگى» ايالدامادا اۋلاپ، ۇستاپ اكەتىپ جاتتى. شامامەن 170-تەن اسا جاس جىگىت زاڭسىز ۇستالىپ (شىن مانىندە، قانشا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى!), زاڭسىز قاماۋعا الىندى! الدى ءبىر تاۋلىك، سوڭى 7-8 كۇن قاماۋدا وتىرىپ شىقتى. ولاردىڭ جانە سوتتى بولعان 25 جىگىتتىڭ باسىنان نە وتكەنىن سوزبەن جەتكىزۋ قيىن! سوت ارون اتابەك جانە ءتورت ادامدى «قاقتىعىستى ۇيىمداستىرۋشىلار» دەپ تانىدى. ارون قاقتىعىس كەزىندە ورتكە ورانىپ، كەيىن ەمحانادا قازا بولعان تەرگەۋشى جىگىتتىڭ ولىمىنە سەبەپكەر دەگەن ايىپپەن 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. وزگەلەرى دە ۇزاق مەرزىمدى جازاعا كەسىلدى.

بيلىكتىڭ شوقپارىن سوققاندار: «شاڭىراقتىقتار ماس بولدى»، - دەگەندى ايتتى. جەلتوقساندا الاڭدا شىققان جاستارعا دا «ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار» دەگەن جالا جابىلعان... جەمە-جەمگە كەلگەندە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ىشكى ىستەر ءبولىمى قىزمەتكەرلەرى: «ءبىز سوت ورىنداۋشىلارىن قورعاۋ ءۇشىن باردىق»، - دەدى. ال، شىن مانىندە، بۇل ناعىز ارانداتۋ بولاتىن. سوت ورىنداۋشىلارى ساپتىڭ الدىندا جۇرسە، حالىق قاراپتان-قاراپ قارسى شىقپاعان بولار ەدى. بىراق ساپتىڭ الدىندا قالقان مەن شوقپار ۇستاعان ومون تۇرعان سوڭ، حالىقتىڭ قارسى تۇرعانى انىق. ويتكەنى شاڭىراقتىقتاردى شوقپارمەن ۇرىپ، قۋىپ ءجۇرىپ تاراتاتىنداي، ولار بۇزاقىلار ەمەس ەدى عوي! ولار بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان سوڭ، كەلىپ، پانالاعان باسپاناسىن، بالا-شاعاسىن نەگە قورعامايدى؟!

«شاڭىراق» تۇرعىندارى تۋرالى بيلىك: «ولار - جەر باسىپ الۋشىلار»، - دەپ شۋلاتتى. ەگەر سىرتتان جاۋ كەلسە، ولار شىن مانىندە جەر باسىپ الۋشىلار بولادى. ال ءوز جەرىندە ءجۇرىپ، ءوز باسپاناسى مەن تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان قارجىسىنا ساتىپ العان جەرىن قورعاعاندار قالايشا جەر باسىپ الۋشىلار بولادى؟! جانە وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن ايتپاستان، تاڭ الاڭ-ەلەڭنەن قالقاندارى مەن شوقپارلارىن كوتەرىپ جەتكەن قارۋلى توپتى ادامدار قالاي قارسى الۋى كەرەك ەدى؟! بۇل جەردە ناعىز زاڭ بۇزۋشىلار - بيلىك پەن ونىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋشىلار ەكەنى داۋسىز. بىراق بۇلاردىڭ بىردە-ءبىرى ايىپكەر ورىندىعىنا وتىرعان جوق!

كەرىسىنشە، جەرى مەن باسپاناسىن قورعاعانى ءۇشىن ادامدار سوتتالدى. ايىپكەرلەر ورىندىعىنا ايىپتىلار ەمەس، جازىقسىز جازالانعاندار وتىردى. شاراسىزدىقتان اۋىلدان قالاعا كەلگەندەردىڭ ماسەلەسىن شەشپەگەن، ىشكى ميگراتسيانى رەتتەمەگەن، «شاڭىراقتاعى» ۇيلەردى ۋاقتىلى زاڭداستىرماعان مەملەكەت ايىپتى بولعان جوق! بىراق بيلىك جۇيەسى حالىقتى ىزالاندىرىپ، ارانداتۋ ءۇشىن، قارۋلانعان ىشكى اسكەر ءبولىمىن الدىعا سالىپ، ادامداردى قاقتىعىسقا يتەرمەلەدى. ودان ءارى ادامداردى جاپپاي قاماۋعا، سوتتاۋعا، حالىقتى مۇنان بىلاي باس كوتەرە الماستاي، ادىلدىك ىزدەمەستەي ەتىپ جازالاۋ ماقساتىنا الىپ كەلدى! بۇل جازىقسىز قامالىپ، تەرگەۋگە الىنعان 25 ادامعا قاتىستى جۇرگىزىلگەن سوت بارىسى كەزىندە انىق بايقالدى. بۇگىن، ارادا 5 جىل وتكەندە دە، بيلىكتىڭ حالىققا جاساعانى - ارانداتۋشىلىق شابۋىل بولعانى قايتالانىپ ايتىلۋدا. بىراق مۇنىڭ كىمگە كەرەك بولعانى بەلگىسىز بولعانىمەن، ءبىر نارسە انىق: جۇمىسسىزدىق پەن شاراسىزدىقتان ءوز جەرىندە اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراعان حالىقتىڭ جاعدايى وسى قالىپتان وزگەرمەسە، قازاقتىڭ شاڭىراعى ءالى تالاي شايقالماسىنا ەش كەپىلدىك جوق.

گۇلميرا تويبولدينا،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 26 (109) 13 شىلدە 2011 جىل