تاريح قالتارىسىنداعى بەيمالىم تۇستاردى ەلەپ-ەكشەپ، ونى حاقيقات تۇرعىسىنان زەردەلەپ، ۇلت مۇددەسىنە ساي قورىتىپ، حالىق قازىناسىنا اينالدىرۋ، كوكىرەگى وياۋ، اردا ازاماتتاردىڭ اسىل بورىشى. وسىنداي ازاماتتىق ۇستانىمداعى ارىپتەسىمىز قىدىربەك قيىسحانۇلىنىڭ گازەتىمىزدىڭ وتكەن سانىندا جارىق كورگەن اباق كەرەي تايپاسىنىڭ قحر-ءدىڭ سۋار ولكەسىنە قونىستانۋى جانە اباق كەرەيدىڭ ەرەجەسى تۋرالى ماقالاسى قازاق وقىرمانىنىڭ تاريحي تانىمىن ارتتىراتتىنى تالاسسىز شىندىق. دەسەك تە، قيىسحان باۋىرىمىزدىڭ پەيىلى وڭ بولعانىمەن، تاريحتى تارقاتا ايتۋدا ءبازبىر كەمشىلىكتەرگە جول بەرگەن سەكىلدى. «بابا تاريح» - قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ورتاق ەنشىسى بولعاندىقتان، شىعىس تۇركىستان اۋماعىنا اباق كەرەيدىڭ قالاي اۋا كوشىپ بارعاندىعىن، سونداي-اق، ەجەلگى ادەت-عۇرىپ زاڭىنىڭ سارقىنشاعى «ءتورت بي، تورە زاڭى» تۋرالى ءبىز دە بىلەتىنىمىزدى وقىرمان تالقىسىنا سالۋدى ءجون كوردىك.

«كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋدىڭ استارىنداعى اقيقات

تاريح قالتارىسىنداعى بەيمالىم تۇستاردى ەلەپ-ەكشەپ، ونى حاقيقات تۇرعىسىنان زەردەلەپ، ۇلت مۇددەسىنە ساي قورىتىپ، حالىق قازىناسىنا اينالدىرۋ، كوكىرەگى وياۋ، اردا ازاماتتاردىڭ اسىل بورىشى. وسىنداي ازاماتتىق ۇستانىمداعى ارىپتەسىمىز قىدىربەك قيىسحانۇلىنىڭ گازەتىمىزدىڭ وتكەن سانىندا جارىق كورگەن اباق كەرەي تايپاسىنىڭ قحر-ءدىڭ سۋار ولكەسىنە قونىستانۋى جانە اباق كەرەيدىڭ ەرەجەسى تۋرالى ماقالاسى قازاق وقىرمانىنىڭ تاريحي تانىمىن ارتتىراتتىنى تالاسسىز شىندىق. دەسەك تە، قيىسحان باۋىرىمىزدىڭ پەيىلى وڭ بولعانىمەن، تاريحتى تارقاتا ايتۋدا ءبازبىر كەمشىلىكتەرگە جول بەرگەن سەكىلدى. «بابا تاريح» - قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ورتاق ەنشىسى بولعاندىقتان، شىعىس تۇركىستان اۋماعىنا اباق كەرەيدىڭ قالاي اۋا كوشىپ بارعاندىعىن، سونداي-اق، ەجەلگى ادەت-عۇرىپ زاڭىنىڭ سارقىنشاعى «ءتورت بي، تورە زاڭى» تۋرالى ءبىز دە بىلەتىنىمىزدى وقىرمان تالقىسىنا سالۋدى ءجون كوردىك.

«كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋدىڭ استارىنداعى اقيقات

بىرىنشىدەن، ماقالا يەسى «كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى حالىقتى ەرتىپ شىڭجانعا كوشكەن...» دەگەن دەرەكتى ناقتى قانداي دەرەككوزدەن العانىن كورسەتپەپتى. ال، س.تولىبەكوۆتىڭ: «ابىلمامبەت حاننىڭ تۇسىندا، 1742 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدىلەرى رەسەي بيلىگىنە قاراۋعا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى ەلدىڭ ءبىرازىن الىپ، شىعىس تۇركىستانعا كوشكەن» دەگەن تۇجىرىمىنا كەلەتىن بولساق، بۇل تاريحي نەگىزى ءدۇدامالداۋ قورىتىندى. راس، 1742 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بيلەۋشىلەرى رەسەي پاتشالىعىنا بودان بولۋعا انت بەرگەن. بىراق، شىن مانىندە ورتا ءجۇز حالقى رەسەيگە ابىلاي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن باعىنا باستادى. ش.ۋاليحانوۆ «ابىلاي حان» اتتى زەرتتەۋىندە قازاق حاندىعىنىڭ ءحVىىى عاسىرداعى ساياسي احۋالىنا توقتالا كەلىپ، ابىلاي حان بىردە رەسەي پاتشاسىنا، بىردە قىتاي بوعدىحانىنا باعىندىم دەگەنىمەن، شىنتۋايتىندا ەشقايسىنا بودان بولعان ەمەس (شوقان ۋاليحانوۆ شىعارمالارى. ءى توم. ابىلاي حان. 224-231 بەتتەر. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. استانا 2010) دەپ تۇجىرىمدايدى. تەگىندە، رەسەيدىڭ اكىمشىلىك جۇيەسى ورتا جۇزگە 1822 جىلى م.م.سپەرانسكيدىڭ «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جارعىسى» رەفورماسىنان سوڭ  ورنىعا باستادى. حاندىق بيلىك جويىلىپ، ورنىنا وكرۋگتەر قۇرىلىپ، دۋاندار سالىنا باستادى (قاراڭىز: ە.بەكماحانوۆ. كازاحستان ۆ 20-ە ي 40-ە گودى XIX ۆەكا. الماتى 1991). ال، وعان دەيىن، رەسەي پاتشالىعىنا ورتا ءجۇز حالقى ءسوز جۇزىندە عانا باعىنىشتى بولىپ كەلدى. ياعني، قيىسحان باۋىرىمىزدىڭ XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءومىر سۇرگەن كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا نارازى بولىپ، شىڭجانعا كوشتى دەگەن تۇجىرىمى نەگىزسىزدەۋ ايتىلعان.

ال،  اباق كەرەيدىڭ سىر بويىنان شىعىسقا بەت تۇزەپ ۇدەرە كوشۋى تۋرالى احمەتوللا قاليۇلى «سۋفيزم تاعىلىمىنىڭ شىعىس وڭىرلەرىنە تارالۋى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىندا: «ابىلاي حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان قازاقتىڭ بەلدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بەرداۋلەتۇلى جانىبەك باتىردىڭ جوڭعاردى تۇرە قۋىپ، بۇل وڭىرگە اباق كەرەيدى كوشىرىپ الىپ كەلگەندىگىن ايتا كەلىپ، ەل اۋزىندا قالعان بۇقار جىراۋدىڭ «...كەرەي قايدا باراسىڭ» دەپ باستالاتىن تولعاۋىنان تەرەڭ تاريحي سىر شەرتەدى:  «اباق كەرەي وسى مەكەندە ء(سىرا سىر بويى بولسا كەرەك. م.ي) جۇرگەندە ءبىر جىلى ۇلكەن توي بولادى. تويدا اباق ەلى مەن ارعىن ەلى سوعىسىپ كالادى. سوعىستا ءبىر قىدىرۋ ادام ەكى جاقتان دا جارالانادى. سويىلعا جىعىلعانداردىڭ ىشىنەن ارعىننىڭ اقمىرزا دەگەن جىگىتى كازا بولىپ جالاسى كەرەيگە كالادى. ارااعايىندار اراعا ءجۇرىپ، كازاق زاڭى بويىنشا كەرەيدەن ارعىنعا قۇن الىپ بەرىپ، اباقتىنى ارعىننىڭ اياعىنا جىعىپ بىتىرمەك بولادى. بۇعان كەرەي جاعى: «ءبىز ادام ولتىرگەنىمىز جوق، ارعىننىڭ ءوز اراسىندا وشتىك بار. وسى ورايدا ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، جالاسىن بىزگە جاۋىپ وتىر، اعايىننىڭ ءبارى ىرگەلى ارعىنعا بۇرىپ سەيلەدى. ىرگەدەن جاۋ، بەلدەۋدەن داۋ شىقتى، وسى قاستىق كالىپ، وشتىك وشكەنشە موينى ۇزاق ءبىر جەرگە دالدالانا تۇرعانىمىز ابزال» دەپ اباقكەرەي بۇل ماڭنان اۋا جەنەلەدى. بۇل ءچيانلۇڭنىڭ 36 جىلى ەكەن (قازاق ول تۇستا چيڭ پاتشالىعىنىڭ ءچيانلۇڭ حانىنىڭ جىلناماسىن قولدانعان. ال، بۇل 1771 جىلى ەكەن). ءبۇل كەز قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى كاقتىعىس اياقتالىپ، قىرعىز حانى قىزى تۇماردى ابىلپەيىز حانعا بەرىپ، ەندى عانا تىنىشتىق ورناعان كەز ەكەن. ول زاماندا ەل ءىشىنىڭ تىنىشتىعى، ىرگەنىڭ بۇتىندىگى، اعايىننىڭ تاتۋلىعى ەلدىڭ ەل بولۋىنىڭ نەگىزى ەدى. وسىنى ويلاعان ەل جاقسىلارى كوشكەن كەرەيدى توقاتۋ ءۇشىن ارتىنان كۋىپ بارىپ اقىل ايتىپ كايتارۋعا بۇقاردى جىبەرەدى. بۇقار سىر بويىن جاعالاپ كوش ىزىنە ءتۇسىپ ەلدى قۋىپ جەتكەن سوڭ، ەلدىڭ بەتىن سۋىقكا سالعان سۇرقىن بايقاپ «ەلدىڭ سۇرقى سۋىق ەكەن، كۇش بەرەر ءتۇرى جوق، ەندى قىزىل ءتىلدىڭ كۇشىمەن ءبىر ءىلىپ كورەيىن، ىلدىرسە ءىستىڭ وڭعانى، ىلدىرمەسە مىستىڭ قۇرىعانى» دەيدى دە ەلباسىلارىنىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرماق، وي سالماق بولىپ:

«كەرەي كايدا باراسىڭ؟

سىردىڭ بويىن كەبەلەپ

سوڭىڭنان قۋىپ مەن كەلدىم،

تۇلپارىمدى جەبەلەپ.

ەندى الدىڭنان شىعايىن،

جاڭبىردايىن سەبەلەپ.

اق مىرزامدى ءولتىردىڭ،

اق سويىلمەن توبەلەپ.

تانىماساڭ سەن مەنى،

ارعىن دەگەن ارىسپىن،

ازۋى كەرە كارىسپىن.

سەن بۇزاۋ تەرىسى شونشىكسىڭ،

مەن وگىز تەرىسى تالىسپىن.

حان الدىندا بىتىسسەڭ،

قۇداندالى تانىسپىن.

حان الدىندا بىتپەسەڭ،

اتاسىن بىلمەس الىسپىن.

كوشىڭ كەتەر ءبىر جاقكا،

مالىڭ كەتەر ءبىر جاقكا،

كوش سوڭىنان جەتە الماي،

ەسىڭ شىعار سول شاقتا.

بۇل بەتىڭمەن كەتەرسىڭ،

باسقا لاشىق تىگەرسىڭ.

اۋزىڭنان اس كەتەر،

قارا كوزدەن جاس كەتەر.

رايىڭنان كايتپاساڭ،

كەۋدەڭدەگى دۋىلعالى باس كەتەر"

دەپ كاتاڭ ءسوز قوزعاپتى. سوندا اباقتىڭ البىرت باتىرلارىنىڭ ءبىرى ۇلكەندەر ءسوز باستاعانشا، وراعىتىپ العا ءتۇسىپ:

"ارىسىندى ايتىپ اپتىقپا،

كەلەمىز ءبىلىپ ساقتىقتا.

كورسەتپە كەلە قۇقاي كۇش،

جايىڭدى ايت اتتان ءتۇس.

شاڭىرقاپسىڭ شالاپ ءىش،

بىتەر سونسوڭ كالعان ءىس»

دەپ دۇرسە قويا بەرىپتى. ۇلكەندەر بۇقاردى اتتان ءتۇسىرىپ، كۇتىپ، قالعان ەلدىڭ باۋىرمالدىعىنا ءسۇيىنىپ «ەلدىڭ ەلدىگىنە، ەردىڭ ەرلىگىنە باس»، «ارعىننىڭ قىلىعىنا ءتيدى-اۋ، كەرەيدىڭ مالىنا سۇراۋ بولماعان سوڭ وكپەلەپ اۋدىق، ەندى كايرىلا المايمىز، كوڭىلدەرىڭە قاياۋ الماڭدار» دەپ ءمان-جايدى ۇعىندىرىپ، بۇقاردى جولعا سالادى. اۋعان كوش قالبا، ماڭراق، كىشكەنە تاۋ... دەگەن تاۋلارى، جايسان كول (ورىس تىلىنە ۇندەسىپ كەيىن زايسان كول اتانىپ كەتكەن), كىشكەنە كول دەگەن كولدەرى بار وڭىردەن ىرگە تەۋىپ، شىعىسى ساۋىر تاۋىنىڭ شىعىس تۇمسىعى، ۇلىڭگىر كولى، ۇلىڭگىر وزەنى بويىنا دەيىن كەڭ كوسىلىپ ورنىعادى. ءاسىلى بۇل كەرەي تايپاسىنىڭ جوڭعار جاۋگەرشىلىگى زامانىنان بۇرىنعى قارا قونىسى ەدى، كەيىن شاپقىنشىلىقتار تۇسىندا ىرگە اۋدارىپ، ىعىسىپ كەتكەن-ءدى. اباق كەرەي سول مەكەنگە كايتا ورالادى (احمەتوللا قاليۇلى. سۋفيزم تاعىلىمىنىڭ شىعىس وڭىرلەرگە تارالۋى. تۇركىستان مادەنيەتى مەن تاريحى. تۇركىستان 2000).

قىتاي قازاقتارىنا 2005 جىلى ساپارلاي بارعانىمىزدا، بۇقار جىراۋدىڭ «كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋىن ءاربىر اۋىلدىڭ اقساقالى كەرەيدىڭ شەجىرەسىن تارقاتقاندا جاتقا ايتاتىنىن ەستىپ كورگەن ەدىك. احمەتوللا قاليۇلى اباق كەرەيدىڭ كوشى تۋرالى فولكلورلىق دەرەككە ارقا سۇيەگەنىمەن، دەمەك، بۇقار جىراۋدىڭ «كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋىن باسقاشا قورىتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. سوندىقتان، «كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى حالىقتى ەرتىپ شىڭجانعا كوشكەن...» دەگەن تۇجىرىمدى تاريحي شىندىق ەمەس دەپ قابىلداعان ءجون.

ءور التايعا ابىلاي حاننىڭ ايلاكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك

ەكىنشىدەن، ماقالا يەسى «ۇيعىر ءتىلى ءحىح عاسىردا التاي ولكەسىندەگى قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ ورتاق تىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن» دەپ قاتەلىككە بوي الدىرادى. ۇيعىر ءتىلى اشقاشان التاي حالقىنىڭ ورتاق ءتىلى بولعان ەمەس. اۆتور، بۇل جەردە شاعاتاي تىلىمەن ۇيعىر ءتىلىن شاتاستىرىپ تۇرعان ءتارىزدى. ال، شاعاتاي ءتىلى ورتالىق ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ورتا عاسىرلارداعى كىتابي ءتىلى بولىپ كەلگەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، قيىسحان باۋىرىمىز: «باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ، ول ەلدىڭ ەمەۋىرىنەن قورىقپاي، ءوز جارعىسىن جاساپ، ءوز ىشىندە بيلەۋشىسىن سايلاعان ات توبەلىندەي قازاق بالاسىنىڭ مۇنداي ەرلىگى كەيىنگى ۇرپاققا تاتىمدى ناسيحات ەكەنى ءسوزسىز»، دەپ اباق كەرەيدىڭ قۇتتى قونىسى ءور التايدىڭ كۇڭگەي بەتكەيىن قارا قىتايعا تەلىمدەي سالىپتى. ال، قىتايداعى قازاق تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن ن. مۇحامەتحانۇلى: «چيڭ پاتشالىعى ءXVىىى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جوڭعار حاندىعىن جويىسىمەن-اق، ءوزىنىڭ باتىس تەرىستىك شەكارا قاراۋىلىن بەلگىلەدى. ەرتىستەن ىلە وزەنىنە دەيىنگى ارالىققا تاس ءۇيىپ قاراۋىل تۇرعىزادى. بۇل ءوڭىر نەگىزىنەن سوناۋ باتىس حان پاتشالىعى كەزىندە قازاقتىڭ ارعى تەگى مەكەندەگەن اتاقونىس جەرلەرى ەدى» (ن. مۇحامەتحانۇلى. ديپلوماتيالىق قاتىناستار جانە قىتايتانۋ ماسەلەلەرى. الماتى 2010. 29 بەت) دەپ، بۇگىنگى سۋار-عى قازاق حالقى قونىس تەپكەن ءوڭىردى ەجەلدەن ءوز مەكەنىمىز رەتىندە باعالايدى.

زادىندا، جوڭعار حاندىعى 1757 جىلى جويىلعاننان كەيىن اباق كەرەي مەن نايمان رۋلارى ولاردان بوس قالعان القاپقا ابىلاي حاننىڭ پارمەنىمەن كوشىپ بارىپ، قونىستانا باستادى. ابىلاي حان ىلە، تارباعاتاي، ءور التاي وڭىرىنە قازاق كوشىن اگرەسسيالىق جولمەن ەمەس، ديپلوماتيالىق قونىستاندىردى. ادەپكىدە، جوڭعارلاردان بوساعان ايماقتى قازاق رۋلارىنىڭ يەمدەنۋىنە تسين ۇكىمەتى ادا-كۇدە قارسى تۇردى. ابىلاي حان قازاقتىڭ اتا-قونىسىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كەنجەعارا باستاعان ەلشىلەرىن جىبەرگەندە، تسين بيلەۋشىسى: «سەندەر جىبەرگەن ەلشىلدەردىڭ مالىمدەمەسىندە تارباعاتاي ءبىزدىڭ بۇرىنعى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىمىز ەدى. ءبىز سىزدەن ءوزىڭىزدىڭ ءىلتيپاتىڭىزدى ءبىلدىرىپ، وسى جەردى بىزگە بەرسەڭىز - دەگەن سوزدەر بار ەكەن. بۇل جەردى ءبىز جاڭادان تىنىشتاندىردىق، كۇنى بۇگىنگى دەيىن بوس تۇر. ءاسىلى، مەنى ول جەردى قيمايتىن ەدىم. دەگەنمەن، سەندەر بىزگە ەندى عانا كەلىپ باعىندىڭدار، ءالى ەشقانداي ەڭبەكتەرىن سىڭگەن جوق. مۇنداي جاعدايدا (تالاپ ەتكەن جەردى) وسىلاي بەرە سالساق، مەملەكەتىمىزدىڭ تارتىبىنە ساي كەلمەيدى. ەگەر، سەندەر وپاسىز قىلمىسكەر ءامىرسانانى ۇستاپ اكەپ بەرسەڭدەر وندا مەن ءوز ءىلتيپاتىمدى كورسەتىپ (تالاپ ەتكەن جەردى) سىيلار ەدىم» (مۇحان يساحان، ەلبول رايحانۇلى. قىتايداعى قازاق قوعامىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. قازاقستان-زامان، 13 شىلدە، 2007 جىل. تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 548 توم، 9-10 بەتتەر) دەپ جاۋاپ قاتتى. بۇدان كەيىن ابىلاي حان اشىق ۇرىسقا بارماۋ ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ، بوس جاتقان وڭىرگە بىرتىندەپ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارىن كوشىرە باستادى. مۇنى ەستىگەن تسين ورداسى، قورعانىس ءمينيسترى ا.گۇيگە بەرگەن جارلىعىندا: «...دەرەۋ اسكەر جىبەرىپ تارباعاتايعا قونىس تەپكەن قازاقتاردى شەكارادان اسىرىپ قۋىڭدار، ابىلايعا ادامدارىن كەرەكە قايتارۋ اكەتۋدى ايت» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 609 توم، 18 بەت) - دەپ بۇيىردى. ال، ابىلايحان التايمەن تارباعاتاي جانە ىلە وڭىرىنە كوشكەن قازاقتى كەرى قايتارۋدىڭ ورنىنا تسين پاتشالىعىنا ەلشىلەر اتتاندىرىپ قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى مويىنداۋعا شاقىرادى. وسىعان وراي، 1760 جىلى تسين پاتشاسىنىڭ ورداسى ابىلاي حانعا جاۋاپ حاتىندا: «... سەنىڭ ەلشىلدەرىڭنىڭ ايتۋى بويىنشا جوڭعار جەرى قازىر، يەن بوس جاتىر. ابىلپەيىستىڭ قولاستىنداعى تاڭاتار، قارقارالى، ەسەنگەلدى، جولىمبەت رۋلارى الىن، قاراتال، بارلىقتا تۇرىپ جاتىر، سوندا سەندەر پاتشا جارىلقاعان ۇستىنە جارىلقاي ءتۇسسىن دەپ، ىلەگە بارىپ، قونىستانسىن دەگەن ەكەنسىڭ. تارباعاتاي ءوڭىرى ەجەلدەن جوڭعاردىڭ جەرى. پاتشا ول جەردى قالىڭ قولىمەن بارىپ تىنىشتاندىردى. قازاقتار سەندەردىڭ جەرلەرىڭ ۇلان-عايىر بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ شەكارامىزدان وتۋىمىزگە جول جوق. تارباعاتايدى پاتشا ساعان بەرمەگەن ەدى عوي، سەن قالايشا ءوز بىلگەنىڭمەن شىعىسقا قاراي ءورىس جايىپ وتىرسىڭ. جوڭعارلار ول جەردى كەزىندە كۇشپەن تارتىپ العاندا، سەندەر ولاردىڭ ماڭايىنا كەلە الماعان ەدىڭدەر. پاتشا ىلەنى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، سەندەر بەيبىت ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدىڭدار. وسىنى نەگە قاناعات تۇتپايسىڭدار» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 613 توم، 17 بەت) دەپ جازدى.

تسين پاتشالىعىنىڭ بۇلاي شىر-پىر بولۋىنان ابىلاي حاننىڭ ەلدى شىعىسقا قاراي كوشىرىپ، تسين پاتشاسىنىڭ مۇنداعى بيلىگىن مويىنداماي وتىرعاندىعىن كورە الامىز. تسين پاتشالىعىنىڭ شەكارا بەلگىلەرى رەتىندە ورناتقان باعانالارىن مۇنداعى قازاقتار مويىنداعىسى كەلمەدى. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ وتتىك، الاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە بويىن ەجەلدەن قازاقتىڭ كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپالارى قونىس ەتكەن بولاتىن. كوشپەلى وركەنيەتتە شەكارا بەلگىسى بولىپ، اتا-بابالاردىڭ جاتقان زيراتى سانالعان. بۇل وڭىرلەردە كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپاسىنىڭ جوڭعارلار جاۋلاپ العانعا دەيىن ءومىر سۇرگەن قانشاما اتا-باباسى جەرلەنگەن بولاتىن. سوندىقتان دا، قازاقتار تسين پاتشالىعىنىڭ شەكارا باعانالارىنا پىسقىرىپ تا قارامادى. قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلىپ جاتقان قالىڭ ءنوپىرىن كەرى قايتارۋعا كۇشى كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن تسين پاتشالىعى اقىرىندا التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە ءوڭىرىن رەسمي تۇردە مۇندا كەلىپ ورنىققان قازاقتارعا بەكىتىپ بەردى. بۇل تۋرالى تسين پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان مىنا حاتىندا ايتىلادى: «...سەندەر بىرنەشە ونداعان جىلداردان بەرى ەپتەپ ىشكەرلەپ جىلجىپ ەنىپ كەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ گەنەرال شوڭجارلارىمىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءاسىلى سەندەردى جازاعا تارتۋ كەرەك ەدى. بىراق، پاتشا سەندەرگە كەڭپەيىلدىك جاسادى. سەندەردىڭ شەكارا قاراۋىمىزدىڭ بەر جاعىندا جاتقان يەن جەرلەرگە كەلىپ مال باعۋلارىڭا رۇقسات جارلىعىن جاريالايدى. بۇنىڭ ءبارى سەندەردىڭ بىزبەن ەلدەسكەندەرىڭ ءۇشىن پاتشانىڭ جاساعان شاپاعاتى. وزدەرىڭ ءوسىپ-وركەندەۋمەن قاتار كورشىلەس ەلدەرمەن دە تاتۋ تۇرىپ پاتشانىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا مانگى بولەنە بەرىڭدەر» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 793 توم، 20 بەت).

ءسويتىپ، ابىلاي حاننىڭ تىنىمسىز تسين يمپەرياسىمەن جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق قاجىرلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپالارى ءوز اتا-قونىستارىنا قول جەتكىزدى. شامامەن اراعا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت سالىپ بارىپ التاي تاۋىنىڭ كۇنگەي تۇسى مەن تارباعتاي تاۋى جانە ىلە وزەنىنىڭ جوعارى تۇسىنا دەيىنگى وڭىرىمەن اتا-بابالارىمىز قايتا قاۋىشتى. بىراق، وكىنىشتىسى، بۇل جەڭىستى بۇگىنگى «قازاقستان تاريحى» ابىلاي حاننىڭ باعىندىرعان بيىك اسۋلارىنىڭ ءبىرى ءھام XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى الاش بالاسىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلگەن ءساتتى ءبىر جەڭىسى رەتىندە باعالاپ جۇرگەن جوق.

ابىلاي حان ولگەن 1781 جىلدان كەيىن ونىڭ ۇلدارى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ۇستاپ تۇرا المادى. ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى ابىلپەيىس پەن ابىلايدىڭ ۇلى ءادىل سۇلتاندار التاي مەن تارباعاتاي جانە جەتىسۋ جەرىنە جەكە-دارا يەلىك ەتىپ، سىرتقى جاعدايدا تسين يمپەرياسىنىڭ قۇزىرىنا كىرىپتار بولدى. 1790 جىلداردان باستاپ، تسين يمپەرياسىنا ءور التايدىڭ كۇڭگەي تۇسىن مەكەندەگەن اباق كەرەي رۋىنىڭ بيلەۋشىسى ابىلپەيىستىڭ ۇلى كوگەداي حان عانا تىكەلەي باعىنىشتى بولدى. ال، قىزاي مەن ءتورترۋىلدى بيلەگەن ءادىل سۇلتاننىڭ ۇلى ساما تورە ىلە پروۆينتسياسىنىڭ گۋبەرناتورىنا باعىندى. بۇل كەزدە تسين يمپەرياسى بۇل ايماقتارعا «جاڭا ولكە» (سينزيان) دەگەن اتاۋ بەرىپ، قازىرگى شىعىس تۇركىستاندى رەسمي يەمدەنە باستادى. (اسقار تاتانايۇلى. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. شىڭجان حالىق باسپاسى. 1993 جىل)

شىعىس تۇركىستاندا تايپيندەر كوتەرىلىسى بولعان ەمەس

ۇشىنشىدەن، «1850-1865 جىلدارى قىتايدا اتاقتى تايپيندەر كوتەرىلىسى بولىپ، ول ءشۇرشىت ەلىنىڭ گانسۋ، نەنسي پروۆينتسيالارى مەن شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىدى» دەگەن دەرەكتە دە اسىرەلەۋ بار. ءاسىلى، تايپين كوتەرىلىسى گانسۋ مەن نەنسي پروۆينتسياسىنداعى جەرگىلىكتى قىتاي شارۋالارىنىڭ تسين بيلەۋشىلەرىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا نارازىلىعىنان تۋىنداعان بولاتىن. بىراق، تايپين كوتەرىلىسى شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىعان ەمەس. زەرتتەۋشىلەر كوتەرىلىس ايماعى رەتىندە گانسۋ مەن نەنسي پروۆينتسيالارىن عانا كورسەتەدى (قاراڭىز: شي سياويۋن. تايپين-تەونگونىڭ كوتەرىلۋى جانە جويىلۋى. حاربين. 2000). ال، «شىڭجانداعى مۇسىلمان كوتەرىلىسشىلەرى التاي، تارباعاتاي، ىلە قاتارلى ايماقتاردىڭ كوپ جەرىن باسىپ العانى تۋرالى تاريحتا بار. كوتەرىلىس شيەلەنىسە باستاعان كەزدە التاي قازاعىنىڭ كەي بولىگى تەرىسكەيدەگى قوبدا بەتىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى» دەگەن تۇجرىممەن كەلىسۋگە بولادى. تاريحتا «دۇنگەندەر كوتەرىلىسى» دەپ اتالاتىن بۇل باس كوتەرۋ تۋرالى زاردىحان قيناياتۇلى: «1862 جىلدان باستالعان، باسىندا چين ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا قارسى باعىتتا وربىگەن بۇل كوتەرىلىس بارا-بارا مۇسىلماندىق بەت-پەردە جامىلىپ، باتىس قىتاي ولكەسىن جاپپاي قامتىعان ەدى. كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى وسى قاقتىعىستىڭ سالدارىنان جايىلىم جەرىنەن ايىرىلىپ، ىشتەي قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. دۇنگەندەر كوتەرىلىسى شەنسي، گانسۋ سياقتى قىتايدىڭ باتىس ايماقتارىن، شىعىس تۇركىستاننىڭ كەيبىر ەلدى مەكەندەرىن، قاشقاردى قامتىپ، نايماننىڭ بايجىگىت اۋىلىن تالقانداپ، 1870 جىلى مۇڭعىل اسىپ، موڭعوليانىڭ باتىس شەبىنە اياق باستى» (زاردىحان قيناياتۇلى. موڭعولياداعى قازاقتار. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. الماتى 2001. 58-59 بەتتەر) دەپ ساباقتايدى. سونىمەن بىرگە، زاردىحان اعامىز تايپين كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ جازالانعان قىتاي شارۋالارى شىڭجانعا جەر اۋدارىلىپ، ولارعا قازاق جايىلىمدارىنان جەر ءبولىنىپ بەرىلە باستاعانىن: «ءمانجۋ-چين ءامىرشىسى التايدا جەر تارىلا باستاعانىنا بايلانىستى قازاقتىڭ كەيبىر اۋىلدارىن التايدان شەتكەرىلەتىپ، تاڭىرتاۋعا، ەرەنقابىرعاعا، تارباعاتايعا قونىس اۋدارۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى. جارلىق بويىنشا تاڭىرتاۋعا قونىستانۋ تىزىمىنە تەك قانا جادىكتەن 800 ءتۇتىن، قاراقاستان 150, سارباستان 200 ءتۇتىن ىلىنگەن ەكەن. كوشپەندى قازاقتار ءۇشىن ەرەنقابىرعا، ءتاڭىرتاۋ ءوتىپ، قىتاي، دۇنگەنگە قويان-قولتىق كىرگەننەن گورى قوبدا اسۋ الدە قايدا ىڭعايلى، مالىنا جايلى بولاتىن. ءسويتىپ التايدىڭ كۇن بەتىندە جەردەن تارلىق كورە باستاعان اباق كەرەيدىڭ ءبىر توبى التايدىڭ تەرىسكەي بەتى، بۇرىن جوڭعارلار مەكەندەگەن كەڭ جايىلىمعا قاراي باياۋ جىلجىپ، مالىن وتارلاتا جايلاپ، سوڭىنان قىستاپ قالا باستادى» (زاردىحان قيناياتۇلى. موڭعولياداعى قازاقتار. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. الماتى 2001. 59 بەت) دەپ اباق كەرەي رۋىنىڭ قوبداعا ءوتۋىن تاريحي تۇرعىدان ءدال زەردەلەيدى. ياعني، «تايپين كوتەرىلىسى شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىدى» دەگەن وي-تۇجىرىم اسىرە ايتىلعانىمەن، وسى كوتەرىلىستىڭ سالدارىنان ءور التايدى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ تەرىسكەي قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارعانى تاريحي شىندىققا جاناسادى.

«اباق كەرەي ەرەجەسى» ەمەس، «ءتورت بي، تورە زاڭى»

تورتىنشىدەن، ماقالا يەسى اباق كەرەيدىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭىن «ەرەجە» دەگەن اتپەن بەرىپتى. سونداي-اق، «1830 جىلى ءتورت ورىن سايلانعان» دەپ، ەرەجەنىڭ قابىلدانۋ مەزگىلىنە قاتىستى دا جاڭساق دەرەك كورسەتىلگەن. تەگىندە، بۇل زاڭناما 1836 جىلى  «ءتورت بي، تورە زاڭى» دەگەن اتپەن قابىلدانعان. جوعارىدا ايتىپ وتكەن اباق كەرەيدىڭ بيلەۋشىسى كوگەداي 1820 جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ورنىنا بالاسى اجى تورە سايلانادى. اجى تورە اكەسىندەي الىمدى بولماعان سوڭ، اباق كەرەيدىڭ بەلدى بيلەرى ەل باسقارۋ ىسىندە تورەلەردىڭ بيلىگىن شەكتەيتىن كونستيتۋتسيالىق مونارحيا ءتۇزىمىن ەنگىزەدى. بۇل تۋرالى «ءتورت بي تورە زاڭىن» زەرتتەۋشى بيداحمەت مۇقايۇلى ءوز ەڭبەگىندە مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «وسكەن ەل ىشىندەگى جادىك، جانتەكەي رۋلارى اجى گۇڭ جول كورسەتىپ، اباق كەرەيدەن ەل باسقاراتىن بيلەر سايلاۋدى ورتاعا قويادى. اقىرى، اباق كەرەيگە سۇيەنىپ كۇن كورىپ كەلە جاتقان اجى گۇڭ وزىنە قول قانات بولماسا ەل باسقارۋدىڭ قيىنعا تۇسەتىنىن سەزىنىپ، 1836 جىلى بۋىرسىننىڭ «ۇشتاس» جايلاۋىندا «ءتورت بي سايلاۋى» جيىنىن وزدىرادى. ولار دۇنيە تورتكە توقتايدى دەي كەلىپ ءتورت بي سايلاۋ بەكىمىنە كەلگەن سوڭ، جانتەكەيدىڭ  كوكەن مومىتۇلى، توپان ساتايۇلى، جادىكتەن بەيسەنباي دونەنبايۇلى، قۇلبەك جانتەلىۇلى قاتارلى ادامدارى ء"تورت بيگە" سايلايدى» (بيداحمەت مۇقايۇلى. ءتورت بي، تورە زاڭى. مارقۇم تاريحشى ەلبول رايحانۇلىنان 1949 جىلى زاڭنامانىڭ توتە جازۋمەن جازىلعان نۇسقاسىن 2005 جىلعى ءىس-ساپارىمىزدا كوشىرمەسىن العان بولاتىنبىز). ال، التاي قازاقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى قوستاي جاقياۇلى «بۋىرشىننىڭ ۇشتاس دەگەن جەرىندە بولعان «ءتورت بي تورە زاڭى» القالى قۇرىلتايى، 1841 جىلى بولعان» دەپ كورسەتەدى (قوستاي جاقياۇلى. التاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ ادەپ-عۇرىپ زاڭى تۋرالى. شىڭجان قوعامدىق عىلىمى جۋرنالى. № 1. 1992 ج). ايتسە دە، ەكى زەرتتەۋشىنىڭ دەرەگىندە حرونولوگيالىق سايكەسسىزدىك بولعانمەن، اباق كەرەي تايپاسى بۋىرشىننىڭ ۇشتاسىندا القالى جيىندى وتكىزگەنى انىق.

قازاق قوعامىنداعى ەل باسقارۋ ىسىندە بيلەرگە ايرىقشا مارتەبە بەرىلگەن «ءتورت بي تورە زاڭىنىڭ» نەگىزى «جەتى جارعىدان» الىنعانمەن، بۇل زاڭناما اباق كەرەيدىڭ سول كەزدەگى ىشكى احۋالىنان حابار بەرەتىن قۇندى قۇجات. «ءتورت بي تورە زاڭى» قازاقتىڭ اتا زاڭدارىنىڭ ىشىندە تورە مەن قاراشانىڭ اراسىنا جارىقشاق تۇسىرمەي، اقسۇيەك پەن قاراپايىم جۇرتشىلىقتى «تەڭدىك» پرينتسيپىنە جۇگىندىرگەن تۇڭعىش زاڭناما.  سونىمەن بىرگە، «ءتورت بي تورە زاڭى» كوشپەلى ءومىر قاتىناسىن ءداۋىر تالابىنا ساي رەتتەگەن زاڭناما بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتا سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرى قامتىلعان. بيداحمەت مۇقايۇلىنىڭ ايتۋىنشا اباق كەرەي تايپاسىنىڭ 1949 جىلى قىتايدا كوممۋنيستىك ءتۇزىم ورناعانعا دەيىن «ءتورت بي تورە زاڭىنا جۇگىنىپ كەلگەن (بيداحمەت مۇقايۇلى. ءتورت بي، تورە زاڭى. جوعارىدا كورسەتىلگەن ءماتىن). ياعني، «ءتورت بي، تورە زاڭى» التاي قازاقتارىنىڭ عاسىردان استام ۋاقىت قوعامدىق قاتىنىستارىن رەتتەپ كەلگەن قۇقىقتىق ەسكەرتكىش. دەمەك، بۇل زاڭنامانى باعا جەتپەس تاريحي جادىگەر دەپ باعالاعانىمىز ابزال.

ءتۇيىن

تاريح ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. ەگەر، تاريح قويناۋىنا قوزعاۋ سالعىمسىز كەلسە، «بابا تاريحقا» وڭ قاباقپەن قاراپ، دۇرىس مەيىرلەنە ءبىلۋىمىز قاجەت. كوگەداي مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تسين پاتشاسىنان گۇڭ (كنياز) مانسابىن الۋى جانە اباق كەرەيدىڭ «ءتورت بي، تورە زاڭىن» قابىلداۋى، سونداي-اق، وزگە تايپالار سەكىلدى پروۆينتسيا گۋبەرناتورىنا ەمەس، تىكەلەي تسين پاتشاسىنا پروتەكتورات جاعدايىندا باعىنا وتىرىپ «سارى نوقتانىڭ اتى» كەلىسىمشارتىن جاساۋى، اباق كەرەيدىڭ ەگەمەندىگى بار شاعىن يەلىك بولعانىن كورسەتەدى. ءدال وسىنداي شاعىن حاندىق وسى كەزدە قازاق دالاسىنىڭ باتىس وڭىرىندەگى ەدىل مەن جايىق اراسىندا رەسەيگە سىرتىن بەرە وتىرىپ، «بوكەي ورداسى» دەگەن اتپەن قۇرىلعاندىعى بەلگىلى. وكىنىشتىسى، «بوكەي ورداسىن» - بۇل ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ تاريحىمىز دەپ بىلەمىز، ال، «اباق كەرەي» يەلىگىن ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىز دەپ باعامداي الماي ءجۇرمىز. ءاسىلى، «قازاقستان تاريحى» ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى شەكاراسىمەن شەكتەلمەۋى ءتيىس. ال، وعان كەڭ ارنادا قاراي ءبىلۋ، تاريحشى قاۋىمنىڭ اسىل مىندەتى...

«قازاقستان-زامان» گازەتى