قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
قاسىم-جومارت توقاەۆقا اشىق حات

ارىس قالاسىندا اسكەري قويمالار جارىلعاننان كەيىن ارىستىقتاردان «ەرتەدە اتا-بابالارىبىز ايتىپ كەتكەن ەكەن، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە «ارىستى ءورت الار، تۇركىستاندى قۇرت الار...»، - دەپ، سول ايتقاندارىنىڭ ءبىرىنشىسى كەلدى»، - دەگەنىن ەستىگەننەن كەيىن وسى ماقالا جازىلدى.

ارىستى ءورت الارى ءسوزسىز بولاتىن. بۇگىن، بۇگىن بولماسا – ەرتەڭ. ويتكەنى، جاۋاپتى اسكەر ادامدارى وق-دارىلەردى ساقتاۋ، ولاردى جويۋ ەرەجەلەرىن ساقتاماعان. مۇمكىن، وق-دارىلەردە اسىل مەتالدار بولسا، سولاردى الدىرىپ، جويماق بولعان شىعار. جويۋدى جەكەمەنشىككە بەرۋدە وسىنداي سەبەپ بار شىعار؟! ۇكىمەت جاقتان «ديۆەرسيا» بولۋى مۇمكىن دەپ ايتىلدى. ەش قانداي ديۆەرسيا بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل سىلتاۋ جاساپ، قۇتىلۋ. ديۆەرسانتتى تاپسىن وندا! ارىستا بۇرىن دا بىرنەشە رەت جارىلىستار بولعان. ادامدار ولگەن. بىرەۋىندە قورعانىس ءمينيسترى سول كۇنى قىزمەتتەن كەتكەن. ال ەندى قازىرگى قورعانىس ءمينيسترى بولعان وقيعاعا باسىمەن جاۋاپ بەرۋى كەرەك! بۇدان دا زور قارۋ-جاراقتار ساقتالعان باسقا مەملەكەتتەردەگى قويمالاردا نەگە ءورت شىقپايدى؟ بىزدىكى – سالعىرتتىق. ەگەر قويماداعى بارلىق سناريادتار جارىلعاندا، ارىس قالاسى، ءوزىن قوسقاندا، جيىرما شاقىرىم شەڭبەرىندە جەر استىنا وپىرىلىپ ءتۇسىپ قالماق. بۇل اۋىلداعىلاردى ەسەپتەگەندە 100 مىڭداي ادامنىڭ ءومىرى.

كەڭەس داۋىرىندە ارىستا ءۇش اسكەرلىك ءبولىم ورنالاسقان. بىرەۋىنىڭ نىسانى ەسىمدە جوق. بىرەۋى حيميالىق سوعىستان قورعانۋ قۇرالدارىنىڭ اسكەري ءبولىمى. مۇندا پروتيۆوگازدار، حيميالىق شابۋىلداردا ءيىس وتكىزبەيتىن كيىم-كەشەكتەردىڭ قويماسى بولاتىن. اسكەري ءبولىمنىڭ بىرەۋى ارىستىڭ سولتۇستىگىندەگى التى شاقىرىم جەردەگى «ەگىلگەن» دەگەن توبەنىڭ باۋىرىندا سناريادتاردى دەمبىل-دەمبىل جارىپ سىناقتان وتكىزەتىن. التى قانات كيىز ءۇيدىڭ تومەن قاراعان پىشىنىندەگى شۇڭقىرلار ول جەردە قازىر دە كوپ.

نەگىزى، ارىس قارۋ-جاراق ساقتاۋعا وتە ىڭعايلى جەر بولعان. كەڭەس وداعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن قىرعي-قاباق كەزىندە بۇل ءتيىمدى ورىن ەدى. ارىس تەمىر جول ستانتسياسى – قىتايعا قىرعىزستان ارقىلى، اۋعانستان مەن پاكيستانعا وزبەكستان ارقىلى الىپ باراتىن ايرىق جول. مەن ساناپ كورگەنمىن، بۇرىن ارىس ستانتسياسىندا ۆاگونداردى ءتيىستى قالالارعا ءبولۋ ءۇشىن قاتار-قاتار سالىنعان ءجۇز ەكى جولدىڭ لينياسى بار بولاتىن.

جەر جاعدايى بويىنشا دا ارىس قولايلى بولدى. ارىستان سولتۇستىككە قاراي ون ءبىر شاقىرىم قاشىقتىقتاعى «دەرمەنە» اۋىلىنا باراتىن جولدىڭ باتىس جاعى – قىرات. بۇل تۇستى جەرمەن تىكەلەي گوريزونتال قازىپ، اسكەري ماشينالاردىڭ قويماسىن جاساۋعا بولادى. الىستان دا، جاقىننان دا، عارىشتان دا اسكەرلىك بازا بار ەكەنىن ەشكىم بايقاي دا المايدى. ونداي قۇرىلىستار بولسا كەرەك.

جەر استىنان قورعانىس بەكىنىستەرىن سالۋ اتامزاماننان بار. ارىستىڭ ون بەس شاقىرىم شىعىسىندا «قالاش» دەگەن قالا بولعان، استىندا بەكىنىس بولعان دەگەن اڭىز بار. ال ەندى ونىڭ وڭتۇستىگىندە بەس شاقىرىمداي جەردە «ءبورجار» قىرلارى بار. باۋرايىندا – بادام وزەنى. سونىڭ جارلارىندا جەر استى اسكەرلىك جولداردىڭ قاقپالارى بولعان. بۇل جەر استى جولدارى سوناۋ ءفيرداۋسيدىڭ «شاحناماسىندا» جازىلعان يران-تۇران زامانىنان بەرى بار دەپ ايتىلادى.

وسى ءبورجاردا «تولەباي» دەگەن قورعان توبە بار. تولەباي باتىر –  اڭىراقايداعى جوڭعارلارعا قارسى شايقاسقا قوڭىراتتاردىڭ مىڭ ۇزدىك جاۋىنگەرىن باسقارىپ بارعان قولباسشى. قورعان وسى كىسىنىڭ اتىنان اتالىپ قالعان. بيىك قىراتتى ۇڭگىپ سالىنعان قورعان بۇرىن سالىنىپ، كەيىنە «تولەباي» دەپ قۇرمەتتەپ جەرگىلىكتى ەل اتاسا كەرەك. ويتكەنى، وسى كىسىنىڭ تۇسىندا قىراتتىڭ قاپتالىندا جەر استى قورعانى ىسكە جاراپ، شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىلى جاۋىنگەرلەر قورعانعا كىرىپ كەتىپ، قاقپاسىن جاۋىپ الاتىن بولعان. قاقپاسىن بالشىق پەن جىڭعىلدان ءشوپتى كومكەرىپ جاساعان. سوعىستا وسىنداي مانەۆر بولعان. جاۋ بۇلاردى تاپپاي قالعان. سوسىن قازاقتار اڭىسىن اڭدىپ، قورعاننان شىعا قالىپ، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان.

قاراسپاندا اۋىلىندا بادام وزەنى (قازىر جيدەلەر ءوسىپ تۇرعان جاعالاۋدا ءبىر كەزدەردە «بادام، ورىسشاسى – ميندال ( مىڭ تال)» دەپ اتالعان پىستە اعاش وسسە كەرەك) ارىس وزەنىنە قۇيادى. ارىس جاعالاۋىنداعى جارلاردا دا جەر استى جولدارىنىڭ ەسىكتەرى بولعان. جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ جازعاندارىن وقىعاندار وتىراردان تاشكەنتكە قاراي كەتكەن ەجەلگى جەر استى جولدارى تۋرالى تولىق ماعلۇمات الا الادى. ارىس – تاشكەنتتىڭ جولىندا. قاراسپانداعى جەر استى جولى سونىڭ ءبىر ايرىعى بولسا كەرەك.

بادام وزەنىنىڭ ارىسقا قۇيار ساعاسىندا قاراسپان اۋىلى بار. قاراسپان تاۋى دەگەن دە وسى جەر. تاستى تاۋ ەمەس، توپىراقتى توبەلەر (تۇركى تىلىندە «تاۋ» مەن «توبەنىڭ» ءتۇبىرى ءبىر).

سونىمەن، ءبىز اسكەريلەردىڭ نەمقۇرايدىلىعىنان قازاق تاريحىنداعى قاسيەتتى جەرلەر – ارىس پەن قاراسپاننان ايرىلىپ قالا جازدادىق. ارىس پەن قاراسپاننىڭ اراسى جيىرما شاقىرىم.

قاراسپان – قورقىت بابانىڭ تۋىلعان جەرى. عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ ەڭبەكتەرىنە ۇڭىلەيىك. «اناسى قورقىتقا جۇكتى كەزىندە قۇلاننىڭ جاياسىنا جەرىك بولىپ، جەرىگى ءبىر جىلدا ارەڭ باسىلىپتى. قورقىتتى قۇرساعىندا ءۇش جىل بويى كوتەرىپ، جىلىنا ءبىر رەت تولعاق قىسىپ وتىرىپتى. ەڭ سوڭىندا، تۋاتىن جىلى توعىز كۇن تولعاتىپ، جەر دۇنيەگە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قاراڭعىلىق ءتۇسىپتى، قالىڭ قارا جاڭبىر جاۋىپ، سۇراپىل قارا داۋىل سوعىپ،بىرەۋدى بىرەۋ كورە الماي، ەل-جۇرتى قاتتى قورقىنىشقا باتادى. ول تۋىلىپ جاتقان كەزدە سىر بويى مەن قاراتاۋدى قاراڭعىلىق باسىپ، ول تاۋدى «قاراسپان» دەپ اتاعان. سول قاراڭعىلىق قورقىنىشتا تۋىلعاندىقتان، ونىڭ اتىن «قورقىت» قويىپتى، - دەپ:

قورقىت تۋار كەزىندە،
قاراسپاندى سۋ العان،
قارا جەردى قۇم العان.
ول تۋاردا ەل قورقىپ،
تۋعان سوڭ ابدەن قۋانعان، -
دەگەن جىر جولدارىن كەلتىرگەن اكادەميك ءا.مارعۇلان.

«قوبلاندى باتىر» جىرىندا «قاراسپان تاۋىن جايلاعان قاراقىپشاق قوبلاندى» دەپ ايتىلادى. بۇل دا وسى قاراسپان. قوبلاندىنىڭ دۇشپانمەن ايقاسقان جەرى – ارىس.  جىردا:

«ەل جايلاۋى – ارىس-تى،
ەرلەر قىلدى نامىستى»، - دەلىنەدى.

ارىس جاعاسى ارىدا ەكىنشى اريستوتەل (ارىس توتى ەل) اتالعان ءال-ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى. ارىس جاعاسى بەرىدە اياۋلى سازگەر ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۋعان جەرى.

«ارىس» دەگەن ءسوزدىڭ وزىندە تالاي سىرلار بار. سونىڭ بىرەگەيى – «ارىستاي ازامات». بۇل سوزدە نەگىزگى ەكى ماعىنا بار. اربانى (جۇكتى) تارتاتىن ارىس (كىم بىلەدى، مۇمكىن ەرتە-ەرتە زاماندا اتا-بابالارىمىز اتتى ەمەس، ارىستانداردى ارباعا جەككەن شىعار)  جانە جانۋارلاردىڭ پاتشاسى ارىستان. اريستوتەلدىڭ ءتىلى - گرەك تىلىندە دە ارىس «ەڭ كۇشتى» دەگەن ماعىنادا. لينگۆيستتەر «توتەل» ءسوزىنىڭ ءمانىسىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتا الماي كەلەدى. بۇل كوركەمدەپ ايتقاندا، قالىڭ جاسىل، نۋ توعايدا ارىستاندارى ءومىر ءسۇرىپ، توتى قۇستارى سايراعان ارىس سياقتى وزەننىڭ جاعاسىندا جاساعان ەل.  ارىس تا، اريستوتەل تۋىلىپ وسكەن گرەك جەرى دە باعزى زامانداردا سونداي اسەم،  ادەمى جەر بولسا كەرەك-ءتى. ءبىز وسىنداي جەردەن (ارينە، ەڭ باستىسى – ارىستاعى ەلدەن) ايرىلىپ قالا جازدادىق ەمەس پە! ارىستى ىستىق وت، ارىمىزدى ىس باسپاسىن!

سونىمەن، ماقالانىڭ باسىندا ايتىلعان ماقالعا قايتا ورالىپ، ويلانۋىمىز كەرەك. بولارى بولدى. ارىستى ءورت الدى. ەندى تۇركىستاندى قۇرت الىپ جۇرمەسىن! «تۇركىستاندى قۇرت الارى» نەسى؟ جەر قۇرتى ما؟ قۇرت-قۇمىرسقا، جىلان-جىبىر، باقا-شايان با... جوق الدە اۋرۋ، وكپە قۇرتى – تۋبەركۋلەز بە؟ وسىلاردان ساق بولايىق، قازاقستاننىڭ دەن ساۋلىق سالاسىنىڭ ماماندارى مۇنى زەرتتەپ، الدىن الۋى ابزال! دەن ساۋلىقتىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى – اۋىز سۋمەن شاھار قالاسىن قامسىزداۋ ويداعىداي ءجۇرىپ جاتىر ما؟ تۇركىستان – بازارلى قالا. تازالىق ماسەلەسى قالاي؟ 

اتا-بابالارىمىزدىڭ ىلگەرىدە بولاشاقتى مەڭزەپ، نە تىكەلەي ايتىپ كەتكەن جوعارىداعىداي سوزدەرىن راستايتىن ۇقساس دالەلدەر كوپ. ولاردى ايتا بەرسەك، حالىقارالىق ساياساتقا كىرىپ كەتەرمىز. ارىس پەن تۇركىستان تۋرالى ايتىلعاندى ەستەن شىعارمايىق! ءبىر عانا مىسال، وسىدان ءجۇز جىلدان استام بۇرىن، ەلەكتر قۋاتى» كەلمەي جاتىپ-اق،  ارىستىڭ ءبىر 95 جاسقا كەلگەن قارياسى نەمەرەسىن الدىنا الىپ، الديلەگەندە ايتادى ەكەن: «ءلا-يللاھا-يللا-اللا، يللا-اللانىڭ قازانى وت جاقپاستان قاينايدى»، - دەپ، مىنە ونى كورىپ وتىرمىز.

ءدال وسى كۇندە ارىستاعى قارۋ-جاراقتار ەسكىرىپ، ستراتەگيالىق ءمانىن جوعالتقان. ولاردىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. تاعى بىردەڭە بولىپ كەتپەۋى ءۇشىن ول جەردە قالعان وق-دارىلەردىڭ ءبارىن ەلسىز جەرگە كوشىرۋ كەرەك، كەرەك ەمەسىن جەكەمەنشىك مەكەمەدەن الىپ، اسكەري مەكەمەلەر جويۋى كەرەك. ارىس حالقىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان كوميسسيا قۇرىلعانى دۇرىس.

نازاربەك بايجىگىتوۆ 

جۋرناليست،
ارىستىڭ تۋماسى،
قىرعىز رەسپۋبليكاسى، بىشكەك قالاسى

Abai.kz