جانۇزاق ايازبەكوۆ. بالزاك نەگە جىلادى؟ (جالعاسى)
اڭگىمەمىزدىڭ ساباعىندا، ءتىلدىڭ ۇشىندا بالزاك تۇرعانىمەن، شىنى كەرەك، كوڭىل مەن كوكەيدەگىمىز - ءتول ۇلتتىق ادەبيەت، قازاقتىڭ كوركەمسوزى! ەندەشە، توتەسىنەن ايتايىق - بەس بيەنىڭ ساباسىنداي بالپاڭ-بالپاڭ باسقان بالزاك جازعاندى ءبىزدىڭ بالپاڭدار جازا الدى ما؟ جازا الماسا نەگە جازا الماي ءجۇر؟ بالزاك ادەبيەتىندە بەتبۇرىس جاساپ، تۇرەننەن جول سالدى، ءبىز سالا المادىق، نەگە؟ بالزاك تۋدىرعان ادەبي قۇبىلىستى ءبىزدىڭ ەپيكتەرىمىز تۋدىردى ما؟ بالزاكتىڭ ءبىزدىڭ قازاقتان، قازاق جازۋشىسىنان نەسى ارتىق؟ - دەيسىڭ كەي ساتتە، پەندەلىككە سالىنىپ. دارىنى مەن قارىمى (قارىنى دەسەڭىز دە)جاعىنان قاي قازاق كەم ەدى؟! ول كورگەن قۇقايدى، ول كورگەن شىعارماشىلىق مەحناتتى قازاق كورمەدى مە؟! بالزاك «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندا ءومىر ءسۇردى دەيسىز بە؟ كەرىسىنشە، بالزاك ىسقىرىپ تۇرعان ءابجىلاندار زامانىندا، دۇربەلەڭدەر مەن ءدۇردارازدار دەندەگەن، دۇمپۋلەر مەن كۇڭكىلدەر، جاڭارۋ مەن جانىعۋ كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن. 1789 جىلى. فرانتسۋز توڭكەرىسى قارا حالىقتىڭ جىگەرىن قۇم قىلعان الىپ بۋربوندار اۋلەتىن، ابسوليۋتتىك مونارحيانى تاقتان قۇلاتتى. 1792 جىلى فرانتسيانىڭ رەسپۋبليكا بولىپ جاريالاندى. بالزاك شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن جىلى ناپالەون بونوپارت فرانتسيا بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا شىققان.(باس كونسۋل) «سەمسەرمەن ويىڭا كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە بولادى، تەك وعان وتىرۋعا بولمايدى» دەگەن يمپەراتور تورتكىل دۇنيەنى باعىندىرىپ، بيلەپ توستەگىسى كەلدى.
اڭگىمەمىزدىڭ ساباعىندا، ءتىلدىڭ ۇشىندا بالزاك تۇرعانىمەن، شىنى كەرەك، كوڭىل مەن كوكەيدەگىمىز - ءتول ۇلتتىق ادەبيەت، قازاقتىڭ كوركەمسوزى! ەندەشە، توتەسىنەن ايتايىق - بەس بيەنىڭ ساباسىنداي بالپاڭ-بالپاڭ باسقان بالزاك جازعاندى ءبىزدىڭ بالپاڭدار جازا الدى ما؟ جازا الماسا نەگە جازا الماي ءجۇر؟ بالزاك ادەبيەتىندە بەتبۇرىس جاساپ، تۇرەننەن جول سالدى، ءبىز سالا المادىق، نەگە؟ بالزاك تۋدىرعان ادەبي قۇبىلىستى ءبىزدىڭ ەپيكتەرىمىز تۋدىردى ما؟ بالزاكتىڭ ءبىزدىڭ قازاقتان، قازاق جازۋشىسىنان نەسى ارتىق؟ - دەيسىڭ كەي ساتتە، پەندەلىككە سالىنىپ. دارىنى مەن قارىمى (قارىنى دەسەڭىز دە)جاعىنان قاي قازاق كەم ەدى؟! ول كورگەن قۇقايدى، ول كورگەن شىعارماشىلىق مەحناتتى قازاق كورمەدى مە؟! بالزاك «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندا ءومىر ءسۇردى دەيسىز بە؟ كەرىسىنشە، بالزاك ىسقىرىپ تۇرعان ءابجىلاندار زامانىندا، دۇربەلەڭدەر مەن ءدۇردارازدار دەندەگەن، دۇمپۋلەر مەن كۇڭكىلدەر، جاڭارۋ مەن جانىعۋ كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن. 1789 جىلى. فرانتسۋز توڭكەرىسى قارا حالىقتىڭ جىگەرىن قۇم قىلعان الىپ بۋربوندار اۋلەتىن، ابسوليۋتتىك مونارحيانى تاقتان قۇلاتتى. 1792 جىلى فرانتسيانىڭ رەسپۋبليكا بولىپ جاريالاندى. بالزاك شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن جىلى ناپالەون بونوپارت فرانتسيا بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا شىققان.(باس كونسۋل) «سەمسەرمەن ويىڭا كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە بولادى، تەك وعان وتىرۋعا بولمايدى» دەگەن يمپەراتور تورتكىل دۇنيەنى باعىندىرىپ، بيلەپ توستەگىسى كەلدى. بىراق ارمانىنا تۇبەگەيلى جەتە المادى.
رەستاۆراتسيا كەزەڭىندە بۋربوندار قايتا بيلىككە كەلدى، ءسوز بەن ءدىن بوستاندىعىن مويىندادى، بىراق بيلىك حالىققا ەمەس، بۋرجۋازياعا ساتىلدى، قىزىعىن سولار كوردى. قوعام ىشكى جىگىنەن بورداي توزدى. اقىرى شىلدە توڭكەرىسى بۇرق ەتتى، جەلدى كۇنگى ورتتەي لاۋلاي جونەلدى. قان توگىلگەن قىرعىننىڭ اقىر اياعى بانكيرلەر مەن قارجىگەرلەردىڭ بيلىك باسىنا قونجيعانىمەن ءتامامدالدى. ۆ.گيۋگو شىلدە توڭكەرىسى فرانتسيا ادەبيەتىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا ساتىعا كوتەرگەنىن جازدى. جازۋشىلار ءوز شىعارمالارىمەن قوعامدى جىلىكتەپ تالدادى. رومانداعى كاتورجنيك ۆوترەننىڭ ۆوكە حانىمعا: «دەنەسى قارايىپ، شىرىك كەۋلەگەن قوعامنىڭ مۇشەلەرى سىزدەردىڭ پيعىلدارىڭىزعا تۇسكەن تاڭبادان مەنىڭ يىعىمداعى تاڭبا ونشا سوراقى ەمەس» دەيتىنىن سوندىقتان. بىزشە ايتساق، حانىن دا، قاراشاسىن دا ىرەپ، ءىرىڭىن اشىپ بەردى. كوركەم ءتىل قوبىزىنىڭ قياعىن اياۋسىز بەبەۋلەتتى. بالزاكتىڭ شىعارماشىلىعى شيىرشىق اتتى. روماندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىپ جاتتى. ال بىزگە كەلەيىك.
«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» كونەنى، وتكەنىمىزدى جازدىق، جازىپ تا جاتىرمىز. تۇگەندەپ جاتىرمىز، ءال-ءازىر كونتاقا تاريحتى قاۋزاۋدىڭ سۇرلەۋ سوقپاقتارىنىڭ ەكى ورتاسىندا ەسەمىز كەتكەن، ەسىمىز كەتكەنى سونشالىقتى، شاڭىن بۇرقىراتتىق. جازۋىمىز تىڭنان ەمەس، كەشەگى ماشىق، كەشەگى قالىپ، كەشەگى سۇرلەۋ. جاڭا زامان، جاڭا تالاپ قاپەردە بولعانىمەن، وعان باس اۋىرتارعا ۋاقىت جوق. (بۇل ءوزى باسقا ءبىر ماقالانىڭ تاقىرىبى)
ال كەشەگى سەكسەن التىدان باستالعان تاريحي ۇلى قۇبىلىس شە؟ ءبىر عاسىردىڭ جەتپىس جىلىنان اسىپ بارىپ، الىپ دينوزاۆر مەملەكەتتىڭ بەلومىرتقاسى ءۇزىلدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ جۇيكەسى توزىپ -اق تۇر ەكەن، كۇيرەپ ءتۇستى. ونىڭ ءبىر پۇشپاعى قازاق ەلى اڭىراپ قالدى. قان توگىلدى، قۋعىن -سۇرگىنمەن، ەسەڭگىرەپ بارىپ ەسىن جيدى. قازاق توپىراعىنىڭ كەسەپات دەرتى - سەمەي پوليگونىنىنىڭ ءۇنى ءوشتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك تۋىن تىكتى. قىم- قۋىت رەفورمالار، سانادا سان - ساپالاق وزگەرىستەر، ادامداردىڭ تاعدىر-تالايى تالكەككە ۇشىرادى، سانا- سەزىمىنە سان قىرلى ساۋلە، توسىن قۇبىلىستار پايدا بولدى. مەملەكەت ۇستارانىڭ جۇزىندەي، مىڭ سايتان، ءجۇز پالەكەت داعدارىستىڭ قىسپاعىندا قالدى. وسىنىڭ ءبارى دە بالزاك زامانىنداعى تاريحي وزگەرىستەردەن ءتۇبىرى، تۇرپاتى بولەك بولعانىمەن، ەكى عاسىردىڭ توقايلاسقانداعى تاريح كەرۋەنىنىڭ وسى ءبىر كەزەڭىنىڭ بۇتىندەي ىشكى-سىرتقى دراماسى، قويا-قاتپارى كاسىپقوي جازۋشىلارىمىزدىڭ جازباسقا امالىن قالدىرمايتىنداي-اق قۇبىلىس. ەندەشە، قازاق قالامگەرلەرى نە تىندىردى؟
وسى جەردە مىنا ءبىر تاريحي جاعدايات ۇندەستىگىنە قارايىق. بالزاك جانە ونىڭ زامانداستارى ءوز ءداۋىرىن ايرىقشا دەن قويىپ، باتىل جازدى، باتىرىپ جازدى. قازىپ جازدى، قاتپار-قاتپارىن اقتارا، جازىپ، جازدى دەدىك. سول كەزدە وعان بيلىك بارەكەلدى دەپ، الاقانىنا سالىپ، ارقاسىنان قاققان جوق. فرانتسۋز جازۋشىلارى بيلىكتىڭ، ونداعى شونجار-شوقپارلىلاردىڭ قاس-قاباعىنا قارامادى دەي دە المايسىز. باسقاسىن ايتپاعاندا وسى «گوريو اتايىنىڭ» تارالۋىن سان قىسپاققا، قىلبۇراۋعا سالىپ تا كوردى. سىنشىلارى گوريونىڭ كورول ليرگە ۇقسايتىنى، ۇلگىسى شامالى شال دەپ تۇيرەدى. كورگەندە قوعاداي جاپىرىلاتىن الەكساندر ديۋما، ەجەن سيۋ، لەون گوزلان، جيۋل جانەن جانە باسقالار بالزاكقا قارسى شىقتى. باسپاگەر ف. بيۋلوز جانە ونىڭ جاقتاستارى «رەۆيۋ دە پاري» جورنالىندا ادام سەنبەس قوقىستى بالزاكقا توگىپ جاتتى. دۆوريان تەگىن زاڭسىز يەلەندى دەدى. قارىزدارىن بۇتكىل ەلگە جايدى. مىنەزىن كۇلكى ەتتى. حالىق اقىنى بەرانجەنى دە سوتقا سۇيرەدى، پروزاشى ستەندالدى كوزى تىرىسىندە ەلەمەي دىڭكەلەتتى. مەريمە مانساپتىڭ مايلى جىلىگىن ۇستاعانمەن، ۇكىمەتى ءبارىبىر جازۋشىلىعىنا باس يمەدى. ەۋروپادا اتاعى شۋلى شىققانمەن، بالزاكتىڭ دا بيلىكتەگى وتانانداستارى جازۋشىلىق بەدەلىن بيىككە كوتەرمەدى.
بىزدە دە، جەلتوقسان قانتوگىس - دۇربەلەڭنەن كەيىن جاراسى سىزداپ، جاڭعىرىعى باسىلماعان جىلداردان-اق، بەكەجان تىلەگەنوۆ مارقۇمنىڭ "قارا جەل", تۇرىسبەك ساۋكەتايدىڭ «ايقاراڭعى» "جەلقايىق", سياسى كەپەگەن «قيلى تاعدىرى»، قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «بەكەتتەگى بەيكۇنالار» «سوتتالعان دومبىرا»، جانە باسقا دا اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارى جارىق كوردى. بىراق، بۇلاردىڭ دا كەزىندە باعى جانبادى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك داعدارىستان قالىڭ بۇقارا نىلدەي بۇزىلىپ، جەتپىس جىلداعى ادەبىنەن امالسىز بەزىنىپ، كىتاپقا قاراۋعا شاماسى كەلمەي، جانساقتاۋعا تۇسكەن كەزدە جازىلدى. وقۋشىلار از، وقىعاندار، ارىپتەستەرى، ادەبيەتشى زيالىلار ۇندەمەدى، ۇرگەلەكتەدى. بەرگى جيىرما بەس جىلداعى الەۋمەتتىك-تاريحي قۇبىلىستاردىڭ تەرەڭىنە بويلاۋعا جۇرەكسىندى. قازاقتىڭ قارا ءسوزىن قايناتىپ قايماعىن سۇزگەن اق ساقا، ەمەن بەل ەپيكتەرىمىزدىڭ ءۇنى شىقپاي ومالىپ قالدى. ءتىپتى كەيىن كەيبىر تالانتتارىمىزدىڭ بەيوپا قۋ دۇنيەنىڭ ارتىنا ءۇڭىلىپ، جانات ىشىك جابا ما دەپ «توپتاعى باي، تاپتاعى ءبيدىڭ» قاباعىنا، ارباۋشى بيلىكتىڭ كىسەسىنە تەلمىرگەنىن، دارابوز دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ وڭەشىنەن اتان جىلىك جىلپ ەتەر وبىر وليگارتاردىڭ الدىندا جاۋتەڭدەگەنىن ەل كوردى. ادەبي سىن بولسا سول كەزدە-اق بانكروتقا ۇشىراعان. سونىڭ سالدارىنان اتى اتالعان تۋىندىلارعا ەشكىم ءمان بەرمەدى، تارقاتا تالدانبادى، جاقسى- جامان دەپ تە بايىپپەن ايتىلمادى. ءۇنسىز ۇكىمى كەسىلىپ، جازالانعان كۇي كەشتى. تۋىندى تۇرماق، تۇتاس ۇلت ادەبيەتىن قوعام قاجەتسىنبەدى، قازىر دە سەلقوس. بۇل جەردە ەكى عاسىردىڭ پەيىل-پيعىلى، قۇلقى ەكى بولەك، قوعام دامۋىنىڭ ۇشقىرلىعىن ايتىپ اڭگىمەنى تىم تەرەڭدەتىپ جىبەرىپ، اقتاپ الۋعا بولار ەدى. بىراق ايتپاعىمىز ول ەمەس.
ال ەندى ودان بەرى دە جيىرما بەس جىل ءوتتى، الماعايىپ كەزەڭ حاقىندا كوركەم شىعارما نەگە تۋمايدى ؟ -دەگەن ساۋالدى شانشۋداي قادالسا دا جىل سايىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى تۇسىندا باق ونەر ادامدارىنا جالىقپاي قويىپ -اق كەلەدى. ءتىپتى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى (2009) توتەسىنەن قويىپ ءمانىسىن سۇراعاندا، ونى: «سول تۇستا الاڭدا بولعان، ءبارىن كوزبەن كورگەن ازاماتتار جازۋى كەرەك» - (سماعۇل ەلۋباي), «جەلتوقساننىڭ شىندىعىن تولىق اشىپ سۋرەتتەيتىن كوركەم شىعارما، جەكە كىتاپ جوق. جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسىپ، ونى كوزىمەن كورگەندەردىڭ ورنىنا ءالى كۇنگە دەيىن سول تۇستا الاڭدا بولماعان، ەسەسىنە، كەيىننەن مەملەكەتتىك سىيلىقتار العان جازۋشىلار جەلتوقسان تۋرالى ايتىپ جاتادى» (امانعازى كارىپجان). «ونەر مەن ادەبيەتتە جەلتوقسان تاقىرىبىنىڭ كەڭ كولەمدە قاۋزالۋىنا بۇگىنگى بيلىك مۇددەلى ەمەس» (يسرايل ساپارباي), «ونى ساراپتاۋعا مۇرسات تا، رۇقسات تا بەرمەيدى. سوندىقتان دا، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە تۇر. ويتكەنى، جەلتوقساننىڭ جەندەتتەرى ءالى كۇنگە ءتىرى ءجۇر، ءالى كۇنگە بيىك ورىنداردا وتىر. ولار بۇل تاقىرىپتىڭ شىنايى تۇردە ۇلكەن ەكرانعا، ۇلكەن ساحناعا شىعۋىنا، ۇلكەن شىعارماعا اينالۋىنا ءولىپ بارا جاتسا دا رۇقسات ەتپەيدى. كەدەرگى جاسايدى»، -(بولات اتاباەۆ). ءا. سىعاي بولسا «جەلتوقسان ، تاۋەلسىزدىك تۋرالى جازىلاتىن شىعارمالار ءالى الدا. بۇگىن تۋعان دۇنيەنى، ەرتەڭ جازا سالۋ قيىنداۋ. ول ءوزى جۇرەكتە جازىلادى، ودان ابدەن ءپىسىپ جەتىلەدى، سۋرەتكەر ءوزىنىڭ دايارلىعىنا كىرىسەدى، جان دۇنيەسى ارقىلى وتكىزەدى، ءسويتىپ بارىپ كوركەم شىعارما دۇنيەگە كەلەدى» دەسە، كەرىسىنشە، قاريا تارلان پروزاشى ورازبەك سارسەنباەۆ ادەبيەت تاريحىندا ءوز زامانىڭنىڭ شەجىرەسىن دەر كەزىندە جاساۋ قۇندى. «ماعان ىڭعايلى، كەرەگىرەگى، ماڭىزدىراعى - وسى زامان تاقىرىبى» -دەيدى. باقساق، ارقايسىنىكى وزىنشە ءجون-جوسىقتى. مىنانى قاراڭىز، زامانى دۇمپۋلەر مەر دۇرلىگۋلەردەن كوز اشپاي جاتسا دا فرانتسۋز جازۋشىلارى قالامىنان بەزبەپتى. ارادا نەبارى ون-ونبەس جىل وتەر- وتپەستەن فرانتسۋزداردىڭ اتى اتالعان جازۋشىلارى ءوز ەلى عانا ەمەس، بۇتكىل ەۋروپانىڭ ادەبي ساحناسىنا دۇركىرەپ شىقتى! فرانتسۋز روماندارى بۇكىل ەۋروپا ادەبيەتىنە ينديكاتور بولدى. سول سياقتى قازاقتىڭ وتكەن عاسىرلارداعى اقىن - جىراۋلارى زار زاماننىڭ سۇمپايىلىعىن، « قۇداسى جوق قۇل ، قونىسى جوق باي سايران سالعان، « بايدىڭ ءتىلىن جارلى ، حاننىڭ ءتىلى قارا الماعان» ۇرلىق، وسەك، كۇنشىلدىك، الاۋىزدىق، ايارلىق دەندەگەنىن ايمانداي ەتتى ەمەس پە؟! اشىندى، تايسالماي اقيقاتىن ايتتى. سونىڭ ءبارى دە قاي داۋىردە بولسىن، شىرعالاڭ دا شىرعالاڭ، رۋحاني داعدارىستىڭ كەزىندە تۋعان! داعدارىس - شىعارماشىلىقتىڭ قاينار كوزى. تورتكىل دۇنيەدەگى كوركەم ويدىڭ كورىگى وسى داعدارىس. ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ - رۋحاني قۇلبۇراۋ. حاس شەبەردىڭ وي- قيالى، سانا -سەزىمى ساياسي، مەملەكەتتىڭ قۇلقىنا تاۋەلدى بولعانى - شەرمەندەلىگى، دارمەنسىزدىگى. سوندىقتان داعدارىستى، تۇرمىس تاۋقىمەتىن كولدەنەڭ تارتىپ، ۇلى ادەبيەت الدىنداعى تاريحي ميسسيانى ورىنداي الماي جۇرگەندىگىمىزدى اقتاۋدىڭ ءجونى جوق دەر ەدىك! كەرەك دەسەڭىز، سەكسەندەگى قاريا جاسىنا جەتكەن كەڭەس ءداۋىرىنىڭ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» كەزەڭدەرى بەت- پەردەسىز اقيقات بولمىس -ءبىتىمى كوركەم وي، كوركەم پروزادا كورىنىس تاپقان جوق. ەندى جاڭا عاسىردا دا جايباسارلىعىمىزعا سالىنىپ، ۋاقىتتان ۇتىلساق، ادەبي توقىراۋدىڭ كوكەسى سوندا بولۋى ىقتيمال. وتكەننىڭ جاڭعىرىعى قۇلاقتان كەتپەي، سونىڭ اسەرىنەن ايىعا الماي جۇرگەن ۇرپاقتىڭ وكىلى دەپ تەرىس اينالساڭىز دا ءبارىبىر.
ءابىش كەكىلباەۆ بىردە بىلاي دەگەن: «مەملەكەتتىك مادەنيەت ساياساتى نارىق قىسپاعىندا قالىپ، باستارىمەن قايعى بولىپ كەتە جازداعان قالامگەرىمىزدى جازۋ ۇستەلىنە قايتا ورالتۋدىڭ ەكونوميكالىق امالدارىن تابۋ كەرەك. پۋشكين ايتقانداي، بۇلبۇلدىڭ دا جەم جەيتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەردى تاراتۋدى، ونى ناسيحاتتاۋدى ۇتىمدى بيزنەسكە اينالدىرۋدىڭ ادىستەرىن تابۋ ادەبيەتشىلەر مەن ارتيستەردىڭ ەمەس، الەۋمەتتىك قوعام ورناتىپ جاتقان مەملەكەت ۇكىمەتىنىڭ مىندەتى بولۋعا ءتيىستى. ءبىزدىڭ ءوز لاپين، ءوز ترەتياكوۆ، ءوز موروزوۆتارىمىز بوي كورسەتپەي جاتىر. ەگەر بالزاك پەن ديۋمالار شىعارمالارىن قاشان جازىپ بىتكەنشە قاماپ قويىپ، قولجازبالارىن دەرەۋ كىتاپ قىپ اكەپ بەرەتىن ادەبي اگەنتتەرى مەن باسپاگەرلەرى جوق مىنا ءبىزدىڭ ورتاعا تاپ بولسا، ولاردىڭ دا نە وندىرە قوياتىندارى نەعايبىل...( «ايقىن» 05 .12. 09) سۇڭعىلا ءابىش كوكەمىز ادەبي احۋالدىڭ جاندى تۇستارىنان ءدال تۇسكەن. ايتسە دە، وسى جەردە ءبىر كەلىسپەيتىنىمىز: بالزاك پەن ديۋمانى ەشكىم «قاماپ قويماعان»، ولار وزدەرىن -ءوزى قاماعان. ەگەر بالزاكتانۋشىلاردىڭ ءبىز قاراپ شىققان، جالپى قالىڭ ەل، قارا ورمانعا بەلگىلى قىرۋار باسىلىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بالزاكتىڭ جازۋعا دەگەن ولەرمەندىگى مۇقتاجدىقتان تۋماعانىن، كەرىسىنشە، داڭققۇمارلىعىنان ايداي الەمدى اۋزىنا قاراتقان عۇلاما جازۋشى بولسام دەگەنىن ايتادى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، نەبارى جيىرما جاسىندا، شكاف سورەسىندە تۇرعان جارتى مەترلىك گيپستەن جاسالعان ناپولەوننىڭ ستاتۋەتكاسى، ونىڭ سەمسەرىنىڭ ۇشىنا ۇزىندىعى ەكى، ەنى ءبىر سانتيمەتر ءبىر جاپىراق قاعازعا جازۋشى ءوز قولىمەن ءبارىمىز بىلەتىن «ناپولەون سەمسەرمەن باعىندىرا الماعاندى، مەن قالاممەن باعىندىرام!» دەگەن جازۋ قىستىرىپ، ونورە پاڭىڭىز تاكاپپارلانا قالعان قاناتتى ءسوزى ايعاق. ايگىلى عۇمىرناما- جازۋشى ا مورۋانىڭ «پرومەتەي نەمەسە بالزاك عۇمىرى»، ايتپەسە، س. تسۆەيگ، سپيرونىڭ «ماسكاسىز بالزاك» ەڭبەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەڭىز جەتىپ جاتىر.
ادەبي اگەنتتەر مەن باسپاگەرلەردىڭ بالزاكتىڭ قىر سوڭىنا تۇسكەن كەزەڭىن دە تاعى ءبىر باجايلاپ قاراپ كورىڭىز. بالزاك بۇرق ەتىپ تانىلا، ادەبي قاۋىمدى اۋزىنا قاراتقان كەزدە، فرانتسۋزدىڭ كاپيتال قامشىسىن ۇيىرگەن قوعامىنداعى ادەبيەت بيزنەسىنىڭ وكىلدەرى شىن مانىندە بيت تەرىسىنەن بيالاي توقيتىن ادەبي اگەنتتەر مەن باسپاگەرلەر ەدى. بىراق بالزاك عۇمىرناماشىلاردىڭ ساردارلارى ولاردى ادەبي ساۋاتتى، شىناي جۇرەكتەن شىققان تۋىندىلاردى تاني بىلەتىن دەپ ايتپاعان. كەرسىنشە، تابىس قۋعان، پىسىقايدىڭ پىسىقايلارى دەپ باعالاعان.
راس، ايعاعى ايان، بالزاك ومىرىندە اقشاعا جارىماعان، ۇنەمى قارىز، نەسيەمەن ءومىر سۇرگەن ادام. كوزى جۇمىلعانشا، كوزى جۇمىلعاننان كەيىن دە جەسىرى بارونەسسا ەۆەلينا گانسكانى ون جىل بويى قارىزىن تولەۋگە ءماجبۇر ەتكەن بەيباق.
بالزاك تۇڭعىش رەت قولىنا قالام ۇستاپ، «كرومۆەلدى» ولەڭدەتە جازىپ، ماقتانىشى كەۋدەسىنە سىيماي الىپ-ۇشىپ كەلگەندە، مىناۋىڭ تۇككە تۇرمايدى دەپ وقىعان وتباسىنداعىلار دا، تانىستارى دا كول قۇسىنداي شۋلاپتى. اكادەميك، دراما جازۋشىسى اندريە «اۆتور نەمەن اينالىسام دەسە ءوزى ءبىلسىن، بىراق ادەبيەتتەن اۋلاق ءجۇرسىن» - دەگەن ەكەن.(ا. مورۋا) سوندا ونورە ءجۇنى جىعىلماستان تاريحي تراگەديانى تاستاپ، باسقا جانردىڭ جالىنان جابىسادى. ول سول ءۇشىن باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردى. كۇمىس ساتىپ، ساۋداگەر بولىپ تا كوردى. تۇك شىقپادى. ءتىپتى تۇرمەگە تۇسە جازدادى. بىراق مۇنىڭ ءبارى دە كلاسسيك جازۋشىنىڭ كوركەم ادەبيەتكە دەگەن ىشكى تۇيسىك- تانىمىنىڭ، تازا تالعام -تارازىسىنىڭ ءتۇبىرى بولعان ەمەس. قىسقاسى - مۇقتاجدىق بالزاكتى كلاسسيك ەتكەن جوق . ءبىرى بالزاك قارىزعا بەلشەسىنەن باتقاننان كەيىن، ەندى ءبىرى باي بولۋ ءۇشىن جازدى دەيدى. سونى دالەلدەمەك بولىپ توم- توم كىتاپ جازعاندار جىرتىلىپ ايىرىلادى. ۇلىلار ءومىرىنىڭ ۇقساستىعى مەن تاعدىرلاستىعىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ايتالىق، مىسالشى ەزوپ وتىز جاسىندا قارىزىنان قابىرعاسى سوگىلىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزىن قۇلدىققا ساتقان. بىراق ولمەس تۋىندىلار جازايىن دەپ ساتىلماعانى بەلگىلى. قايتالاپ ايتساق، بالزاكتى ءوز عاسىرىندا فرانتسۋز ادەبيەتىنىڭ ناپولەنى ەتكەن تەڭدەسسىز دارىنى، شەبەرلىگى، «ادەبيەت- اردىڭ ءىسى» جولىنداعى اينىماس ادالدىعى.
اينىماس ادالدىعى دەگەننەن شىعادى، ستەفان تسۆەيگ: «ادەبي شىعارماشىلىق بالزاك ءۇشىن قاجەتتىلىك بولعان جوق، ول ونى ەشقاشان الابوتەن ءبىر ميسسيا دەپ ەسەپتەگەن جوق» - دەپتى.(جزل.1962) قاتەلەسەدى! بالزاكتىڭ «گوبسەك» پوۆەسىن كەز-كەلگەن جەردەن الىپ اشىپ كورىڭىز. ول ءوزىنىڭ بالا كەزگى سىنىپتاس دوسى-بارش دە پەنوەن بارونعا ارنايدى دا ، بىلاي دەپ جازادى :«ۆاندوم كوللەدجىنىڭ بۇرىنعى بارلىق شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە، تەك ەكەۋمىز عانا ادەبيەت جولىن تاڭدادىق...مەن وسى پوۆەستى جازعاندا ەكەۋمىز مىنە قايتا كەزدەستىك، سەن نەمىس فيلوسوفياسى تۋرالى تاماشا شىعارمالارىڭمەن ەڭبەكتەنىپ ءجۇرسىڭ. ءسويتىپ ەكەۋمىز دە تاڭداعان جولدان اينىعان جوقپىز» دەگەنىن نەگە ەلەمەگەن؟ بالزاك تاڭداعان جولىنان اينىعان جوق! بالزاك ادەبيەت جولىندا باسىن بايگەگە تىكتى ! ول عاجايىپ قالامگەرلىك قاسيەت پەن الابوتەن شەبەرلىكتىڭ، ماشىقتىڭ ۇلگىسىن جاساپ كەتتى. ەگەر توقسان سەگىز كىتابىنىڭ ءبارى دە بىزشە ايتقاندا تۇككە تۇرمايتىن بولسا، حح عاسىردا الەمنىڭ 200 ەلى ءوز تىلىنە اۋدارىپ، توم - تومداپ كىتاپتارىن ميلليونداعان تيراجبەن باسىپ، شىعىندانباس ەدى.
فرانتسۋزداردىڭ قازاقتاردان ءبىر ەرەكشەلىگى - ولار ۇلى اقىن- جازۋشىلارىن ەتپەن سۇيەكتەن جارالعان كادىمگى جەر ۇستىندەگى وزدەرىندەي وزەكتى ادام بالاسى دەپ قارايدى. ءبىز سياقتى اسقاقتاتىپ، اللا-تاعالا ايرىقشا ءسۇيىپ جاراتقان دەپ، پۇتقا اينالدىرمايدى. بالزاكتى دا كۋمير ەتكەن جوق. ونىڭ پەندەلىك كەلبەتىن اشىق جازدى. جاسىرىپ جاپپاي، ءتىپتى ىشەك قىرىندىسىنا دەيىن ءسۇزىپ شىقتى.
ال ءبىز، ءالى كۇنگە دەيىن بىرجاقتى: كەردەڭ، كوسەمسىگەن، شەكتەن شىققان ماداق - ماقتانۋ سيندرومىنان قۇتىلار ءتۇرىمىز جوق. بۇل قاتەرلى ۆيرۋس ەنگىزگەن كەڭەس بيلىگى. جىرىن جىرلاعان اقىن - جازۋشىلاردىڭ باسىنان قۇس ۇشىرمادى. ارعىنى ايتپاعاندا، پەشەنەسىنە كوممۋنيستىك يدەولوگيا جازىلعان اۋەزوۆتەن باستاپ، مۇسىرەپوۆ، مۇقانوۆ، مايلين، ەسەنبەرلين تاعى باسقا دا كوپتەگەن ءسوز دەگدارلارىنىڭ ءوزىن مەرەيجاس-مەرەيتويلارى كەزىندە ەسكە الىپ، ەستەلىك ايتىپ، عىلىمي -تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا دەگەن جەلەۋمەن ماداقتاۋ ءماسليحاتتارىنان باسقا جاراسىمدى ءداستۇر ورنىقپاي- اق قويدى. ايتالىق، قازاق ادەبيەتى جامپوزدار لەگىنىڭ تۋىندىلارىن ساياساتتىڭ شاڭ- توزاڭىنان قاعىپ، تازا اسىلىن جاڭا عاسىردىڭ جاڭا ادامىنا تانىتتىق پا؟ تانىدىق، تانىتتىق دەپ جۇرگەن تىرلىگىمىزدىڭ دەنى كەشەگى تۇقىمىڭ قۇرعىر ساياسي سانانىڭ پايىم- قايىم كوزىمەن ەمەس ەدى دەپ ايتا الاسىز با؟! تاپ- تازا ادەبي تۇرعىدان كوركەمسوز كەستەسىن بەزبەنگە سالىپ، ساراپتاپ كوردىك پە؟ وي - يدەيالارىنىڭ ءبىتىم- بىلىگىن، سالماعىن ولشەپ، سالىستىرىپ، ايشىق -تاسىلدەرىن، شاعىپ، شەبەرلىگىن نەمەسە سوگىتىلىپ، الا - شالا توقىلعان تۇسىن، تابيعي قۇنىستىعىن اشىق تۇردە تاپسىرلەي الدىق پا؟الاشتىڭ كوركەم ادەبي تۋىندىلارى حاقىنداعى نەبىر ادەبي ماقالالار، ەسسەلەر، عىلىمي- زەرتتەۋلەر جازىلدى، جازىلىپ جاتىر. بىراق ءسىز سونىڭ ىشىنەن باسقا- باسقا، ادەبي قاۋىمنىڭ ەسىنەن كەتپەستەي، ءار جەردە- اق ايتىپ جۇرگەن قانداي ادەبي سىندى اتار ەدىڭىز؟ تىم بولماسا بەلينسكيدىڭ سوناۋ وتكەن عاسىرداعى «گوگولگە حاتى»، گوگولدىڭ بەلينسكيگە حاتى ىسپەتتى قانداي دۇنيەنى ۇلگى ەتە الامىز؟ گوريو سياقتى الەمدىك ادەبي اينالىمعا تۇسكەن قاي جازۋشىمىزدىڭ قانداي كەيىپكەرىن تانىتا الدىق؟ «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى «انىق ابايدى» باستاپ ەدى، داۋكەستەر باۋىرىن جازدىرماي تاستادى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»