قۇدايعا قۇلشىلىق قىلىپ، اللا تاعالاعا ءمىناجات ەتەتىن جارىقتىق ديمەكەڭ كىتاپتى وتە كوپ وقىعان، كىتاپ جيناعان جان-جاقتى ءبىلىمدى عۇلاما عالىم (اكادەميك) ەدى. ديمەكەڭنىڭ ارتىندا قالدىرعان بار بايلىعى - قۇندى مۇراسى ءۇش مىڭعا جەتەتىن كىتاپتارى. ءۇش بولمەلى ءۇيىنىڭ ءبىر ۇلكەن بولمەسى - ەدەننەن توبەگە دەيىن تىرەلگەن كىتاپ، ءتورت قابىرعانى تۇگەل العان كىتاپ سورەلەرى ءبىر عاجايىپ كىتاپحانانى ەلەستەتەدى. جالتىراعان اينەك سورەلەردىڭ ىشىندەگى كىتاپتاردا ەسەپ جوق.

قۇدايعا قۇلشىلىق قىلىپ، اللا تاعالاعا ءمىناجات ەتەتىن جارىقتىق ديمەكەڭ كىتاپتى وتە كوپ وقىعان، كىتاپ جيناعان جان-جاقتى ءبىلىمدى عۇلاما عالىم (اكادەميك) ەدى. ديمەكەڭنىڭ ارتىندا قالدىرعان بار بايلىعى - قۇندى مۇراسى ءۇش مىڭعا جەتەتىن كىتاپتارى. ءۇش بولمەلى ءۇيىنىڭ ءبىر ۇلكەن بولمەسى - ەدەننەن توبەگە دەيىن تىرەلگەن كىتاپ، ءتورت قابىرعانى تۇگەل العان كىتاپ سورەلەرى ءبىر عاجايىپ كىتاپحانانى ەلەستەتەدى. جالتىراعان اينەك سورەلەردىڭ ىشىندەگى كىتاپتاردا ەسەپ جوق.

كوكتەن تۇسكەن ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى - قاسيەتتى قۇراننىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار. مۇسىلمان ەلدەرىنە ءىسساپار كەزىندە مىسىردان، سيريادان، تاعى دا باسقا يسلام مەملەكەتتەرىنەن اكەلگەن قۇران كىتاپتارى التىندالعان قاعازعا باسىلعان. بۇل كىتاپ پايعامبار مۇعجيزالارى ەكەنىن كوزگە كورسەتىپ تۇرعانداي. ءار جىلدارى، ءار زامانداردا باسىلعان قاسيەتتى قۇراننىڭ الۋان تۇرىنە قاراپ، كىتاپحانا يەسىنىڭ ءدىندى قۇرمەتتەپ، پايعامباردى ۇلىقتاپ، رەتى كەلگەن ساتتەردە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەنىن سەزەسىز. كىتاپحانانىڭ قازىرگى يەسى - ديمەكەڭنىڭ نەمەرە ءىنىسى ديار قوناەۆ: «كەيدە جۇما كۇندەرى ديمەكەڭ ءۇنسىز، جالعىز ءوزى ىشىنەن قۇران وقىپ وتىراتىن. ءناپىل عيباداتتارىن جاسايتىن ەدى»، - دەپ ەسكە الادى. ديمەكەڭە كەزىندە حاليفا التاي، راتبەك قاجى سىيلاعان قۇران كىتاپتارى كىتاپحانانىڭ ەڭ ىڭعايلى، الۋعا وڭاي جەرىندە جارقىراپ كورىنەدى. ديمەكەڭ قۇراننىڭ تۇپنۇسقا ارابشاسىن دا، قازاقشا اۋدارمالارىن دا وقىعان. ويتكەنى بالا كەزىندە مەشىت جانىندا مولدادان ساۋات اشىپ، «اپتيەكتى» تاۋىسقانى بەلگىلى. حاليفا التايمەن ءدىن جايىندا ۇزاق وتىرىپ اڭگىمەلەسىپ، سىرلاسا سۇحباتتاسقانى جۇرتقا ايان.

ديمەكەڭ كىتاپحاناسىندا قۇران كىتاپتىڭ وزگە تىلدەرگە دە اۋدارىلعان سيرەك نۇسقالارى بار. اسىرەسە نيۋ-يوركتە 1979 جىلى ورىس تىلىندە شىققان قۇران قاتتى قىزىقتىرادى. اتەيستىك ساياسات كەزىندە شەتەلگە شىققان ءبىر ءىسساپارىندا ديمەكەڭ بۇل قۇراندى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بىرىنەن ساتىپ الادى. «ك-359» دەپ جەكە تىركەۋ كىتابىنا ءنومىرى جازىلعان قۇران ي.كراچكوۆسكيدىڭ اۋدارماسى بويىنشا اقش-تا باسىلعان.

ديمەكەڭ ەستەلىگىندە جۇبايى زۋحرا شارىپقىزىنىڭ اراب ەلدەرىنە بارعاندا قۇران كىتاپتارىن ىزدەپ ءجۇرىپ، ساتىپ الاتىنى جونىندە ەسكە الاتىنى بار. كىتاپحاناداعى ون شاقتى قۇران كىتابىنىڭ ءبىرازى زۋحرا اپانىڭ «مەنشىگى» بولعان عوي. ديمەكەڭنىڭ دىندارلىعىنا بايلانىستى بۇل جەردە ءبىر عيبراتتى سالتتى ايتا كەتۋ پارىز. ەلۋ جىل، التى اي، ەكى كۇن، ياعني جارتى عاسىر بىرگە تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەن زۋحرا اپا دۇنيە سالعاندا، ديمەكەڭ «تاياق تايانىپ» جوقتايدى. ارۋاق رۋحىنا ارناپ، كەيدە قۇراندى ءوزى وقيدى.

سورەلەردە سامساپ تۇرعان كىتاپتار الفاۆيت رەتى بويىنشا تىزىمدەلىپ، تۇگەلدەي تىركەلگەن. تىركەۋ كىتابىندا ءبىرىنشى بولىپ اباي اتامىزدىڭ قازاق تىلىندە جارىق كورگەن تولىق شىعارمالارى تۇر. سودان سوڭ ۇلى جازۋشى اۋەزوۆتىڭ كوپ تومدىق كىتاپتارى جالعاسادى. اتى-جوندەرى «ا»-دان كەلەتىن تاعى دا باسقا قازاق جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى رەتتىك سانىمەن كەتە بەرەدى. ديمەكەڭ كىتاپحاناسىنىڭ «كىتاپحاناشىسى» زۋحرا اپانىڭ ءوزى بولعان عوي. ويتكەنى بارلىق كىتاپتاردى ءوزى تىركەپ، سورەلەرگە ءوزى رەتتەپ قويىپ وتىرعان.

كىتاپحانادا سوناۋ ىقىلىم انتيكا زامانى ادەبيەتتەرىنەن باستاپ، ورتا عاسىر كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى، XVIII-XIX عاسىر ادەبيەتىنىڭ الەمدىك الىپتارى، امەريكا، ەۋروپا، ازيا جانە افريكا اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى تىزىلەدى. ەجەلگى گرەك، ريم، قىتاي اقىن-جازۋشىلارى مەن فيلوسوفتارى، سۋرەتشىلەرى مەن مۇسىنشىلەرى جانە ساياحاتشىلارى كىتاپحانادا كىتاپ ەمەس، ءتىرى بەينەدەي ەلەستەيدى. ويتكەنى وتە كوركەم بەزەندىرىلگەن، ايشىقتى سۋرەتتەرمەن ورنەكتەلگەن سيرەك كىتاپتار وتە تارتىمدى. ءوزىمىزدىڭ اباي مەن اۋەزوۆتەن باستالاتىن ادەبيەت ءتىزىم-سورەسىندە امەريكا، فرانتسيا، ورىس، اراب، نەمىس، جاپون تاعى دا باسقا حالىقتاردىڭ رۋحاني الەمىندەگى قۇندىلىقتارى كوز الدىڭىزدان وتەدى.

ديمەكەڭ كىتاپحاناسىندا شەكسپير، دانتە، تولستوي، تۋرگەنوۆ، دجەك لوندون، گەتە، گەينە، چەحوۆ، تاگور، لۋي اراگون، پۋشكين، بايرون، گومەر، فەرداۋسي ت.ب. شىعارمالارى مەن ءار حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى ساقتالعان.

اكادەميك قوناەۆ الەم ادەبيەتىنەن مول حابارى بار، رۋحاني جاعىنان باي، عۇلاما بولعانىن جوعارىداعى ۇلىلار ەڭبەگى دالەلدەپ تۇر. عۇلاما ديمەكەڭ شەتەلدەرگە شىققاندا، سول ەلدىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن جانە ادەبيەتىن تەرەڭ ءبىلىپ، ابدەن وقىپ-توقىپ باراتىن بولعان.

ديمەكەڭ ستۋدەنت كەزىندە ولەڭ جازعان. ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە قولىنان كىتاپ تۇسپەيدى ەكەن. الماتىدا 70 جىلداردىڭ باسىندا ديمەكەڭنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن ازيا، افريكا اقىن-جازۋشىلارىنىڭ حالىقارالىق ءماسليحاتى ءوتتى. اقىن-جازۋشىلاردىڭ الەمدىك ءماسليحاتىنىڭ قازاقستاندا ءوتۋى تاريحي وقيعا بولىپ قالدى.

قوناەۆ تەك ادەبيەت الەمىندە عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ماماندىعى بويىنشا دا (تاۋ-كەن ينجەنەرى) تەڭدەسى جوق عاجايىپ ءبىلىمدى ادام بولعان. كىتاپحاناداعى عىلىمنىڭ ءار سالاسى بويىنشا شىققان ەنتسيكلوپەديا مەن انىقتامالىقتار ءبىر توبە. ءدىن، فيلوسوفيا، ساياسات، زاڭ، مەديتسينا، تاريح، ونەر سالاسى بويىنشا تىزىلگەن ەنتسيكلوپەديالاردىڭ ءبارى بار. ال سوزدىكتەر ءتىپتى كوپ. ادەبي كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىماۋى مۇمكىن. ال، سوزدىكتەر مەن ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالاردى قاجەت كەزىندە ۇنەمى قاراپ وتىرعان.

بەلگىلى جازۋشى ءسابيت دوسانوۆ بىردە ديمەكەڭنىڭ كابينەتىنە كىرگەندە، ۇستەلىنىڭ ۇستىندە جاتقان ايگىلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتابىن كورەدى. سوعان قاراعاندا، ديمەكەڭ قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرى مەن تابىستارىن ءبىلىپ وتىرعان. الماتىدا اقىن-جازۋشىلاردىڭ سەزى اشىلعاندا، ديمەكەڭ وعان قاتىسىپ، توردە تاۋداي بولىپ وتىراتىن ەدى.

ديمەكەڭ كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتاردىڭ ءبىرازى - ول كىسىگە قولتاڭبا جازىپ بەرگەن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى. ولاردىڭ ىشىندە: مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ جانە شىڭعىس ايتماتوۆ، ت.ب. بار. كەزىندەگى لەونيد برەجنەۆ پەن قازىرگى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا جاڭا شىققان كىتابىنا قولتاڭبا جازىپ، جاقسى تىلەك تىلەگەن.

جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا كەڭەس ۇكىمەتىندە دۇربەلەڭ، داۋ-داماي تۋدىرىپ، الەمدى شۋلاتقان ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابى جونىندە دۇنيە ءجۇزى ءبىلدى. ولجەكەڭ وسى كىتابىنا بىلاي دەپ قازاقشا قولتاڭبا جازىپ: «قۇرمەتتى ديمەكەڭە، ۇلى ادامعا، كوممۋنيست ازاماتقا. شىن جۇرەكتەن. 24 شىلدە 1975 جىل»، - دەپ قول قويادى. قولتاڭبا كىتاپقا ۇلتشىلدىق ايىپ تاعىلماي تۇرعاندا جازىلعان.

ديمەكەڭ ۇلتىن ۇلىقتاعان اقىن-جازۋشىلاردى قۇرمەتتەدى. بۇل جەردە ۇلتتىق رۋحتى كوتەرگەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ورنى بولەك. جازۋشىنىڭ «كوشپەندىلەر» كىتابى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە 100 000 تارالىممەن شىقتى. سوندىقتان ىلەكەڭ بىلاي دەيدى: «ءسىزدىڭ ادەبيەتكە دەگەن ونىڭ ىشىندە تۋعان ادەبيەتكە دەگەن قامقورلىعىڭىزدى جاقسى سەزىنەمىز».

ديمەكەڭ داۋىرىندە باۋىرجان مومىشۇلى تۋرالى «اقيقات پەن اڭىز» رومانىن جازعان ءازىلحان نۇرشايىقوۆ ورىسشا نۇسقاسى 100 000 تارالىممەن شىققان وسى كىتابىنا بىلاي دەپ قولتاڭبا جازادى: «ۇلتىمىزدىڭ كەمەڭگەر پەرزەنتى، اسىل اعامىز، ارداقتى ديمەكەڭە قازاق حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن ۇزاق جىلدار جاساۋعا تىلەكتەسپىن. 12.01.1985 ج.».

ۇلى جازۋشى سابەڭ مەن ديمەكەڭنىڭ اراسىندا سول زاماننىڭ ساياساتىنا بايلانىستى سالقىندىق بولدى. مىنە سوندىقتان سابەڭ وراسان مول تارالىممەن شىققان «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ورىسشا نۇسقاسىنا «قوناەۆ جولداسقا» دەپ قىسقا قايىرىپ قولتاڭبا بەرەدى. اتاقتى باۋىرجان مومىشۇلى «زا نامي موسكۆا» كىتابىنا: «ءدىن-مۇحاممەدكە باۋىرجاننان»، - دەپ، قىسقا، ءارى نۇسقا قولتاڭبا جازىپتى. ايگىلى اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ 80 جىلدارى شەتەلدەرگە ءجيى شىعىپ، شىعارماشىلىق ساپارلاردا بولدى. 1985 جىلى «تىنىق مۇحيت» داپتەرى كىتابىنا جازعان اقىندىق قولتاڭباسى ەرەكشە تەبىرەنتەدى. «ارداقتى ديماش اعا»، - دەپ باستاپ، ارى قاراي جىرمەن بىلاي جالعاستىرادى.

«يەم سەنسىڭ يمەنەتىن، جان اعا،

كيەم سەنسىڭ كۇي بەرەتىن، جان اعا.

باستاۋشىم دا قورعاۋشىم دا ءوزىڭسىڭ،

باقىت دەگەن سىي بەرەتىن، جان اعا.

سەنىمىم دە مەنى كۇندە كوتەرگەن،

ءبىر ءوزىڭسىڭ، اينىمايسىڭ اكەمنەن.

جاۋىنگەردەي قىزىل تۋعا انت بەرگەن،

ساعان ماڭگى باسىمدى ءيىپ وتەم مەن».

ديمەكەڭنىڭ جۇلدىزى جانعان جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ دە اتاق-داڭقى الىسقا كەتتى. مۇحتار اۋەزوۆ لەنيندىك سىيلىق السا، كەيىن عابيت مۇسىرەپوۆ ەڭبەك ەرى اتاعىنا يە بولدى. مىنە، سوندىقتان قازىر قالامگەرلەر سول ءداۋىردى: «ادەبيەتتىڭ التىن عاسىرى ەدى»، - دەپ مويىندايدى.

70 جىلدارى عابەڭنىڭ «ۇلپان» كىتابى جارىققا شىعىپ، ادەبيەتتە ۇلكەن ورلەۋ بولدى. عابەڭنىڭ جاڭا شىعارماسىن وقىرمان سۇيسىنە قابىلدادى. عابەڭ «ۇلپاننىڭ» ءبىر داناسىن ديمەكەڭە سىيلاپ، بىلاي دەپ قولتاڭبا بەرىپتى: «قادىرلى ەلباسشىسى، ارداقتى وتان ۇلى دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ جولداسقا. دوس كوڭىلدەن. عابيت مۇسىرەپوۆ. 12.05.1976 ج.».

1974 جىلى عابەڭ ەڭبەك ەرى اتاعىن العاندا ومىراۋىنا «التىن جۇلدىزدى» قاداعان ديمەكەڭ ەدى. حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر ءدارىس ساباعىندا مۇنى جازۋشى ەرەكشە ايتقان بولاتىن.

قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ بەلگىلى شىعارماسىنا ءوز قولتاڭباسىن: «قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى ديماش احمەتۇلى قوناەۆقا»، - دەپ، اسا قۇرمەتپەن جازادى. ديمەكەڭنىڭ دوسى برەجنەۆ تە ءبىر كىتابىنا شىن جۇرەكتەن قولتاڭبا جازىپ بەرىپتى. ال، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ورتالىق كوميتەتتە حاتشى بولىپ تۇرعان كەزىندە شىققان كىتابىنا «قۇرمەتتى ديماش احمەتۇلى، اكەلىك قامقورلىعىڭىز بەن ىقىلاسىڭىز ءۇشىن. 30. 03. 1985 ج.»، - دەپ قول قويىپتى.

ديمەكەڭ كىتاپحاناسىنداعى قولتاڭبا كىتاپتاردىڭ تۇگەل ءتىزىپ جازۋ مۇمكىن ەمەس. بارىنەن دە ديمەكەڭە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك پەن قۇرمەت جانە ۇلىقتاۋ مەن ارداقتاۋ سەزىلىپ تۇرادى.

وراز قاۋعاباي،

قالامگەر،

قر مادەنيەت قايراتكەرى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 26 (109) 13 شىلدە 2011 جىل