كولۋمبيانىڭ ارحەولوگيا كوميتەتى بۇل ديسكىنى الەمدىك ماڭىزى بار قۇندى دۇنيە دەپ تانۋدان باس تارتقان. ول ەلدىڭ عالىمدارى بۇل جادىگەردىڭ نە ايتىپ تۇرعانىنا ەشقانداي تۇسىنىك بەرە الماعان».

(ليديتتەن جاسالعان ارتەفاكتى» https://www.youtube.com/watch?v=QDGG-hKIBng). 11 يۋن. 2015 گ. - تاك نازىۆاەمىي گەنەتيچەسكي ديسك – ودين يز سامىح نەۆەروياتنىح ارتەفاكتوۆ، نايدەننىح نا تەرريتوري كولۋمبي. ديسك ديامەتروم ...

سول گەنەتيكالىق ديسكىمەن بىرگە جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ كىندىگىن كەسەتىن وتاشىنىڭ پىشاعى تابىلعان. بۇل پىشاقتىڭ سابىنىڭ جوعارعى جاعىندا انانىڭ، تومەنگى جاعىندا نارەستەنىڭ جانە پىشاقتىڭ جۇزىندە وسى پىشاقتى جاساعان اۆتوردىڭ اتى، ياعني رۋلىق تاڭباسى بەينەلەنگەن. («زاگادكي ارحەولوگي: گەنەتيچەسكي ديسك - ماستەروك.جج.رف» https://masterok.livejournal.com/2390126.html).

بۇل جادىگەرگە بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ بىردە-ءبىر عالىمى تۇشىمدى تۇسىنىك بەرە الماعان. بىراق، مىنا جاعدايدى كەسىپ ايتادى. «قازىرگى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگى مۇنداي دۇنيەنى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.  ارتەفاكتىنىڭ وسىدان 6000 جىلدان ارىدە جاسالعانى انىق»، - دەيدى.

بۇل ارتەفاكتىنىڭ «اۆتورى» ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ قاراشاڭىراعى قازاق بولىپ تابىلادى. ال، بۇل دەرەكتەردىڭ اداي شەجىرەسىندە ساقتالىپ قالۋى قازاقتىڭتىڭ دا  قاراشاڭىراعى «ءتىل تاڭبالى ادايلار» ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىز ونى ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتەگى مىڭداعان ەجەلگى قورىمدار باسىنا قاپتاتا سالىنعان ادايدىڭ الەمگە ايگىلى «جەبە» تاڭباسىنان ايقىن كورەمىز. جوعارىداعى ارتەفاكتىدە دە وسى تاڭبانى كورىپ وتىرمىز.

ادامزاتتىڭ انالىق (ماتريارحات) تەكپەن ەمەس، اتالىق (پاتريارحات) تەكپەن تارايتىنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ادام اتانىڭ قولىنا ساداق پەن جەبە ۇستاتىلعان. ساداق پەن جەبە كۇنى بۇگىندە دە ادايدىڭ رۋلىق تاڭباسى. ادايدىڭ - ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى. ادايلاردىڭ جەبە (سترەلا) تاڭباسىنىڭ ادامدارعا باعىت (جول) كورسەتىپ الەمنىڭ كەز-كەلگەن تۇپكىرىندە تۇراتىنىنىڭ دا سىرى وسى.

ماڭعىستاۋدىڭ ويى مەن قىرىندا، تاۋى مەن تاسىندا جانە ەجەلگى قورىمدارىنداعى مىڭداعان، ميلليونداعان قۇلپىتاستارىندا وسى تاڭبا تۇر. ءتىپتى قىردىڭ ۇستىندە تەك قانا ۇشاقتان كورۋگە بولاتىن ۇزىندىعى ءجۇز كيلومەترگە جەتەتىن الىپ "جەبە" تاڭبالاردا بار.  (قارا: ساداقتىڭ «اۆتورى» كىم؟ - https://abai.kz/post/60136).

ادام (اتام) مەنەن ادايدىڭ (اتايدىڭ) ادا (اتا) دەگەن ءبىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان بولىپ، ادايدى - ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى دەلىنەتىنى وسىدان. ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءتىلى شىعىپ سويلەگەنىنە بايلانىستى «ءتىل تاڭبالى ادايلار» دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. ماڭعىستاۋ تۇبەگى سۇعىنا ورنالاسقان تەڭىزدىڭ قاس بي (كاسپي) دەپ اتالاتىنى دا وسىدان.

اداعا (اتاعا) جالعانعان «م» دىبىسى تاۋەلدىلىك جالعاۋ، ياعني باسىن مەنىڭ اتام (اتام مەنىڭ) ياعني ءبارى مەنىكى دەگەن ماعىنا بەرەدى. قازاقتا «م» دىبىس-تاڭباسى جالعانبايتىن بىردە ءبىر ءسوز جوق. انام، اعام، كوكەم، ءىنىم، باۋىرىم، قارىنداسىم، ەلىم، جۇرتىم، دالام، قالام، باسىم، اۋزىم، قۇلاعىم، مۇرنىم، كوزىم، ەلىم، جۇرتىم ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

ال «ي»، «ي» دىبىستىق تاڭباسى ءسوز سوڭىنا جالعانسا، اداي - ادام اتانىڭ ۇرپاعى (ۇلى، بالاسى، قىزى), ياعني  اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، جارى اداي، جاجير اداي، قوجا احمەت ياسساۋي، قاجى قۇسايىن شيرازي (ياسساۋي كەسەنەسىن سالۋشى شەبەر), احمەت جۋگىنەكي (ادەبيەت تاريحىندا «شىندىق سىيى» داستانىمەن ءمالىم),  ءابۋ ءناسىر ءال (ال) فارابي، حاكيم تارازي، ماحمۋد قاشقاري، ءال بۋحاري، ءابۋ رايحان ءال بيرۋني، حاكىم اتا سۇلەيمەن باقىرعاني، الىشەر ناۋاي، فيرداۋسي (شاحناما), ءابدىراحمان ءجامي (پارسى-تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى), مۇحاممەد شايباني (جوشى حاننىڭ ۇرپاعى), سايفي ساراي، حايدار رازي، قادىرعالي جالايري، فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قاشقار حانى ابۋباكىر دۋلاتي، مۋين اد دين ناتانزي ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

بۇل قاعيدا دا قازاقتا كۇنى بۇگىندە  قولدانىستا بار. مىسالى، مۇستافا شوقاي، انەس ساراي، حاليپ التاي، يسلام جەمەنەي، سابىر اداي، وردالى قوساي، اقىلبەك جەمەنەي، تۇڭعىشباي ال تارازي، قايرات مامي... ادا-م دەگەن سوزىمىزدەگى «م» ءارىبىنىڭ تاۋەلدىلىك ماعىنا بەرەتىنى سياقتى ادا-ي دەگەن سوزىمىزدەگى «ي»، «ي» ارىپتەرى دە تاۋەلدىلىك ماعىنا بەرەدى. مىسالى، ادامي، قازاقي، تابيعي، ءدىني، يسلامي، رۋحاني، عىلىمي، زاماناۋي، كاسىبي، تاريحي، مادەني، ساياسي  ت. ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل قاعيدانى دا بۇكىل الەم ەلدەرى قولدانادى. باستاۋى مان اتامىزدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ، ياعني ولاردىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرىنىڭ ماڭگىلىك قىستاۋى ماڭقىستاۋدا وتىرعان ادام اتا ۇرپاعى ادا-ي دەگەن سوزدەن الىنعان.

اباي: «فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي

ناۋاي، ساعدي، فەرداۋسي،

قوجا حافيز – بۋ ءھامماسى

مەدەت بەر شاعيري فەردياد،» دەگەن دە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي اتتارى اتالعان التى اقىننىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭى «ي» دىبىسىمەن اياقتالادى دا، سوڭعى قوجا حافيزدە اتاسىنىڭ ەسىمى ءبىرىنشى، ەكىنشى بولىپ ءوز اتى ايتىلادى.

مەنىڭ بۇل كەلتىرگەن تۇجىرىمىما قىتاي قازاقتارىنىڭ «بالاپان»، «بالا»، «پەرزەنت»، اۋىسپالى ماعىنالارى «اياۋلى»، «ارداقتى» دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا اداي ءسوزىن قولداناتىندارى تولىقتاي دالەل بولا الادى.

«اداي (قحر) 1.بالاپان، اۋىسپاسى، بالا، پەرزەنت. 2. اياۋلى، ارداقتى» («ديالەكتولوگيالىق سوزدىك» ارىس باسپاسى. الماتى. 2007, 23 بەت).

ەجەلگى حاقاس تىلىندە اداي – قاسقىر ء(بورى).

ەجەلگى تۇرىك تىلىندە اداي – ا. بالاپان، ب. بالا.

«بالاپان، قازاقتىڭ ەڭ سۇيىكتى ءسوزى، بالا ء(وز بالاسى) – بالاپان (قۇستىڭ بالاسى). ەسكە سالا كەتەيىن: بەن، پەن، بان، پان ەجەلگى وعىز تىلىندە، ەسىمدىك مەن دەگەندى بىلدىرەدى. وعىز، اداي، قىپشاق – ءبارى ءبىر ادامنىڭ اتى.

...داحتار (دايلار), ماسساگەتتەر، كاسپيلەر، الاندار مەن ادايلار ءبارى ساق كونفەدەراتسياسىنا كىرەتىن ءبىر تايپانىڭ ءارتۇرلى اتاۋلارى» (ت.س.دوسانوۆ «رۋنيكا قۇپياسى». الماتى-2009).

بۇل ارتەفاكتىدە اللاتاعالا ادام اتانى توپىراقتان جاراتقالى بەرگى ادام بالاسىنىڭ «ءبىر تامشى سۋدان» باستاۋ الىپ، ۇرىقتىڭ انا قۇرساعىنداعى دامۋ كەزەڭدەرى، ولاردىڭ دۇنيەگە كەلىپ، ءوسىپ-ءونىپ كوبەيىپ، ءبىر رۋلى ەلگە اينالعانى جانە ولاردىڭ الەمدىك قاعانات (مەملەكەت) قۇرعاندارى سۋرەتتەلگەن:

ءبىرىنشى، «ۇلى سوزدە ۇيات جوق» دەگەندەي، وڭ جاقتا اتالىق مۇشەسىن كورسەتىپ وتىرعان اداي (م) اتا. سول جاقتا اي انا. اتالىق مۇشەنىڭ قاسقايىپ تۇرعانى جانە اي (اۋا) انانىڭ انالىق مۇشەسىنە قاراي بارا جاتقان اتامىزدىڭ ۇرىعى (قۇرىعى) بەينەلەنگەن. ادام دا، اداي دا – ەكى بۋىننان تۇرادى. بۇل ەكى بۋىننىڭ ەكەۋى دە ەر جانە ايەل ادام دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

ۇرىق – بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنىڭ باستاۋى (سپەرماتوزويد). بەينەلەپ ايتقاندا، ءبىر تامشى سۋ.

اتامىز قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا وسى ۇرىقتىڭ تەگىن بىلدىرەتىن «قۇرىق» دەگەن ءسوز بار. قۇرىق – سول ۇرىقتىڭ يەسى ادايدىڭ ۇلكەن ۇلى قۋ اداي اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى. بالاماسى، باسىنا ىلمەك بايلانعان سىرىق، ياعني اساۋ جىلقىنى ۇستايتىن قۇرال. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ەر ادامنىڭ ۇرىعى، قۇرىقتان اۋمايتىن - سپەرماتوزويد. ايەل ادامدىكى - جۇمىرتقا جاسۋشاسى دەپ اتالادى. قۇرىقپەن جىلقىنى قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاعانىڭ سياقتى، ەر ادامنىڭ ۇرىعى دا ايەلدىڭ جۇمىرتقا جاسۋشاسىن «جاسىرىنىپ جاتقان جەرىنە» قۋىپ بارىپ ۇستايدى.

دەمەك، ۇرىقتىڭ (سپەرموتوزويدتىڭ) اتاسى، ياعني «اۆتورلىق قۇقىعى» قۋ اداي اكەمىزدە جاتىر. مۇنى اقىل – ەسى دۇرىس، بىردە – ءبىر قازاق بالاسى جوققا شىعارا المايدى. اتامىز قازاقتىڭ قۇرىعى وسىلاي سويلەيدى. جارايسىڭدار! اتالارىم! ءسوز جاساساڭ، وسىلاي جاسا. تاريح جازساڭ، وسىلاي جاز. تاريحتى ءبىر اۋىز سوزبەن وسىلاي جازۋ قازاقتان باسقا ەش ءبىر ەلدىڭ قولىنان كەلىپ كورمەگەن. كەلە دە المايدى.

مەنىڭ وسى ايتقاندارىمنىڭ ايداي ايعاعىنداي بولىپ، جوعارىدا ايتقانىمداي ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانىنىڭ ورتالىعى كۇنى بۇگىندە دە قۇرىق دەپ اتالادى.

قۇرىق كەنتى – ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانىنىڭ ورتالىعى. اقتاۋ مەن جاڭاوزەن قالالارىنىڭ ورتا جەرىندە، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. قازىرگى تاڭدا كەنتكە جاقىن جەردە قۇرىق تەڭىز پورتى سالىنىپ جاتىر.

جەر بەتىنىڭ ەشبىر جەرىندە ماڭعىستاۋداعى قۇرىقتان باسقا قۇرىق اتتى توپونوميكالىق اتاۋ جوق. بولا دا المايدى. بۇل جەردە دە «اۆتورلىق قۇقىق» تولىقتاي ساقتالىپ تۇر.

ەر ادامنىڭ تاستان جاسالعان اتالىق مۇشەلەرى 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋدىڭ شوپان اتا، وعلاندى، ءۋالي اتا، ەسكى بەينەۋ ت.ب. قورىمدارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. وزگە وڭىرلەردە، ءتىپتى الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندە مولاعا مۇنداي تاس بەلگى قويىلمايدى.

ەكىنشى، سول جاعىندا انالىق مۇشەسىن كورسەتىپ وتىرعان ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان جاراتىلعان اۋا انامىزدىڭ بەينەسى. ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىندا مۇنداي تاڭبالار دا بارشىلىق. ەڭ كوبى سيسەم اتا قورىمىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.

ماڭعىستاۋلىق ادايلاردىڭ بىرنەشە تاڭباسى بار. ولاردىڭ نەگىزگىلەرى «كۇن (دوڭگەلەك)»، ء"تىل" (ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە ء"تىل تاڭبالى ادايلار" دەلىنەدى), "شاڭىراق" (ىشىنە كرەس سالىنعان دوڭگەلەك، بۇل تاڭبا ماڭعىستاۋدا بىرنەشە جەردە بار), «بوساعا» (بۇل تاڭبا قوساي تاڭبا دەپ تە اتالادى), "ساداق", "جەبە" جانە  "ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى". بۇلاي بولاتىنى، ولار وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ "اۆتورى" دەگەن ءسوز.

«ادايلاردىڭ وننان اسا تاڭباسى بار. سولاردىڭ ىشىندە بەيىت باسىنداعى قۇلپىتاستاردا ەڭ كوپ كەزدەسەتىندەرى مىنا ءۇش تاڭبا:  ( ). بۇلار تەك قانا اداي تاڭبا ەمەس، وعىز تاڭبا دەپ تە اتالادى. الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ۇش جاعى ءار جاققا قاراتىلىپ قويىلا بەرەدى» (ت.س.دوسانوۆ «رۋنيكا قۇپياسى» الماتى-2009. 72 بەت).

سوڭعى، ءۇشىنشى جەبەگە ۇقساس بولىپ تۇرعان، وزگەرمەيتىن تاڭبا دا ايەل ادامنىڭ انالىق مۇشەسى تاڭبالانعان.

تۇسىنىكتەمە: رۋلىق تاڭبالار سول تاڭبا اتىن يەمدەنگەن رۋلاردىڭ تەگى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا فاميلياسى بولىپ تابىلادى. ەجەلگى قازاقتا، رۋلاردىڭ ءوز تاڭبالارىن استارىنا ءمىنىپ جۇرەتىن اتتارىنا سالاتىن ءداستۇر بولعان. جولاي كەزدەسكەن كىسىلەر ولاردىڭ قاي اتادان ەكەنىن، سول تاڭبالارعا قاراپ سۇراماي-اق بىلەتىن بولعان.

ءۇشىنشى، ەكەۋىنىڭ ۇستىندە اتامىزدىڭ قۇرىعىنا ىلىنگەن انالىق ۇرىقتىڭ انا جاتىرىندا قوسىلىپ، دامۋ كەزەڭىنىڭ سوڭعى ساتىسى بەينەلەنگەن.

ءتورتىنشى، ديسكىنىڭ سىرتى مەن قاق ورتاسىندا ەكى دوڭگەلەك جانە ولاردىڭ ورتاسىندا جارتى دوڭگەلەكتە كۇن مەن اي جانە جەر بەينەلەنگەن. كۇن - قۋ جانە ءۇن (ۇن، ۇڭ). بۇل ادايدىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني ءبىرىنشى بۋىن ۇرپاعى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) مەن ونىنشى بۋىن ۇرپاعى مۇڭال (مونعول) دەگەن ءسوز. مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءوز ءتۇبى، ءوز اتاسى "ۇڭ" بولاتىنى وسىدان. مونعولدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ون» بولاتىنى دا وسىدان. بۇل ادام اتانىڭ شەجىرە تاريحى ەشقايدا بۇرىلماستان "ۇڭعىنىڭ" ىشىمەن تىكەلەي كەلىپ اداي اتادان «مۇڭال وشاققا»  كەلىپ تىرەلەدى دەگەن ءسوز. تۇتىك زاتتىڭ ءىشىنىڭ ءبارىن ۇڭعى دەيتىنىمىز دە وسىدان. مىسالى، مىلتىقتىڭ ۇڭعىسى. ال، اي - ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇر. ايەل - انا دەگەن ماعىنا بەرەدى.

ال، جەرگە كەلسەك، بۇل جە جانە ەر دەگەن ەكى بۋىننان تۇرادى، تولىق ماعىناسى تۋىستىعى بۇزىلمايتىن، قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قۇدا بولۋعا بولمايتىن جەتىنشى بۋىنعا دەيىنگى ەر-ازامات دەگەن ءسوز. شەجىرەلىك اتاۋى ادايدىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى جەمەنەي (بۇزاۋ). جە، جەم، جەمەنەي، جەتى مەن جەردىڭ «جە» دەگەن ءبىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان ء(بىر رۋدان) بولاتىنى وسىدان.

بەسىنشى، ادام اتا مەن اۋا انانىڭ جانە ادايدىڭ ۇستىندەگى ەكى قاتاردىڭ بىرىنشىسىندە كۇن مەن ايدى جانە جەبەنى قورشاپ التى بەينە سالىنعان.

ءبىرىنشى ماعىناسى، اتالىق ۇرىق پەن انالىق جاسۋشانىڭ قوسىلعانىنان باستالاتىن، التى دامۋ كەزەڭدەرى بەينەلەنگەن. ءبىز ونى ءتورتىنشى بولىپ تۇرعان بەينەنىڭ جىنىستىق مۇشەسى ايقىندالماعانىنان جانە بەسىنشى بولىپ قىز، التىنشى بولىپ ەر بالا تۇرعانىنان كورەمىز.

بۇل الىپ بي جۇيەسىندە 1. ا – اتا; 2. ءا – اكە; 3. ب – بالا; 4. گ – گۇل (قىزعالداق، ياعني قىز بالا), قازىرگى تىلمەن ايتقاندا - اپا. ءبىز بۇل دىبىس-تاڭبانىڭ قىز بالاعا قاتىستى ەكەنىن قازاقتا «گ» ارىبىنەن باستالاتىن ەر بالا ەسىمىنىڭ قويىلمايتىنىنان بىلەمىز; 5. ع – اعا (عالىم، عىلىم);  6. د – داي (اداي) دەگەن ماعىنا بەرەدى.

ال، جەكە دامۋدان ءوتىپ، ءبىر رۋلى ەلگە اينالىپ، ودان ارى الەمدىك دەڭگەيگە ۇلاسقاندا  الاش، التى الاش دەگەن ءسوز. التى الاشتىڭ بۇگىنگى قاراشاڭىراعى الشىن. الشىننىڭ قاراشاڭىراعى اداي. (قارا: «ەجەلگى قازاق قاعاناتى، نەمەسە 666-نىڭ قۇپياسى» https://m.facebook.com/permalink.php?story_fbid...id...).

وسى قاتاردا اياعىنان تىك تۇرعان ەر مەن ايەل، ياعني ادايدىڭ اكەسى ەل اداي (ەلتاي)  مەن انايى انامىز بەينەلەنگەن. قازاقتا ول بىزگە بابا (باپ) دەگەن ەسىممەن بەلگىلى. ولاردىڭ قاسىندا ەكەۋىنەن دۇنيەگە كەلگەن بالاسى، ياعني ادام اتامىز بەن قازاقتىڭ نەمەرەسى، ياعني قاراشاڭىراعى اداي اتا بەينەلەنگەن.

اتام زامانداردان بەرى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ  نەگىزىن قالاپ، ۇستانىپ، ونى ۇرپاقتارىنا اماناتتاپ كەتكەن سوپىلىق ءىلىمنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى:

«تۇركىستان دا تۇمەن باپ،

سايرام با بار سانسىز باپ،

وتىرار دا وتىز باپ،

باپتاردىڭ بابىن سۇراساڭ،

ەڭ ۇلكەنى ارىستان باپ»،

پىرلەردىڭ ءپىرىن سۇراساڭ، مەدينەدە مۇحامبەت، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت جانە باسىن ءاز اۋليە باستاعان ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەلەر بولىپ تابىلادى.

تۇسىنىكتەمە: «ەڭ ۇلكەنى ارىستان باپ» دەگەنىمىزدەگى «ارىستان» - ارىس جانە تاڭ دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ارىس – قازاقتىڭ ءۇش بالاسى: اعارىس، جانارىس جانە بەگارىس. قازاق – اتا، ال ءۇش ارىس – قازاقتىڭ ءۇش بالاسى، ولار بىزگە اكە، ياعني بىزدەر سول «ءۇش انالى قازاق» پەن ءۇش اكەدەن تاراعان ۇرپاق بولامىز. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاق بۇل جەردە ءۇش ارىسقا اكە، ال بىزگە اتا (قازاق اتام) بولىپ تۇر. ال، «تان» - «تاڭ»، ياعني كۇننىڭ شىعۋى، ءومىردىڭ باستاۋى دەگەن ءسوز. ەتيمولوگياسى «ت» - اتا، «ان» - انا بولادى، ياعني اتا-انا دەگەن ءسوزىمىزدىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى.

«باپ» - قازاقتىڭ «اتا-بابا» دەگەندەگى «بابىمىز» وسى. بىزشە «اكە»، ياعني «اتا-اكە» بولادى. ال، كورشى ورىس تىلىندە «بابا» ايەل دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى. قازاقتىڭ ەجەلگى اڭگىمەلەردە، ەجەلگى شەجىرە-جىر، باتىرلىق داستاندارداعى «اتا-بابا» دەيتىندەرى وسى.

ءپىر – ۇيرەتۋشى ۇستاز دەگەن ءسوز. سوپىلىق ءىلىمدى تەك قانا ۇستاز ارقىلى مەڭگەرۋگە بولادى دەلىنەدى.

التىنشى، وسى التى بەينەنىڭ سىرتىندا تۇرعان ون ەكى رۋلىق تاڭبا - ون ەكى اتا بايۇلى جانە ونىڭ ەڭ كەنجەسى اداي دەگەن ءسوز. ءبىز ونى سولدان وڭعا قاراي ساناعاندا 12-ءشى بولىپ تۇرعان ءسۇپ-سۇيكىمدى ەتىپ بەينەلەنگەن جاس بالانىڭ بەينەسىنەن كورەمىز. قازاقتىڭ بارلىق نەگىزگى رۋلارىنىڭ ءبارى ون ەكى اتادان قۇرالاتىنىنىڭ سىرى وسى.

بۇل جەردە ءسال شەگىنىس جاساساق، ءۇش التىنىڭ الدىنداعى، ەكى التىنى قوسساڭىز 6+6 = 12 شىعادى. التى سانى الاشتىڭ، ياعني اتى ايتىپ تۇرعانداي التى الاشتىڭ ساندىق اتاۋى بولسا، ون ەكى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى. ون ەكى جىلدا قازاق بالاسى مۇشەل جاسقا تولادى. ون ەكى سانى قازاقتا كيەلى سانالادى. قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى دا (كەنجەسى) 12 اتادان قۇرالادى. ولار ون ەكى اتا بايۇلى دەپ اتالادى. ءبىر جىل 12 ايدان تۇرادى. جىل قايىرۋ، ياعني جىلدى ساناۋ 12 جىلدان تۇرادى، ياعني 12 جىل ءبىر اينالىم (تسيكل). 12 اي ءبىر جىلدى قۇرايدى. ساعات ءتىلى 12 ساعاتتا ءبىر اينالادى. دومبىرادا 2 ىشەك، 12 پەرنە بولادى. كەيبىر ەلدەردىڭ 13 سانىنان قورقاتىندارىنىڭ ءبىر سىرى وسى بولسا كەرەك.

12 دەمەكشى، ريمدەگى العاشقى زاڭدار ب.ز.د. V عاسىردا ون مىس تاقتاعا، كەيىننەن ون ەكى مىس تاقتاعا جازىلدى، سوندىقتان ونى «حII كەستە زاڭدارى» دەپ اتادى. كەستە جۇرتتىڭ كوز الدىندا تۇرۋى ءۇشىن فورۋمعا قويىلدى. قالادا تۇراتىن ءار ادام 12 كەستە زاڭدارىن بىلۋگە مىندەتتى بولدى. «ون ەكى كەستە زاڭدارى»، «ون ەكى قالا-مەملەكەت»، «ون ەكى تايپا» قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى «ون ەكى اتا بايۇلى» قاعيداسىنا سايكەس جاسالعان.

«زودياك، زودياكتىك دوڭگەلەك (گرەكشە ءzodىakos, zoon – جانۋار) – كۇننىڭ ءبىر جىلدىق كورىنەرلىك جولىنىڭ بويىندا (ەكليپتيكا بويىمەن) ورنالاسقان 12 شوقجۇلدىز [بالىقتار، توقتى، تورپاق، ەگىزدەر، شايان، ارىستان، بيكەش، ميزام (تارازى), سارىشايان، مەرگەن، ەشكىمۇيىز، سۋقۇيعىش]. كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالار مەن اي دا زودياك ارقىلى وتەدى. “زودياك” اتاۋى شوقجۇلدىزداردىڭ ەجەلدەن-اق جانۋارلاردىڭ اتىمەن اتالۋىنان شىققان. ەجەلگى گرەكيادا زودياك شوقجۇلدىزدارى تاڭبامەن بەلگىلەنگەن (قارا استرونوميالىق تاڭبالار). كۇن مەن ءتۇننىڭ كوكتەمگى (توقتىدا) جانە كۇزگى (ميزامدا نە تارازىدا) تەڭەلۋ نۇكتەلەرى مەن جازعى (شاياندا) جانە قىسقى (ەشكىمۇيىزدە) كۇن توقىراۋ نۇكتەلەرى دە زودياك شوقجۇلدىزدارىنا سايكەس كەلەتىن تاڭبالارمەن بەلگىلەنەدى. پرەتسەسسيا سالدارىنان بۇل نۇكتەلەر 2 مىڭ جىل ىشىندە جوعارىدا اتالعان شوقجۇلدىزداردان ىعىسىپ كەتكەن، بىراق تاڭبالارى ساقتالعان. زودياك شوقجۇلدىزدار قازاقستان اۋماعىنىڭ بارلىق جەرىنەن كورىنەدى. (ەنتسيكلوپەديا).

توقتى (زودياك)   | تورپاق (زودياك)   | ەگىزدەر (زودياك)   | شايان (زودياك)   | ارىستان (زودياك)   | بيكەش (زودياك)   | ميزام (تارازى) (زودياك)   | سارىشايان (زودياك)   | مەرگەن (زودياك)   | تاۋەشكى (زودياك)  | سۋقۇيعىش (زودياك)   | بالىق (زودياك)  .

بۇل بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعان سوڭعى نۇسقاسى. ال، ارتەفاكتىدە ەجەلگى نۇسقاسى. ارينە، وسى زودياكتەرگە ات قويعان سول ەجەلگى رۋلار ەكەندىگىنە كىمنىڭ قانداي داۋى بار؟

تاعى ءبىر نۇسقا دا 12 جىلعا 12 اڭداردىڭ اتى قويىلعان. «قازاقشا مۇشەلدىك جىل ساناۋ تىشقان جىلىنان باستاۋ الادى. ودان ارى قاراي كەزەكپەن سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز كەلىپ وتىرادى. جىل اتتارى نە سەبەپتى جانۋارلاردىڭ اتىمەن اتالاتىنى جانە جىل باسى نەگە تىشقاننان باستالاتىنى تۋرالى حالىق اراسىندا اڭىز-ەرتەگى بار. 12 جىلدىق قايتالاما نەگىزىندە مۇشەلمەن جىل ەسەبىن جۇرگىزۋدى قازاق حالقى «جىل قايىرۋ» دەپ اتايدى» (بۇل ەنتسيكلوپەديالىق، ياعني قازىرگى عىلىمنىڭ تۇسىنىكتەمەسى).

اقيقاتىندا، بۇل دەرەكتە ادام بالاسىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ دامۋ بارىسىنداعى ەڭ العاشقى 12 اڭدى قانداي رەتپەن تانىپ، ءبىلۋى نەگىزگە الىنعان. ادامداردىڭ ەڭ العاش استىعىن ۇرلاپ جەگەن تىشقاندى تانىعانىنا، سوندىقتان ونىڭ جىل باسى بولىپ اتالعانىنا كىمنىڭ قانداي داۋى بار؟ قارا («جىل قايىرۋ قالاي پايدا بولدى؟» https://abai.kz/post/40537).

مەنىڭ قولىمدا قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى 12 بايۇلدارىنىڭ 13 ءتۇرلى نۇسقاسى بار. سوڭعى نۇسقالاردا كەيبىر رۋلار 12-ءنىڭ قاتارىنان شىعارىلىپ ورنىنا جاڭا رۋلار كىرگەن. سەبەبىنە كەلەر بولساق، اللاتاعالىنىڭ جاراتۋىنا سايكەس، قاراشاڭىراق مىندەتتى تۇردە 12 رۋدان اسپاۋ كەرەك ەكەن. وسى رۋلار جانە باسقالارى ۇنەمى جاقسىلىققا جارىسۋ ۇستىندە بولىپ، ءسال السىزدىككە بوي الدىرعاندارى قاتاردان شىعارىلىپ وتىرعان.

جەتىنشى، جەبە (اداي) ون ەكى اتاعا بارىپ تىرەلىپ سول ون ەكى اتانىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ وتىر. قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندەگى ادايدىڭ ەڭ سوڭىندا تۇراتىنىنىڭ سىرى وسى.

سەگىزىنشى، ديسكىنىڭ تومەنگى جاعىن تولىق الىپ تۇرعان ادام اتامەن، سوڭعى جيەكتەگى ون ەكىنشى بولىپ تۇرعان ءسابيدىڭ بەينەسى اراسىن ون سىزىق ءبولىپ تۇر. بۇل ادايدىڭ 2 ۇلى مەن 8 نەمەرەسى دەگەن ءسوز. ءبىرىنشى بۋىنداعى ۇلكەن ۇلى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) بولسا، كەنجەسى مۇڭال (مونعول) ونىنشى بۋىندا تۇر.

ءبىز بۇل جۇمباقتى شەشۋگە اتامىز قازاقتىڭ الەمدە تەڭدەسى جوق، ءبىر ادام ەمەس، رۋلى ەل بولىپ جازىلاتىن  رۋلىق شەجىرەسىن، اتا سالتى مەن ساندىق جۇيەسىن جانە سوپىلىق ءىلىمنىڭ تاريحات جولىن باسشىلىققا الدىق.

«ادام – سافي بالاسى،

ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق،

دۇنيەگە كەلگەن سان بولىپ

بۋىن-بۋىن تاقتالى». بۇل سوپىلىق ءىلىمنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ايگىلى نۇرىم جىراۋ اتامىزدىڭ تولعاۋىنان ءۇزىندى.

ەندى وسىنداعى سۋرەتتەردى قازاقتىڭ ساندىق قاعيداسىنا سالساق:

ءبىر سانى – ادام (ي) اتا مەن ونىڭ ەكى ۇلى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) مەن كەلىمبەردى.

ەكى سانى – اداي اتانىڭ ەكىنشى بۋىن ۇرپاعى، ياعني ءبىرىنشى نەمەرەسى  تازىكە مەن قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى.

ءۇش سانى – ادايدىڭ ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاعى، ياعني ەكىنشى نەمەرەسى قوساي اتامىز. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ ءۇش ارىسى (اعارىس، جانارىس، بەگارىس). ءۇش التىنى قوسساڭىز 6+6+6 = 18 مىڭ عالام شىعادى.

التى سانى – الاش،  التى الاش، شەجىرەلىك اتاۋى ادايدىڭ التىنشى بۋىن ۇرپاعى بالىقشى. ءبارىنىڭ «ال» دەگەن ءبىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان بولاتىنى وسىدان.

ون سانى – ادايدىڭ ەكى ۇلى مەن سەگىز نەمەرەسى.

ون ەكى سانى – قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى 12 اتا بايۇلدارىن قۇرايدى. قازاق بالاسىنىڭ 12 جىلدا ءبىر مۇشەل تولتىراتىنى وسىدان.

بۇل ارتەفاكتىنى جاساعاندار وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اتا-بابالارى. نەگىزگى ماقساتى ادامزات تسيۆيليزاتسياسىنىڭ قايدان، كىمنەن باستاۋ العانى جايلى شىنايى دەرەكتەردى ۇرپاققا جەتكىزۋ. بۇل ارتەفاكتىگە كىم، قاي ەلدىڭ وكىلى تۇسىنىك بەرە السا، سول ەل ەڭ العاشقى ادام اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان بولىپ شىعادى ەمەس پە؟ دەمەك، بۇل ادامزات تسيۆيليزاتسياسىنىڭ باستاۋى تەك قانا قازاققا تيەسىلى دەگەن ءسوز.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم

Abai.kz