- ادىلعازى ءداۋىتۇلى، «جەرى بايدىڭ - ەلى باي» دەيدى حالقىمىز. قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان الەمدەگى مەملەكەتتەر اراسىندا توعىزىنشى ورىن الاتىنىن قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ال كوزدەن تاسا جاتقان جەر قويناۋىنداعى تابيعي بايلىعىمىز جايلى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىنى انىق. سول تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- سۇراعىڭىز ورىندى، بىراق مەنىڭ ماماندىعىما جاناما تۇردە عانا قاتىسى بار. ولاي دەيتىنىم، جەر قويناۋىندا، ياعني ءوزىڭىز ايتقانداي كوزدەن تاسا جاتقان تابيعي بايلىقتى ىزدەۋ، اشۋ، ولاردىڭ قانداي تەرەڭدىكتە جاتقانى، كەن ورنىنىڭ كولەمى، ءپىشىنى، جاتىس جاعدايلارى جانە تاعى دا باسقا كەن وندىرۋگە قاتىستى ەرەكشەلىكتەرى جايلى ماعلۇماتتارمەن گەولوگتار اينالىسادى. ال بىزدەر، ياعني تاۋ ينجەنەرلەرى، گەولوگتاردىڭ ءار كەن ورنى تۋرالى انىقتامالارىنا سۇيەنىپ، جەر قويناۋىنداعى بارلانعان پايدالى قازىلىمدار قورىنىڭ ىسىراپسىز الىنۋىنا، تولىعىراق يگەرىلۋىنە نازار اۋدارامىز. دەگەنمەن ءار ادام تەك ءوزىنىڭ ماماندىعىمەن شەكتەلىپ قالماي، مۇمكىندىگىنشە ىرگەلەس ماماندىقتاردىڭ جۇمىس ناتيجەلەرىنەن دە حاباردار بولسا ارتىق بولمايدى عوي.

- ادىلعازى ءداۋىتۇلى، «جەرى بايدىڭ - ەلى باي» دەيدى حالقىمىز. قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان الەمدەگى مەملەكەتتەر اراسىندا توعىزىنشى ورىن الاتىنىن قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ال كوزدەن تاسا جاتقان جەر قويناۋىنداعى تابيعي بايلىعىمىز جايلى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىنى انىق. سول تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- سۇراعىڭىز ورىندى، بىراق مەنىڭ ماماندىعىما جاناما تۇردە عانا قاتىسى بار. ولاي دەيتىنىم، جەر قويناۋىندا، ياعني ءوزىڭىز ايتقانداي كوزدەن تاسا جاتقان تابيعي بايلىقتى ىزدەۋ، اشۋ، ولاردىڭ قانداي تەرەڭدىكتە جاتقانى، كەن ورنىنىڭ كولەمى، ءپىشىنى، جاتىس جاعدايلارى جانە تاعى دا باسقا كەن وندىرۋگە قاتىستى ەرەكشەلىكتەرى جايلى ماعلۇماتتارمەن گەولوگتار اينالىسادى. ال بىزدەر، ياعني تاۋ ينجەنەرلەرى، گەولوگتاردىڭ ءار كەن ورنى تۋرالى انىقتامالارىنا سۇيەنىپ، جەر قويناۋىنداعى بارلانعان پايدالى قازىلىمدار قورىنىڭ ىسىراپسىز الىنۋىنا، تولىعىراق يگەرىلۋىنە نازار اۋدارامىز. دەگەنمەن ءار ادام تەك ءوزىنىڭ ماماندىعىمەن شەكتەلىپ قالماي، مۇمكىندىگىنشە ىرگەلەس ماماندىقتاردىڭ جۇمىس ناتيجەلەرىنەن دە حاباردار بولسا ارتىق بولمايدى عوي.
قازاق جەرىنىڭ الىپ جاتقان اۋماعى 2,7 ملن-نان استام شارشى شاقىرىم. جەر بايلىعى - ەل بايلىعى ەمەس پە، جەرىمىز قانداي كەڭ بولسا، ونىڭ قويناۋى دا ءارتۇرلى اسىل قازىناعا سونداي مول. كوپكە ارنالعان ادەبيەت بەتتەرىندە ايتىلىپ جۇرگەندەي د.مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى كەلتىرىلگەن حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ قازىرگى تاڭدا قازاق جەرىندە كەزدەسپەيتىندەرى كەمدە-كەم. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇل كۇندە ەلىمىزدەگى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كۇندەلىكتى مۇقتاجىن قاناعاتتاندىرادى.
- وسىنداي اۋماقتى جەردە شامامەن قانشا كەن ورىندارى بار؟
- تاريحي دەرەكتەردە XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاق جەرىندەگى اشىلعان كەن ورىندارىنىڭ جالپى سانى 857-گە جەتىپتى. ال گەولوگتاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رەسپۋبليكا جەرىندەگى وندىرىستىك ءارتۇرلى پايدالى قازىلىم كەن ورىندارىنىڭ سانى ەكى مىڭنان استام ەكەن. مۇنىڭ ءبىرازىن ەرتەدەگى قازاق جەرىن مەكەندەگەن ادامدار دا قازىپ الىپ، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتەرىنە جاراتقان. وعان «چۋد» ءداۋىرى (وتە ەرتەگى زاماندا) ادامدارىنىڭ كەن ورنىن ىزدەستىرىپ، جەر بەتىنە شىعىپ جاتقان نەمەسە وعان جاقىن ورنالاسقان كەن ورىندارىنان شىعارىلعان پايدالى قازىلىمداردىڭ وڭدەلگەن قالدىقتارى مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن قازىندىلارى دالەل. كەيبىر مامانداردىڭ پىكىرىنشە، «چۋد» ءداۋىرى قالدىقتارىنىڭ قازاق جەرىندەگى كوپتىگى جاعىنان تەك افريكادان عانا قالىپ تۇرعان كورىنەمىز. تاۋ-كەن ونەركاسىبىنىڭ ول كەزدەگى داۋىرلەگەن جەرلەرى، اسىرەسە، التاي ءوڭىرى مەن ورتالىق قازاقستان بولسا كەرەك. مۇنىڭ ءوزى قازاق جەرىندەگى قازىرگى كەزدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان تاۋ-كەن ىسىمەن بايلانىستى ءىرى-ءىرى ونەركاسىپتەردىڭ تەز ارادا بوي كوتەرىپ ىسكە قوسىلۋىنا وڭ ىقپال تيگىزگەنى انىق.
عاسىرلار بويى مۇلگىپ جاتقان جەر قويناۋىنداعى پايدالى قازبالار سوڭعى ەكى عاسىردىڭ اياسىندا ادامزاتتىڭ تىرشىلىگىنە، الەۋمەتتىك دامۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزىپ، ءبىر كەزدەگى ەلەۋسىز قازاق ەلىن الەمگە پاش ەتە باستادى.
- ەلىمىزدىڭ قاي جەرىندە كەن ورىندارى كوپ كەزدەسەدى؟
- ەرەسەن بايلىعىمەن قيالىڭدى قايران قالدىراتىن كەندى التاي، وڭتۇستىك قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، تورعاي، قوستاناي وبىلىستارىن ماقتانىشپەن اتاۋعا بولادى.
كەندى التايدىڭ سيرەك جانە شاشىراندى ەلەمەنتتەرى ورنالاسقان بىرنەشە جۇزدەگەن مىس، قورعاسىن، مىرىش، التىن، كۇمىس كەن ورىندارى بەلگىلى. كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا «قازاقستان - ءتۇستى مەتاللۋرگيا قويماسى» دەگەن اتاققا تەگىن يە بولعان جوق. ويتكەنى قورعاسىن، مىرىش، كۇمىستىڭ قورى جاعىنان كەڭەس وداعىندا ءبىرىنشى، مىس قورى بويىنشا ەكىنشى ورىن الاتىن. تەك ورتالىق قازاقستان جەرىنىڭ قويناۋىندا 1700 مىس، 650 قورعاسىن جانە مىرىش كەن ورىندارى مەن ولاردىڭ بەلگىلەرى، سونداي-اق وڭتۇستىك قازاقستاندا 110, التايدا 900 ءتۇستى مەتالدار كەن ورىندارى مەن ولاردىڭ بەلگىلەرى انىقتالعان-دى.
قازاقستان تەك قانا ءتۇستى مەتالدارعا عانا باي ەمەس، ونىڭ بايتاق قويناۋىندا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ قاي سالاسىنا بولماسىن قاجەتتى پايدالى قازبالاردىڭ باسقا تۇرلەرى دە جەتكىلىكتى. مىسالى، كومىر، مۇناي، شىمتەزەك، گاز، جاڭعىش تاقتا تاستارعا وتە باي. قازاق جەرىنىڭ جەر قويناۋىنداعى كومىر مەن تەمىر كەنىنىڭ قورى جاعىنان بۇرىنعى وداق بويىنشا رەسەي مەن ۋكراينا رەسپۋبليكالارىنان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا بولاتىن. قازاقستاننىڭ بايتاق دالاسىنا ورنالاسقان جاڭعىش قازىلىمدار كەن ورىندارى مەن ولاردىڭ بەلگى بەرگەن جەرلەرىنىڭ سانى 455-تەن استام. بولجام بويىنشا تەك قانا كومىردىڭ جالپى قورى 280 ملرد توننادان اساتىن كورىنەدى.
ال گەولوگتاردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، تەك اتاسۋ تەمىر-مارگانەتس باسسەينىندە قارا مەتالل كەن ورىندارى مەن ولاردىڭ بەلگى بەرگەن جەرلەرىنىڭ جالپى سانى 578 بولسا، ونىڭ 401 تەمىر، 177-ءسى مارگانەتس مەتالدارىنا قاتىستى.
سول سياقتى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ۆانادي، حروم، نيكەل، كوبالت جانە باسقا دا مەتالدار كەن ورىندارىنىڭ قورلارى جاعىنان جەتەكشى ورىندارعا يە دەپ ايتۋعا بولادى. ايتا بەرسە ۇزاق اڭگىمە. قازاق جەرىنىڭ قويناۋىنداعى بارلانعان تابيعي بايلىقتاردى ءبىر ماقالا كولەمىندە بارلىعىن بايانداپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، ونىڭ قاجەتى دە بولا قويماس. بايمىز دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا بەرگەننەن حالىق باي بولمايدى. باردىڭ قادىرىن بىلەتىن اقىل، ۇقىپتى قول، ويلى ارەكەت كەرەك وعان. سوندا عانا بايلىق ءوزىنىڭ قاسيەتتى ۇعىمىنا يە بولادى، تولىق قۇندىلىققا اينالادى.
- جەر قويناۋىنداعى وسىنشاما مول تابيعي بايلىق كوزدەرىنىڭ اشىلۋى تەك قانا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، زەرتتەۋ ارقىلى عىلىمي تاسىلدەرگە نەگىزدەلگەن بە، قالاي؟
- ارينە، مۇنداي مول پايدالى تابيعي بايلىقتىڭ كوزدەرىن جۇيەلى تۇردە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ بارىپ اشۋ، ول كەزدە مۇمكىن ەمەس ەدى. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى تەك بۇرعىلاۋ تەحنيكاسىنىڭ كومەگىنەن باسقا ەجەلگى «چۋد» داۋىرىنەن قالعان قازىندىلار ءىزىن پايدالانۋ ارقىلى تابىلسا، كەيبىرەۋلەرى تاڭ قالارلىق كەزدەيسوق وقيعالار ناتيجەسىندە اشىلعانى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز قىزىقتى دەرەكتەر بار.
«ءبىر جوق، ءبىر جوقتى تابادى» دەيدى قازاق. سول سياقتى ۋباعان تورعاي قوڭىر كومىر باسسەيىنىنىڭ تابىلۋى بىلاي بولىپتى. گەولوگ ا.ۆولكوۆ بوكسيت ىزدەپ ۇڭعىما بۇرعىلاۋ كەزىندە كەزدەيسوق 56 مەن 102 م ارالىعىنداعى تەرەڭدىكتە 0,15 مەتردەن 1,04 مەترگە دەيىن قالىڭدىعى بار ءتورت قوڭىر كومىر قاباتىنا كەز بولادى. وسىدان باستاپ، بۇل جەردە تياناقتى بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە 16 قوڭىر كومىر كەنورنى اشىلادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ جالپى قورى 40 ملرد تونناعا جەتەدى دەگەن بولجام جاسالىپتى.
- كەن ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ، تىپتەن قازاقتاردىڭ دا ۇلەسى بار ەمەس پە؟
- كەيبىر كەن ورىنداردىڭ اشىلۋ تاريحى جەرگىلىكتى قازاق شارۋالارىنىڭ اتىمەن بايلانىستىلىعىن ايتا كەتكەن ءجون. مىسالى، ءبىر كەزدە وداق بويىنشا ءۇشىنشى كومىر وشاعى دەپ اتالعان قاراعاندى تاس كومىر باسسەينىن قويشى اپپاق بايجانوۆ اشقان كورىنەدى. بۇل اڭىز بىلاي باياندالادى: «اپپاق قاراعاندى سايىندا جەر ۇستىنە شىعىپ جاتقان قارا تاستاردى جيناپ الىپ، تاس قورىقپەن ءسۇت پىسىرمەكشى بولىپ وت جاعادى. ءبىرازدان كەيىن قايتا ورالىپ كەلسە، الگى تاستارى جانىپ كەتىپتى. قىزۋ شوقتىڭ ۇستىنە قارا تاستى تاعى دا ءۇيىپ سالادى. ول دا جانىپ كەتەدى. سوسىن ول قارا تاستى قاپقا تولتىرىپ، ۇيىنە اكەلىپ وتىن رەتىندە پايدالانادى. كەيىن جاڭعىش قارا تاستاردى بۇكىل اۋىل بولىپ قازىپ، وتىن ورنىنا قولدانادى. بۇل اۋىل پايدالانىپ جۇرگەن جاڭعىش قارا تاستىڭ حابارى كورشى اۋىلدارعا دا جەتەدى. ءسويتىپ، كومىر قازۋشىلاردىڭ سانى كوبەيەدى. اسىرەسە، ۇستالار قۋانعان كورىنەدى. ويتكەنى كورىكتە تاس كومىر جاقسى جانادى.»
قازىرگى كومىر وندىرۋدەگى الىپتاردىڭ ءبىرى ەكىباستۇز كومىر كەن ورنى دا قاسىم پىشەنباەۆتىڭ اتىمەن بايلانىستى دەگەن دەرەكتەر بار. ول بىلاي بولعان: «قاسىم ەلدەن كەتىپ، كوپەس ورىستارعا جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ مىندەتى - دالادان كەن ىزدەپ، تابىلعان كەن ورنىنا سول ورىس كوپەستەرىنىڭ اتتارى جازىلعان قاعازدى كومىپ بەلگىلەۋ. وسىنداي ءبىر ساپارىندا ول كەرەكۋدەگى (پاۆلودارداعى) دەروۆ دەگەن كوپەستەن شىعىپ كەلە جاتىپ، جولدا كەزدەسكەن سورتاڭ تۇزدى كولدىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا شىعىپ جاتقان كومىرگە كوزى تۇسەدى. ول كەزدە ءبىرتالاي كەن تۇرلەرىن اجىراتا بىلەتىن قاسىم ونىڭ تاس كومىر ەكەنىن انىقتاعان. ودان سوڭ كوپەستەن العان بەلگىنى سول جەرگە كومىپ، ۇستىنە ءوز بەلگىسىن ەكى باس تۇز قويادى. سودان بەرى بۇل كەن ورنى «ەكىباستۇز» دەگەن اتقا يە بولعان. قاسىم كەرەكۋگە قايتا ورالىپ، دورباعا سالىپ العان كومىردى دەروۆقا كورسەتەدى. اقىسىنا دەروۆ وعان قولما-قول 30 سوم اقشا بەرەدى. ءوزىن شاحتا قازۋعا باستىق ەتىپ تاعايىندايدى. كومىر قاباتىنا جەتكەننەن كەيىن قاسىمدى ول جۇمىستان بوساتىپ، جەر ولشەۋشىنىڭ ەڭبەكاقىسىن تولەپ، كەن ورنىن ىزدەۋگە جىبەرەدى. العاشقى شاحتا قاسىم شاحتاسى دەپ اتالىپ كەتەدى.
قاسىم، سونداي-اق قاندىقاراسۋ، جوسالى، شومان ت.ب. بىرنەشە كەن ورىندارىن اشقان. سول سياقتى، قاراساي گەولوگيالىق بارلاۋ توبىنىڭ اعا كوللەكتورى مىرعالىم فاحرەزەتدينوۆ جانە امىرعالي قاشاۋعاليەۆ بۇرگەم سايىنان قورعاسىن كەنىنىڭ باي ورنىن تاپقان. سول كەزدەن باستاپ، بۇل كەن ورنىن «مىرعالىمساي» دەپ اتاعان.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ۋسپەن كەنىشىنىڭ اشىلۋ تاريحى بىلاي بولىپتى. 1847 جىلى جازدا ورىس كوپەسى ۋشاكوۆتىڭ كەن ورنىن ىزدەيتىن بارلاۋشىلارىنىڭ ءبىرى نەلدى شاتقالىنان ءبىر قاپ مىس كەنىن الىپ كەلەدى. ۋشاكوۆ وعان ءبىر قويدىڭ باعاسىنداي كۇمىس اقشا بەرەدى دە، ءوزى مىس كەنىن العان جەرگە بارىپ، كوپتەگەن ور سياقتى قازىندىلار مەن ۇيىندىلەردى كورەدى. ءسويتىپ، بۇل قازىندىلار ەرتە زامانداعى ادامداردىڭ كەن وندىرگەن جەرلەرى ەكەنىنە كوزى جەتەدى. ۋشاكوۆ كوپ ويلانباي، بىردەن جوعارى ورىنعا ۋسپەن كەن ورنىن اشقانى تۋرالى حابارلايدى. سونىمەن، نەلدى شاتقالىنىڭ يەسى بوزداقوۆتان 86 تەڭگە كۇمىس اقشاعا 1852 جىلى ۋسپەن كەن ورنىن قازىپ العانشا جالعا الادى.
قازىرگى جەزقازعان كەنورنى دا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 3000 جىل بۇرىن قولا داۋىرىندە بەلگىلى بولعان. سول قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندە-اق جەزقازعاندا ءىرى مىس ءوندىرىسى بولعانى انىقتالىپ وتىر. سونىڭ دا ناتيجەسى بولاسا كەرەك، ەجەلگى «چۋد» قازىندىلارىنىڭ ىزىمەن ءبىرتالاي كەن ورنى اشىلعان-دى. سول كەزدەن قالعان مىس قورىتقان پەش، پايدالى قازىلىمدار ۇساقتارى، تاس قايلا، تاس بالتا جانە تاعى دا باسقا ءوندىرىس قۇرالدارىنىڭ قالدىقتارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ساقتالعان.
ورىس كوپەستەرى سىيلىق جاساپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردى كەن ورنىن ىزدەۋگە جۇمىلدىرىپ پايدالى قازىلىمدار كوزىن اشۋدا ءبىرتالاي تابىسقا جەتكەنىن اشىپ ايتقان ءجون. كونە قازىندىلارى بار جەرلەردى جاقسى بىلەتىن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ كومەگىمەن مىس، قورعاسىن جانە كۇمىس كەن ورىندارى بەرقارا، قىزىل-ەسپە، بەس-شوقى، بەلوزەرسكوە جانە ت.ب. اشىلدى.
1847 جىلى ن.ۋشاكوۆ جوعارى ورىندارعا قولا ءداۋىرىنىڭ قازىندىلار ىزىمەن بەلگىلى بولعانىمەن، ول تاعى التى مىس كەن ورىندارىن اشتىم دەپ حابارلايدى. ولار: پوكروۆسكوە قازىرگى «پوكرو»، كرەستوۆوزدۆيجەنسكوە - «كرەستو»، پەتروپاۆلوۆسكوە - «پەترو»، زلاتوۋسوۆسكوە، نيكولسكوە جانە سپاسكوە. بۇل جەرلەردىڭ ءبارىن ول جەر يەسى شياق توقسىبەرگەنوۆتەن 400 تەڭگەگە ساتىپ الادى.
قازاق دالاسىنىڭ شىعىس جاق بولىگىنەن كوپەس پاپوۆ 35-كە تاياۋ كەن ورنى اشىلعاندىعى جونىندە جوعارى ورىندارعا حابارلاعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى ەرتە زامانداعى قورعاسىن، مىس جانە كۇمىس وندىرگەن قازىندىلاردىڭ ءىزى ارقىلى تابىلعان. ارينە بۇل - جەر قويناۋىن يگەرۋدىڭ ساباقتاستىعىنىڭ ناتيجەسى.

<!--pagebreak-->
قوستاناي وبلىسىنداعى وتە باي ءىرى سوكولوۆ-سارىباي تەمىر كەن ورنىنىڭ اشىلۋىنا تۇرتكى بولعان گەولوگ ەمەس، باسقا ماماندىق يەسى-ورال اەروفلوتىنىڭ ۇشقىشى - م.سۋرگۋتانوۆ. ول جۇمىس جاعدايىمەن نيكولاەۆقا پوسەلكاسىندا تۇرعان ايات ەكسپەديتسياسىنىڭ قوستانايداعى ورال گەولوگيا باسقارماسىنا ءوزىنىڭ «پو-2» ۇشاعىمەن ءجيى-ءجيى ۇشىپ بارىپ تۇرعان.
بىلۋگە ىنتىزارى مول، دارىندى م.سۋرگۋتانوۆ گەولوگتارمەن ارالاسىپ، قارىم-قاتىناستا ءجۇرىپ ماگنيتتىك اۋىتقۋشىلىقتىڭ نەدەن بولاتىنىن ەستىپ قانىققان. بىردە 1949 جىلى كوكتى بۇلت باسقان، كۇن بۇلىڭعىر بولاتىن. اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا بايلانىستى وعان ءوزىنىڭ ۇشاعىمەن جوعارى كوتەرىلمەي جەر باۋىرلاپ ۇشۋىنا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان دا ول ءجيى-ءجيى ۇشاق اسپاپتارىنا قاراپ ۇشۋ باعىتىن قاداعالاپ وتىرادى. ءبىر مەزگىلدە سارىباي كولىنىڭ جانىنداعى شاتقالدان وتە بەرگەندە كەنەتتەن كومپاستىڭ ماگنيتتىك ءتىلى ءوزىن قالىپتى جاعدايداعىداي ەمەس، قالاي بولسا سولاي باعىتىن وزگەرتىپ سەزىك تۋدىرادى. وسى ساپارىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، تاعى دا الگى جەرگە كەلگەندە، كومپاستىڭ ماگنيتتىك ءتىلى بۇرىنعىداي باعىتتى دۇرىس كورسەتپەي، ىرىقتان شىعىپ كەتكەنى بايقالادى. وسىنى انىقتاۋ ءۇشىن م.سۋرگۋتانوۆ جاڭاعى جەردىڭ ۇستىنەن ولاي-بىلاي الدەنەشە رەت ۇشىپ ءوتىپ، بۇل ارادا بىردەڭەنىڭ بارىنا ءوزىنىڭ سەنىمىن ارتتىرا تۇسەدى. ول وسى ساپاردان كەلە سالا ءوزىنىڭ جورامالىن گەولوگتارعا حابارلايدى. گەولوگتار م.سۋرگۋتانوۆتىڭ ايتقانىنا دەن قويىپ تىڭداپ، ونىمەن بىرگە الگى جەرگە كەلىپ، ارلى-بەرلى ۇشىپ، كومپاستىڭ ماگنيتتىك ءتىلىنىڭ قوزعالىس تارتىبىنە قاراپ، بۇل جەردە تەمىر كەنىنىڭ ۇلكەن شوعىرىنىڭ جەر بەتىنە جاقىن جاتقاندىعىنان دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. وسى جورامالدى 1949 جىلى تورعاي گەوفيزيكالىق ەكسپەديتسيانىڭ ادامدارى راستايدى. م.سۋرگۋتانوۆقا گەولوگتاردىڭ ءبىر توبىمەن قوسا، وتە باي ماگنيتتى تەمىر كەن ورنىن بارلاپ اشقاندارى ءۇشىن لەنيندىك سىيلىق بەرىلەدى.
- ەلىمىز ەگەمەندىك العانعا دەيىنگى كەزەڭدەردە كەن ءوندىرۋ قارقىنى قانداي دەڭگەيدە بولدى؟
- اكادەميك ق. ساتباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەرتە زاماندا ۋسپەن كەنىشىنەن مولشەرمەن 200 مىڭ توننا كەن ءوندىرىپ، ودان 20 مىڭ توننا مىس العان ەكەن.
1955-1883 جىلدار ارالىعىندا سپاسك كەنىشىنەن 242855 پۇت، ال ۆوسكرەسەنسك كەنىشىنەن 26587 پۇت مىس كەندەرى وندىرىلگەن كورىنەدى. قازىرگى كەزدە بەلگىلى بولعانداي جەزقازعان ءتىپتى قولا داۋىرىندە ءىرى مىس كەنىن ءوندىرۋ ورنى بولعان ەكەن. وعان ميلليونعا تارتا توننا باي مىس كەندەرىن قازىپ جانە وندىرىلگەن جۇمىستاردىڭ قالدىقتارى مەن ىزدەرى دالەل.
قازاق جەرىندە كەن ءوندىرۋ جۇمىسى بولجام بويىنشا وسىدان ءتورت مىڭ جىلداي بۇرىن باستالعانى ءمالىم. كەن ىزدەۋشىلەر مەن ونى قازۋشىلار قولا ءداۋىرىنىڭ ادامدارى بولسا كەرەك. التاي مەن قالبا ماڭىندا كەن ءوندىرۋ تاريحىن كوپ جىلداي زەرتتەۋمەن اينالىسقان گەولوگ س.چەرنيكوۆتىڭ ەسەبى بويىنشا التايدا كەن ءوندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ، قولا داۋىرىندە 500 جىل بويى ورتاشا جىلدىق قولا ءونىمى 5 تونناعا دەيىن جەتىپتى. ول داۋىردە مۇنداي كولەمدە مەتالل ءوندىرۋ تاڭقالارلىقتاي جاعداي. ودان جەرگىلىكتى ادامدار نايزا، پىشاق، قايلا، جەبەنىڭ ۇشىن، سەمسەر ت.ب. قۇرالدار جاساپ، پايدالانعان. سونىمەن، قولا داۋىرىندە قازاقستاننىڭ شىعىس بولىگى ايتارلىقتاي ءىرى ءوندىرىس اۋدانىنا اينالعان. قولادان جاسالعان ءارتۇرلى بۇيىمدار ءتىپتى ەۋروپانىڭ باتىسىنا دەيىن جەتكىزىلگەن. سول سياقتى كەن ءوندىرۋ جۇمىستارىنىڭ ىزدەرى قازاقستاننىڭ باسقا جەرلەرىندە دە جۇرگىزىلگەندىگىن دالەلدەيدى.
«چۋد» داۋىرىنەن كەيىن قازاقستان جەر قويناۋىنىڭ تابيعي بايلىقتارىن ءوندىرۋ بەلگىسىز سەبەپتەرمەن تاۋ-كەن ءىسى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن توقىراۋعا ۇشىرايدى. تەك ون سەگىزىنشى عاسىردان باستاپ، كەن ءوندىرۋ ءىسى قايتادان بەلەڭ الادى. بۇل ورىس يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىنا بايلانىستى ەدى. بۇرىنعى كونە زامانداعى كەن وندىرىلگەن جەرلەردىڭ ىزىمەن جانە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ كومەگىمەن ورىس كوپەستەرى كوپتەگەن مىس، قورعاسىن جانە ءتۇستى مەتالدار مەن قوسا باسقا دا پايدالى قازىلىمدار كەن ورىندارىن تاۋىپ، قازاقستان جەرىنەن كەن ءوندىرۋ جۇمىستارى قايتادان قانات جايدى.
پاتشا وكىمەتى تاراپىنان قازاق جەرىنە كوپتەگەن ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلادى. ولاردىڭ جۇمىس قورىتىندىلارى ناتيجەسىندە قازاق جەرىنىڭ پايدالى قازىلىمدارعا تاڭقالارلىقتاي باي ەكەنى انىقتالدى. مۇنى ەستىگەن ونەركاسىپشىلەر بايۋ ماقساتىمەن قازاق دالاسىنا بارۋعا اڭسارلارى اۋدى. ءسويتىپ، قازاق جەرىندە كەن ءوندىرۋ ءىسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى. ورىس كوپەستەرى جەرگىلىكتى حالىقتارمەن وزدەرىنە پايدالى ساۋدا جۇرگىزۋىمەن قاتار، قازاقتاردى كەن ورنىن اشۋعا دا ۇتىمدى پايدالانادى. ال كەن ورنى بار جەرلەردى ولاردان ارزان باعاعا ساتىپ الىپ، ءتيىمسىز بولا باستاعان كەزدەردە ەكىنشى بىرەۋگە ساتىپ كەتىپ وتىرعان.
قازاقستاننىڭ باسقا جەرىندەگىدەي التايدا دا كەن ءوندىرۋ جۇمىسى قاراقشىلىق تاسىلمەن جۇرگىزىلىپ، كەن ورىنداردىڭ ەڭ باي ساپالى جەرلەرىن عانا قازىپ الاتىن بولعان. ورىس كوپەستەرى ارزان جۇمىس قولىن پايدالانىپ، التىن، كۇمىس جانە قورعاسىن مەن مىس ءوندىرۋ ارقىلى ادام ايتقىسىز مول پايداعا كەنەلەدى. 1747-1908 جىلدار ارالىعىندا التاي كەن وكرۋگى 2,5 مىڭ توننا التىندانعان كۇمىس، 115 مىڭ توننا قورعاسىن جانە 18 مىڭ توننا مىس الىپتى. كەيىننەن التىندانعان كۇمىستەن 30-35 پۇت التىن ايىرعان. سونىمەن، كەندى التايدان وندىرىلگەن كۇمىس رەسەيدەگى قورىتىلاتىن بارلىق كۇمىستىڭ 75 پايىزىن قۇراعان ەكەن.
كەزىندە 1857 قارقارالى وكرۋگىنە قاراستى ۆوزنەسەنسك مىس كەنىشىنەن 6-7 مەتر تەرەڭدىكتەن تازا (99 %) ءۇش كەسەك تابيعي مىس تابىلعان. بىرەۋىنىڭ سالماعى - 52,5, ەكىنشىسىنىڭ - 49, ءۇشىنشىسىنىڭ - 39,5 پۇت بولىپتى. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاقستان جايلى بىلگىر ە.بەكمۇحامەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەڭ اۋىرىن 1858 جىلى اعايىندى پوپوۆتار رەسەي يمپەراتورىنا سىيعا تارتقان ەكەن. قازىرگى تاڭدا ول (رەسەي يمپەراتورىنا سىيعا تارتقان ءۇشىنشى تازا تابيعي مىس كەسەك) سانكت-پەتەربۋرگتاعى تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى. قالعان ەكەۋىن سول جىلى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەسىنە جىبەرىپتى.
وسى قىرۋار پايدالى قازىلىمدار بايلىعى ءوز الدىنا، ال ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن شوعىرلانا ورنالاسۋىنىڭ دا ايىرىقشا ماڭىزى زور. كەيبىر شيكىزاتتاردى الىسقا تاسىماي، جول شىعىنىن ازايتىپ ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ايتالىق، جەرىنىڭ اۋماعى 800 مىڭ شارشى شاقىرىمعا تاياۋ ورتالىق قازاقستانداعى مىس وندىرەتىن الىپ جەزقازعان، قوڭىرات، تەمىر كەن ورىندارى - اتاسۋ مەن قارساقپاي، مارگانەتس كەن ورىندارى - اتاسۋ مەن جەزدى، اتاقتى قاراعاندى كومىر باسسەينىنە جاقىن ورنالاسقان. سونىمەن قاتار جەر بەتىنىڭ جازىقتىعى، اۋا رايىنىڭ قولايلىعى، اشىق كۇندەردىڭ مولدىلىعى، قۇرعاقتىعى، كەن دەنەلەرىنىڭ جەر بەتىنە جاقىن ورنالاسۋى جانە تاعى باسقا دا كوپتەگەن وڭتايلى جاعدايلاردىڭ جيىنتىعى كەن ءوندىرۋ جۇمىسىنىڭ قارقىنداۋىنا، ونىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ تومەن بولۋىنا جانە كەن قازۋ جۇمىسىن اشىق تاسىلمەن جۇرگىزۋگە وڭ ىقپال جاسادى.
- ال ەندى مۇناي مەن باسقا دا كەن ورىندارى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- بۇدان مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتا مۇناي ادام بالاسىنا جارىق بەرۋ مەن ەم ءۇشىن عانا قولدانىلعان كورىنەدى. قازىر مۇناي جانە ودان وندىرىلگەن زاتتار حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىندا ونىڭ سان الۋان ءتۇرلى مۇقتاجىن وتەۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
ءبىر توننا مۇناي 1,3 توننا انتراتسيتتى، 3 توننا قوڭىر كومىردى، 33 توننا شىمتەزەكتى جانە 7 توننا جانعىش تاستى الماستىرادى ەكەن.
سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان مۇناي ءوندىرۋ سالاسىندا ەلەۋسىز بولىپ كەلسە، جەتىباي مەن وڭتۇستىك ماڭعىشلاقتاعى وزەن، كەنقياق، پرورۆى، بورانقۇل جانە باسقا دا ءىرى كاسپي ويپاتىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا كەن ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى بۇرىنعى وداق بويىنشا ءۇشىنشى ورىنعا يە بولدى.
1967 جىلدىڭ باسىنا دەيىن قازاق جەرىندە 41 مۇناي كەن ورنى بار ەكەنى انىقتالدى.
ۇلكەن مۇنايدى ىزدەستىرۋدىڭ باستاماسى 1959 جىلدان باستالدى دەلىنەدى. وسى باعىتتا كوپ ەڭبەك ەتىپ، تەر توككەن كورنەكتى گەولوگتاردىڭ ۇلكەن مۇنايدى اشىپ يگەرۋدەگى قوسقان ۇلەستەرى وراسان زور. سولاردىڭ قاتارىنداعى ج.دوسمۇحامبەتوۆ، ب.دياكوۆ، ش.ەسەنوۆ، ە.يۆانوۆ، ن.يماشەۆ، ن.كالينين، X.ماحامبەتوۆ، ۆ.ماتۆەەۆ، ۆ.توكارەۆ، ن.چەرەپانوۆ، ح.وزبەكعاليەۆ 1966 جىلى لەنيندىك سىيلىققا يە بولدى.
كوپشىلىك زەرتتەۋشىلەر قارا مەتالدار قاتارىنا تەمىر، مارگانەتس، ۆانادي، حروم، نيكەل جانە كوبالت كەندەرىن جاتقىزادى.
قازاق جەرىندە بۇل كەزدە 30-دان استام تەمىر كەن ورنى بارلانىپ، ونىڭ جالپى قورى شامامەن 77,8 ملرد توننا دەپ ەسەپتەلگەن-ءدى. جوڭعار الاتاۋ جانە ورتالىق قازاقستاندا كونە زاماندا تەمىر وندىرىلگەن قازىندىلاردىڭ ىزدەرى دە وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
قازاقستان بۇرىنعى وداق بويىنشا رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىن ءۇشىنشى ورىن الاتىن.
ءبىر كەزدە ورتالىق قازاقستانداعى تەمىر كەنىنىڭ قورى جاعىنان بەلگيا، يتاليا، نورۆەگيا، پورتۋگاليا جانە شۆەتسيانىڭ قورلارىن قوسا ەسەپتەگەنگە تەڭ دەپ سانالعان-دى.
كەزىندە رەسپۋبليكادا 15 مارگانەتس كەن ورنى بەلگىلى بولعان. ولاردىڭ بولاشاق قورى 180 ملن توننا دەپ ەسەپتەلىنگەن-ءدى. مارگانەتستىڭ بولاتقا قوسىندىسى وعان تۇتقىرلىق، بەرىكتىك جانە سوزىلىمدىلىق قاسيەت بەرەدى. سوندىقتان دا ول قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا سالالارىندا كەڭىنەن قولدانىلادى.
ۆانادي شاشىراندى ەلەمەنتتەر قاتارىنا جاتادى. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاقستاندا ۆانادي كەن ورنى مۇلدە بەلگىلى بولماعان. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ءۆاناديدىڭ قورى جاعىنان دۇنيەجۇزىندە الدىڭعى ورىندا.
حروم قوسىندىسى بولاتتىڭ تۇتقىرلىعىن ارتتىرىپ، بەرىكتىگىن كۇشەيتىپ مەتالدىڭ مۇجىلۋگە قارسىلىق ەتۋ قاسيەتىن ارتتىرا تۇسەدى. ءبىر كەزدە قازاقستان جەرىندە حروميت كەن ورىندارى بەلگىسىز بولسا، بۇل كۇندە ءوزىنىڭ قورى جاعىنان دۇنيەجۇزى بويىنشا جەتەكشى ورىنعا يە. تەك قانا ءدوڭ توبىنداعى كەن ورىندارىنىڭ قورى وڭتۇستىك افريكا وداعى، تۇركيا، گرەتسيا جانە باسقا ەلدەردىڭ قورلارىن قوسا ەسەپتەگەندەگى مولشەردەن اناعۇرلىم كوپ دەپ سانالعان.
نيكەل مەن كوبالت ادەتتە تابيعاتتا بىرگە كەزدەسەدى ەكەن. ەگەر نيكەلدىڭ بارلانعان قورى جاعىنان بۇرىنعى كەڭەس وداعى دۇنيەجۇزىندە ءبىرىنشى ورىن العان بولسا، قازاقستان كەڭەس وداعى بويىنشا ەكىنشى ورىن الاتىن.
قازاقستاندا 37 نيكەل مەن كوبالت كەن ورىندارى بەلگىلى. سولاردىڭ بارلىعى دا يگەرۋگە بولاتىن جانە يگەرۋگە دايىن كەن ورىندار. ولار اقتوبە مەن قوستاناي وبلىستارىندا ورنالاسقان.
مىنە، قازاق حالقىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن قىرۋار تابيعي بايلىقتى توكپەي-شاشپاي، ءوز مۇقتاجى مەن بولاشاق ۇرپاقتار يگىلىگىنە دۇرىس پايدالانۋدىڭ قامىن ويلاۋ - بۇگىنگى ۇرپاق پەن كەلەر ۇرپاقتاردىڭ ار-وجدانىنا بايلانىستى ماسەلە.
- ەلباسىنىڭ جولداۋىندا ەل بايلىعىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسى دە ايتىلىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدىڭ نەگىزى ەمەس پە؟
- البەتتە. قازاقستان توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەگەمەندى ەل بولدى. ەندى جەرىنىڭ بايلىعىن ءوزىمىز باسقارىپ، قالاۋىنشا پايدالانىپ حالىق يگىلىگىنە جۇمساۋعا قولى جەتتى. ءتىپتى بۇگىنگىنىڭ عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتىڭ دا قامىن ويلاۋعا ەركىندىك تۋدى. وسى ۋاقىتتان باستاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر قويناۋىنداعى پايدالى قازىلىمدارعا قامقورلىقپەن قاراپ، ۇنەمدەپ پايدالانۋدىڭ كەزەڭى باستالدى. بۇعان پرەزيدەنتىمىز ن. نازارباەۆ ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرۋى كورەگەندىك ساياساتى دەپ بىلگەن ءجون. قازىرگى كۇندە ەلىمىزدىڭ ءبىرسىپىرا كەن ورىندارى شەتەلدىكتەردىڭ ۋاقىتشا باسقارۋىنا بەرىلدى.ولار ەلىمىزدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسۋدا. تەك جەر قويناۋىنداعى پايدالى قازىلىمدار حالىق مۇددەسىنە ساي قامقورلىقپەن قازىلىپ الىنىپ جاتسا، ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن پايدا.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
جەكسەن الپارتەگى

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8967&Itemid=2