ءابساتتار قاجى دەربىسالى. ءدىن جانە وتان
ءدىن جانە وتان - ەكەۋى دە وتە قاسيەتتى ۇعىمدار. بۇل ەكەۋى ءبىر مەدالدىڭ ەكى بەتى سياقتى. ەل يگىلىگىنە تىلەكتەس ءدىندارلار ءۇشىن دە وتاننان قىمبات ەشتەڭە جوق. اتالارىمىز ۇزاق عاسىرلار بويى ارمانداپ، بۇگىنگى ۇرپاق ارەڭ جەتكەن، تالايلار اڭساپ وتكەن تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك ءۇشىن جانىن قيعان ازاتتىقتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.
كىم-كىمنىڭ دە جاپىراق جايار جەرى - وتان. وتانسىز باقىت جوق. سول سەبەپتى، ءاربىر ادام تۋعان جەرىن، وتانىن قاستەرلەۋى كەرەك. «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەگەن كەڭ تاراعان ماعىناسى تەرەڭ، قاناتتى ءسوز بار. ويتكەنى، يماندى ادام ءوز وتانىن سىيلاپ، قاستەرلەي الادى. يمانسىز ادام وتاننىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلمەيدى. ءبىزدىڭ وتانىمىز - تاۋەلسىز قازاقستان. قازاقستان بىرەۋ-اق. ەكى قازاقستان جوق. وتاندى ەشكىم ساتىپ الا المايدى. سول سەبەپتەن دە قازاقستان ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات. سوندىقتان ارى تارت تا، بەرى تارتقان، ياعني، فيتناعا، الاۋىزدىققا جول بەرمەي، وتاننىڭ اماندىعىن، حالقىمىزدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن تىلەيىك. سول ءۇشىن بىلەك سىبانا ەڭبەك ەتەيىك. ال ىنتىماقتى، يماندى ەلدى جاۋ الا المايتىنىن ۇمىتپايىق.
ءدىن جانە وتان - ەكەۋى دە وتە قاسيەتتى ۇعىمدار. بۇل ەكەۋى ءبىر مەدالدىڭ ەكى بەتى سياقتى. ەل يگىلىگىنە تىلەكتەس ءدىندارلار ءۇشىن دە وتاننان قىمبات ەشتەڭە جوق. اتالارىمىز ۇزاق عاسىرلار بويى ارمانداپ، بۇگىنگى ۇرپاق ارەڭ جەتكەن، تالايلار اڭساپ وتكەن تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك ءۇشىن جانىن قيعان ازاتتىقتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.
كىم-كىمنىڭ دە جاپىراق جايار جەرى - وتان. وتانسىز باقىت جوق. سول سەبەپتى، ءاربىر ادام تۋعان جەرىن، وتانىن قاستەرلەۋى كەرەك. «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەگەن كەڭ تاراعان ماعىناسى تەرەڭ، قاناتتى ءسوز بار. ويتكەنى، يماندى ادام ءوز وتانىن سىيلاپ، قاستەرلەي الادى. يمانسىز ادام وتاننىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلمەيدى. ءبىزدىڭ وتانىمىز - تاۋەلسىز قازاقستان. قازاقستان بىرەۋ-اق. ەكى قازاقستان جوق. وتاندى ەشكىم ساتىپ الا المايدى. سول سەبەپتەن دە قازاقستان ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات. سوندىقتان ارى تارت تا، بەرى تارتقان، ياعني، فيتناعا، الاۋىزدىققا جول بەرمەي، وتاننىڭ اماندىعىن، حالقىمىزدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن تىلەيىك. سول ءۇشىن بىلەك سىبانا ەڭبەك ەتەيىك. ال ىنتىماقتى، يماندى ەلدى جاۋ الا المايتىنىن ۇمىتپايىق.
وتان دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمىنا توقتالىپ كورەيىكشى. وتان دەگەن نە؟ «وتان» دەپ وتباسى مەن وشاق قاسىن، اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ءىشىپ جۇرگەن، بايلىعى مول كەڭ-بايتاق جەردى، قازىنالى قارتتارمەن، اق جاۋلىقتى اجەلەرىمىز تاي قۇلىنداي بىرگە وسكەن قۇربى-قۇرداستارىمىز بار اۋىلدى، قادىرلى اتا-انا، جارىمىز بەن بالامىز جۇرگەن ەلدى ايتامىز. مىنە، وسى تۋعان ەل مەن جەرگە يە بولۋ، اماندىعىن تىلەۋ - ءاربىر مۇسىلماننىڭ ءدىني، ءارى ازاماتتىق بورىشى.
وتاندى ءسۇيۋ دىنىمىزدە وتە قادىرلى ءىس بولىپ سانالادى.
ماديناعا ھيجرات جاساعان ۋاقىتىندا ادامزاتتىڭ ارداقتى ەلشىسى حازىرەت مۇحاممەد (س.ع.س.) حازراۋا دەگەن جەرگە جەتكەندە تۇيەسىن توقتاتقان ەكەن. كىندىك قانى تامعان مەككەگە جابىرقاعان كوڭىلمەن قيماي ۇزاق قاراپ تۇرىپ: - ۋاللاھي، سەن جەر بەتىندەگى ەڭ كورىكتى، ەڭ سۇيىكتى مەكەنسىڭ. مەن ءۇشىن سەنەن ارتىق جەر جوق. ەگەر تاعدىر تاۋقىمەتىنە ۇشىراماعانىمدا، وزىڭنەن ءبىر ساتكە دە الىستاماس ەدىم، - دەگەن.
تاعى ءبىر جولى ۇحۋد تاۋىنا قاراپ: «ءبىز ۋحۋدتى جاقسى كورەمىز، ۇحۋد تا ءبىزدى جاقسى كورەدى» دەگەنى دە تەگىننەن تەگىن ەمەس. بۇل پايعامبارىمىزدىڭ تۋعان جەرگە دەگەن، تۋعان جەرىنىڭ ءاربىر وزەن، كول، تاۋ، تاسىنا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىگىن بايقاتادى.
ءبىر حاديستە:
, عَيْنٌ بَكَتْ مِنْ خَشِيَةِ اللهِ ، وَعَيْنٌ بَاتَتْ تَحْرُسُ فيِ سَبيِلِ اللهِ
«ەكى كوز اقىرەتتە توزاققا كۇيمەيدى: ءبىرىنشىسى كۇناسىنا وكىنىش ءبىلدىرىپ، وڭاشادا ەگىلىپ جىلاعان كوز، ەكىنشىسى وتاندى قورعاپ شەكارا كۇزەتكەن كوز»[1] دەلىنگەن. دەمەك، «ولسەك شەيىت، قالساق عازيمىز» دەگەن اسقاق مۇراتپەن «ا، قۇدايلاپ» جاۋعا شاپقان جۇرەگى تۇكتى باتىر-باھادۇرلەرىمىز اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشىمەن دۇشپان جولاتپاعان كەڭ بايتاق جەرگە بابالار اماناتى دەپ قاراي بىلگەن ءجون.
«ءبىز، قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز.
ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.
ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ،
نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز.
ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز.
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز...» دەگەن قازىبەك بي بابامىزدىڭ وتتى ءسوزى جەرىمىزگە كوز الارتقان دۇشپاندى تاۋبەسىنە تۇسىرە بىلگەن باتىرلار ۇرپاعى بولعاندىعىمىزعا دالەل.
حالىق دانالىعى «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ» دەيدى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ءمانىن ويلاپ كوردىك پە؟ بۇل وتاندى قورعاۋ جولىندا بارىنە بارا ءبىلۋدى، ەشتەڭەدەن تايسالماۋدى بىلدىرەدى. ادامعا الۋان ءتۇرلى قاسيەت، دارىن تۋعان ورتادان داريدى. سونداي-اق تۋعان جەر اتا-بابالارىمىزدىڭ سۇيەگى جاتقان جەر بولعاندىقتان ۇرپاققا پەرزەنتتىك پارىز جۇكتەيدى.
يسلامدا بەس نارسەنى: وتانىڭدى، ءدىنىڭدى، ۇياتىڭدى، جانىڭدى، دۇنيەڭدى قىزعىشتاي قورعاۋ مىندەتتەلەدى. وسى قۇندىلىقتاردى قورعاۋ جولىندا قايتىس بولعاندار شەيىت سانالادى. ال شەيىتتەردىڭ اقىرەتتە ەسەپسىز جانناتقا بارارى ءمالىم. قۇراندا بۇل جونىندە
وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ
«شەيىتتەردى ولدىگە ساناماڭدار. ولار ءتىرى، اللا بىلەدى، سەندەر بىلمەيسىڭدەر»[2] دەلىنگەن. سوندىقتان وتاندى قورعاۋ جولىندا، ۇلتىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەندەردى شەيىتتەر قاتارىنا قوسىپ، جاراتۋشى يەمىزدەن ءجانناتتان جاي بۇيىرتۋىن تىلەيمىز.
حالقىمىزدا «وتان وتباسىنان باستالادى» دەگەن دە ءماندى ءسوز بار. وتاندى سۇيۋگە، تۋعان ەلگە دەگەن قۇرمەت سەزىمى جانۇيادان باستاۋ الادى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «بارلىعىڭ جاۋاپتىسىڭدار. ەلباسى ەلىنە جاۋاپتى. وتاعاسى جانۇياسىنا جاۋاپتى. ايەل جانۇياداعى دۇنيەگە جاۋاپتى. مالشى مالىنا جاۋاپتى. اركىم ءوز قاراماعىنداعىلاردان جاۋاپقا تارتىلادى»[3] دەگەن. ولاي بولسا، بالاعا جاستايىنان جاقسى تاربيە بەرۋمەن تۋعان ەلگە قۇرمەتتەۋدى جانىن قورعاعانداي ءدىنىن، وتانىن قورعاۋ سەكىلدى قۇندىلىقتاردى ۇيرەتۋگە دە، وتاعاسى جاۋاپتى بولعانى. بۇل جونىندە ءجۇسىپ بالاساعۇن بابامىز «بالا نەنى كورسە جاستان ۇيادان، ولە-ولگەنشە سونى تانىر قيادان» دەگەن. تۋعان ەلگە دەگەن قۇرمەتتى، پاتريوتتىق رۋحتى ءوز اتا-اناسىنان كورە الماعان بالا بولاشاقتا وزىنە بالا كەزدەن تانىس ەمەس سەزىمدى جاتسىنادى.
تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ەلدى كوركەيتۋگە، ءبىلىم ىزدەگەن جاستاردىڭ تالابىنا قولداۋ ءبىلدىرۋدى دە ۇقتىرادى. وسى سەبەپتى يسلام دىنىندە ەڭ جاقسى ساداقا ءىلىم جولىنداعىلارعا بەرىلگەن ساداقا ەكەندىگى ايتىلعان. تاريحتا ءالى كۇنگە دەيىن مۇسىلمان ەلدەرىندە جەكەلەگەن قايىرىمدىلىق قورلار ارقىلى ستۋدەنت جاستارعا شاكىرتاقى بەرىلىپ وتىرادى. بۇل سول ەلدىڭ بولاشاعىنا جاسالعان قامقورلىق ەكەنى ءسوزسىز. ويتكەنى، ءبىر تاعىلىمدى كەڭەستە «ءبىر جىلىڭدى ويلاساڭ، ەگىن ەك. ون جىلىڭدى ويلاساڭ، اعاش ەك. ءجۇز جىلىڭدى ويلاساڭ، ۇرپاق تاربيەلە، بىلىمگە كوڭىل ءبول» دەلىنگەن. سوڭعى عاسىرلارداعى ءىرى عۇلامالاردىڭ «مۇسىلمانداردى ارتتا قالدىرىپ وتىرعان ءۇش كەسەل: بىلىمسىزدىك، ءوزارا الاۋىزدىق، كەدەيلىك» دەپ اتاپ كورسەتكەندەي، بۇگىنگى كۇنگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ مۇسىلمانداردىڭ ەلگە دەگەن جاناشىرلىعى جاس ۇرپاقتىڭ زامانعا ساي وزىق ءبىلىم الۋىنا، سونداي-اق ۇلتجاندىلىق پەن مۇسىلماندىق تالىممەن دە سۋسىنداۋىندا جاتىر.
ۇلت جاناشىرى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «بالام دەگەن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەگەن بالا قايدان شىقسىن؟!» دەگەن ۇلاعاتتى پىكىرى دە وتە ماڭىزدى.
دەمەك وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ەل يگىلىنە جاساعان جاقسىلىقتارمەن ولشەنبەك. ءالى كۇنگە ەسىمدەرىن ەل قۇرمەتتەگەن ءال-فارابي، يۇگۇنەكي، بالاساعۇن، ياساۋي، باقىرعاني، كەردەرىلەر - ءبارى دە وتاندى گۇلدەندىرگەن، ەلگە، جەرگە ادال قىزمەت ەتكەن جاندار ەدى. قۇراندا ەشبىر جاقسىلىقتىڭ بەكەرگە كەتپەيتىندىگى، اللادان ساۋاپ جازىلاتىندىعى ايتىلعان:
فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ
«كىمدە كىم توزاڭداي جاقسىلىق جاساسا، مىندەتتى تۇردە ساۋابىن الادى»[4].
مەشىت-مەدرەسەلەردىڭ بۇگىنگى كۇنى ىزگى جانداردىڭ قولداۋىمەن قايتا جاندانا باستاۋى دا تۋعان ەلگە، وتاندى گۇلدەندىرۋگە دەگەن نيەتتىڭ كورسەتكىشى. اللا تاعالا ولاردى شەكسىز سىي-سىياپاتىنا بولەسىن.
پايعامبارىمىز (س.ع.س.):
إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثٍ : صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ
«ادام قايتىس بولعاندا مىنا ءۇش ءتۇرلى امالىنان باسقاسىنىڭ ءبارى توقتايدى: ساداقا جاريا، ەل يگىلىگىنە جارايتىن ءىلىم، دۇعا جاسايتىن ىزگى ۇرپاق»[5] دەپ، ەل يگىلىگىنە جۇمىس ىستەۋدىڭ ەكى دۇنيەدە دە ساۋابى ۇزىلمەيتىنىن سۇيىنشىلەگەن. وسى سەبەپتى ساۋاپ نيەتىمەن قوعامنىڭ تۇزەلۋىنە جۇمىس ىستەۋ، جاماندىقتان تىيىپ، جاقسىلىققا شاقىرۋ ء(امر بيل ماعرۋف ءۋا ءناھي انيل مۇنكار) - ءاربىر مۇسىلماننىڭ مىندەتى. مۇسىلمان ۇمبەتىن باسقالاردان ارتىق ەتكەن وسى قاسيەت ەكەندىگى قۇراندا بىلاي كەلتىرىلگەن:
كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ
«سەندەر جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان ساقتاندىرۋ ارقىلى يگى ۇمبەت بولدىڭدار»[6]. دەمەك، قوعامنىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەۋ، قوعامدى ىزگىلەندىرۋگە تالپىنىس ءاربىر مۇسىلماننىڭ مىندەتى بولعانى. حالىققا دەگەن ەڭ ۇلكەن جاقسىلىق تا وسى.
يسلام ءدىنى ءار نارسەنىڭ ءبىر زەكەتى بار ەكەنىن ەسكەرتۋ ارقىلى اركىمگە ءوز مۇمكىندىگى جەتكەنىنشە قوعامدىق ىستەرگە اتسالىسۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرعان. بىلىمدىلەر ءبىلىمىن باسقالارعا ۇيرەتۋ ارقىلى ءبىلىمىنىڭ زەكەتىن بەرسە، داۋلەتتىلەر ءتۇرلى قايىرىمدىلىق شارالارعا ۇيىتقى بولۋمەن، قايىر ساداقا، زەكەتتەرىن بەرۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءال اۋقاتىنىڭ ارتۋىنا جاعداي جاساۋعا مىندەتتەلگەن.
وتاندى سۇيە ءبىلۋ ىسپەن كورسەتۋدى قاجەت ەتەدى. وتاندى ءسۇيۋ - تۋعان ەلگە قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز. تۋعان ەلگە قىزمەت وتە كەڭ ۇعىم. ايتالىق، باسشىلارعا باعىنۋ. بۇل دا ەل ىشىندەگى تىنىشتىقتى ساقتاۋ، بۇلىك تۋدىرماۋ ءۇشىن قاجەت. پايعامبارىمىز ءوز سوزىندە «قارا ءناسىلدى قۇل باسشى بولسا دا باعىنىڭىزدار، قارسى شىقپاڭىزدار» دەپ تاپسىرعان. ويتكەنى، قۇراندا:
وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ
«بۇلىك شىعارۋ - كىسى ولتىرۋدەن دە اۋىر كۇنا»[7] دەلىنگەن. ەندەشە، ەلدەگى، دىندەگى تىنىشتىقتى ساقتاۋ اربىرىمىزگە مىندەت. سول سەبەپتى باسشىلارعا، مەشىتتەردە يمامدارعا باعىنۋ دا تىپ-تىنىش جاتقان ەلدى الا تايداي بۇلدىرمەۋ ءۇشىن اسا قاجەت. قانداي دا ءبىر ءدىني ماسەلەدە تالاس تۋعان جاعدايدا «باس-باسىنا بي بولۋ ەمەس» جۇگىنەتىن ورىن - ءدىني باسقارما نەمەسە ءدىني باسقارمانىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلەتتى يمامى بولۋى ءتيىس. بۇل ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ ۇيىمشىلدىعى، اۋىزبىرشىلىگى ءۇشىن قاجەت.
ءبىر ەلدىڭ نانىن جەپ، ءبىر جەردىڭ سۋىن ءىشىپ وتىرعاندىقتان مۇسىلمان مۇسىلمانعا قاتالدىق تانىتپاي، باۋىرمالدىعىن كورسەتۋى ءتيىس. بۇل - يسلامنىڭ بۇيرىعى. قۇراندا
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ
«كۇمانسىز، مۇسىلماندار ءبىر-بىرىمەن باۋىر»[8] دەلىنگەن. ەكى مۇسىلمان رەنجىسسە اراسىن تاتۋلاستىرۋ ءارى بۇنىڭ ۇلكەن ساۋاپ ەكەندىگى ايتىلعان. حاديستەردە: «سىزدەر يمانعا كەلمەيىنشە جۇماققا كىرە المايسىزدار. ءبىر-بىرلەرىڭىزدى جاقسى كورمەيىنشە يمانعا كەلە المايسىزدار. سىزدەرگە ءبىر-ءبىرىڭىزدى جاقسى كورۋگە سەپتىگى تيەتىن نارسە ايتايىن با؟ ارالارىڭىزدا سالەمدەسۋدى جايىڭىزدار!»[9]
يَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا
«مۇسىلماندار ءبىر-ءبىرىن مىقتاپ ۇستاپ تۇرعان قابىرعا ءتارىزدى»[10] «مۇميندەر ءبىر-ءبىرىن جاقسى كورۋدە، جان اشۋدا، ءبىر-بىرىنە مەيىرىمدىلىك تانىتۋدا ءبىر مۇشەسى اۋىرعاندا باسقا مۇشەلەرى قوسىلا سىزدايتىن دەنە ءتارىزدى»[11] «ۋا، اللانىڭ قۇلدارى! باۋىر بولىڭىزدار! مۇسىلمان - مۇسىلماننىڭ باۋىرى. وعان ارقاشان قول ۇشىن بەرەدى. وزىنەن تومەن كورمەيدى. تاقۋالىق دەگەن وسىندا. ادامعا مۇسىلمان باۋىرىن قور ساناۋى كۇنا رەتىندە جەتكىلىكتءى»[12] دەلىنگەن. سول سەبەپتى ءانسار مەن مۇھاجير ساحابالاردىڭ باۋىرلاستىعى ءتارىزدى قينالعاندا ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن سوزىپ، ءاردايىم كومەككە ءازىر تۇرۋ، ءبىر-ءبىرىن جاقىن تارتۋ - بۇگىنگى مۇسىلماندارعا ەڭ ءبىر جەتپەي جاتقان قاسيەت دەۋگە بولادى.
ماديناعا كەلگەن مۇھاجير ابدۋرراحمان يبن اۋف (ر.ا.) پەن انسارلىق ساعىد يبن ءرابي ەكەۋىن پايعامبارىمىز باۋىر دەپ جاريالاعاندا، سااد ابدۋرراحمانعا: «باۋىرىم، مادينالىلىقتار ىشىندەگى ەڭ داۋلەتتىسى مەنمىن. ەندىگى جەردە بايلىعىمنىڭ تەڭ جارتىسى وزىڭدىكى. ەكى ءۇيىم بولسا، بىرەۋى سەنىكى. باۋ-باقشام دا سونداي. ءوزىڭ تاڭدا»، - دەيدى. سوندا ابدۋرراحمان يبن اۋفتىڭ وعان: «اللا نيەتىڭدى قابىل الىپ، بايلىعىڭا بەرەكەسىن بەرسىن. سەن ماعان بازاردىڭ قايدا ەكەنىن كورسەتسەڭ بولدى، سول جەتكىلىكتى»[13], - دەگەنى يسلامدا باۋىرلاستىقتىڭ قانشالىقتى شىنايى بولعاندىعىنا دالەل.
تۋعان ەلدى ءسۇيۋ سول ەلدىڭ اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءدىنىن دە قۇرمەتتەۋدەن بىلىنەدى. قۇراندا:
إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ
«سەندەر اللانىڭ دىنىنە كومەكتەسسەڭدەر اللا دا سەندەرگە كومەكتەسەدى»[14] دەلىنگەن. ولاي بولسا، ەلىمىزدە يسلامنىڭ وركەندەۋى - ءدىن ماماندارىنىڭ عانا ەمەس، ءاربىر كوزى اشىق مۇسىلماننىڭ مىندەتى ەكەنىن ۇعىناتىن كەز جەتتى. بۇگىنگى كۇنى دىنگە قول ۇشىن بەرىپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە مەشىت، مەدرەسە سالىپ بەرىپ جاتقان اعايىنداردىڭ مولايىپ كەلە جاتقانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. ەندىگى جەردە ءدىني اعارتۋ ىستەرىنە دە قول ۇشىن بەرۋ كەزەكتە تۇرعان ماسەلە ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. بىراق بۇنىڭ بارلىعى دا ءبىر عانا اللانىڭ رازىلىعىن كوزدەپ، تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن اتقارىلۋى ءتيىس. يسلام تاريحىنا قاراساڭىز، مۇسىلمان ەلدەرىندە مەشىت، مەدرەسە، كىتاپحانا، كوپىر، مونشا، كەرۋەنساراي سەكىلدى حالىق يگىلىگىنە جارايتىن ىستەردىڭ كوبىنەسە جەكە تۇلعالاردىڭ قايىرىمدىلىعىمەن اتقارىلعانىن كورەمىز.
وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك - حالىق يگىلىگىندەگى مۇلىكتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي كورۋ، تالان-تاراجعا سالماۋ، كىسى اقىسىنا كوڭىل ءبولۋ، ەل مۇددەسىنە جۇمىلا جۇمىس ىستەي ءبىلۋدى دە قاجەت ەتەدى.
حازىرەت ومار (ر.ا.) بىردە سىرتتان ءبىر كىسى كەلگەندە، دەرەۋ بارىپ الدىندا تۇرعان ماي شامدى اۋىستىرعان ەكەن. الگى كىسى ونىڭ ءمانىن سۇراعاندا، «مەن باعانا مەملەكەت ءىسىن قاراپ وتىر ەدىم، ەندى جەكە ءىسىمدى قارايتىن بولعاننان كەيىن ءوز ماي شامىمدى جاقتىم» دەپ جاۋاپ بەرگەنى تاريحتان ءمالىم. بۇل حازىرەتى وماردىڭ ەل باسقارىپ تۇرعان حاليفا كەزىندە مەملەكەت مەنشىگىندەگى زاتقا قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعاندىعىن كورسەتەدى. ساحابالارىمىزدىڭ قاي قايسىسى دا ادالدىعىن وسىلاي دالەلدەي بىلگەن. ويتكەنى، ولار اقىرەتتە وسى دۇنيەدە ىستەگەن ىستەرىنىڭ ءبارى ءۇشىن سۇراق بارىنا نىق سەنگەن. ول سۇراقتىڭ وڭاي بولماسىن دا تەرەڭنەن سەزىنگەن. سوندىقتان دا اللانىڭ الدىنا ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەستەن ماڭدايلارى جارقىراپ بارۋدى قالاعان. بۇل بۇگىنگى بىزدەر ءۇشىن دە وي سالۋى ءتيىس. سول سەبەپتى قانداي دا ءبىر ەل مەملەكەت مۇلكىنە زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، مەملەكەت مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن جوعارى قويا بىلەتىن، اردى اقشادان بيىك قوياتىن ەرلەر كوبەيگەندە عانا گۇلدەنەتىنى بەلگىلى. بۇل ءبىز ءۇشىن قازىرگى تاڭدا اۋاداي قاجەت قاسيەت بولىپ وتىرعانى بارشاعا ايان.
تۋعان جەردىڭ كوركەيگەنىن قالاعان ءاربىر ازامات ءوز ءىسىن جاقسى مەڭگەرۋگە تالپىنۋى كەرەك. كاسىبيلىگىن ارتتىرىپ، ءوز ماماندىعىنىڭ شىڭىنا شىعۋى ءتيىس. قۇراندا بۇل تۋرالى
اِعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ
«ەڭبەك ەتىڭدەر! سەبەبى، ىستەرىڭدى اللا تاعالا، ەلشىسى جانە جالپى مۇسىلماندار كورەدى»[15] دەلىنگەن. دەمەك، مۇسىلمان ادام ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە العان جۇمىسىنا نەمقۇرايلى قاراماۋى كەرەك. نەمقۇرايلى قاراۋ باسقا ادامداردىڭ دا جۇمىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. وسى ورايدا، امەريكا پرەزيدەنتى لينكولننىڭ بالالارىنا «كەيىن وسكەندە اۋلا سىپىرۋشى بولساڭدار دا، ىسىنە ۇقىپتى، ەڭ جاۋاپتى جۇمىسكەر سەندەر بولۋلارىڭ كەرەك» دەپ كەڭەس بەرۋى وتە ءماندى. ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى وسىنداي نيەتپەن، وزىنە بەرىلگەن ءىستى ەڭ ساپالى دەڭگەيدە اتقارعاندا عانا تۋعان ەلدىڭ كوركەيۋىنە ۇلەس قوسپاق. ايتپەسە، ۇنەمى باسقالاردى سىناۋ، اياقتان شالۋدان اسا الماۋدىڭ كەرى تارتقاننان باسقا ەلگە بەرەرى شامالى.
پايعامبارىمىز (س.ع.س.) حاديسىندە: «ەڭ جاقسى ادام - باسقاعا پايداسى تيگەن ادام» دەيدى. وسى سەبەپتى تۋعان ەلىمدى سۇيەم دەگەن ءاربىر ازامات ول ايتقانىن تۋعان ەلگە جاساعان جاقسىلىعىمەن دالەلدەۋى كەرەك. ساياساتكەرلەر حالىق يگىلىگىن كوزدەيتىن مىقتى ساياسات جۇرگىزۋى كەرەك. بالاباقشالاردا تاربيەشىلەر بالالارعا جاقسى تاربيە، يماندىلىقتى ۇيرەتۋى ءتيىس. مەكتەپتەردە ۇستازدار ساپالى ءبىلىم بەرۋگە تالپىنىپ، دارىگەرلەر ناۋقاستارعا قولدان كەلگەنشە جاردەم بەرگەنى ءجون. ءتارتىپ ساقشىلارى حالىققا سەنىمدىلىك ۇيالاتا ءبىلۋى ءلازىم. ديپلوماتتار شەت ەلدەردە ءوز ەلىن جاقسى جاقتارىنان تانىتا ءبىلۋى قاجەت. ونەرپازدار مەن اقىندار ەلدىڭ، حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جىرىن جىرلاۋى، حالىققا يماندىلىق پەن ىزگىلىكتى دارىپتەۋى، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ناسيحاتتاعان ابزال. يمامدار حالىققا يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىن كەڭىرەك جايىپ، ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ارتتىرىپ، ءىس-ارەكەتىمەن ۇلگى بولۋى ءتيىس. وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، قۇرمەت - وسىنداي كەڭ ۇعىمدى بىلدىرەدى. سول سەبەپتى اركىم قولىنان كەلەتىن جاقسىلىعىن جاساۋعا تىرىسۋى قاجەت. حاديستە: «ەرتەڭ قيامەت بولاتىنىن بىلسەڭ دە، بۇگىن اعاش ەك» دەيدى. مىنە، بۇنى تۋعان جەرگە جاقسىلىق جاساۋعا اسىعۋ دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز دا «ادام سول - ادامدىعىن جۇرتى كورسە» دەگەن.
تۋعان ەلگە دەگەن قۇرمەت ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە ىزەت ءبىلدىرۋ، سونداي-اق مادەنيەتتىلىككە بەت بۇرۋمەن دە قالىپتاسادى. حاديستە:
لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ صَغِيرَنَا وَيُوَقِّرْ
«ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتپەگەن بىزدەن ەمەس» دەلىنگەن. دەمەك، اق ساقالدى اتالارىمىز بەن اق جاۋلىقتى انالارىمىزدى، جاسى ۇلكەن اعا، اپكەلەردى قۇرمەت تۇتۋ، قارىنداستى قارىنداس، ءىنىنى ءىنى دەپ سىيلاي ءبىلۋدىڭ دە ەلدى قۇرمەتتەۋگە جاتاتىنىن ۇققان ءجون. وسى ورايدا بۇگىنگى كۇنى جاستاردى يماندىلىق پەن يبالىلىققا تاربيەلەۋ تۋراسىنداعى ناسيحاتتى كۇشەيتۋدىڭ باستى ورىندا تۇرعانىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.
وتانعا جاناشىرلىق ۇنەمى ەلدىڭ تىلەۋىن تىلەۋدى، جۇرگەن ورتانى تازا ۇستاۋدى دا قاجەت ەتەدى. اتا-بابالارىمىز ءاردايىم باتالارىندا ەلدىڭ، جەردىڭ، حالىقتىڭ اماندىعىن تىلەگەنى وسىنىڭ ايعاعى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءبىر حاديسىندە «اللا لاعىنەتتەگەن ەكى نارسەدەن ساق بولىڭىزدار. ادام جۇرەتىن جولدار مەن كولەڭكەلەيتىن ورىنداردى لاستاۋ»[16] دەۋ ارقىلى ادامدار جۇرەتىن جەرلەردى، قوعامدىق ورىنداردى، قورشاعان ورتانى تازا ۇستاۋعا شاقىرعان.
وتاندى، ەلدى اتاق الۋ، ابىرويعا كەنەلۋ ءۇشىن ەمەس، ۇرپاعىم، ەلىم بولاشاقتا جەتىم بولماسىن، وتانسىزدىقتىڭ ازابىن تارتپاسىن دەپ قورعاۋ كەرەك. جەر بەتىندە وتانسىز ۇلتتار قانشاما؟! ولاردى جەر-جەردە ءدال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي باۋىرىنا باسىپ، جاقسىلىق جاساپ وتىر دەپ تاعى ايتا المايمىز. جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ىزعارىنا توڭىپ، قاھارىنا ۇشىراپ وتىرعاندارى قانشاما؟! ءبىزدىڭ دە ۇرپاعىمىز بىرەۋدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جاۋتەڭدەمەسىن، بىرەۋدىڭ قولىنا قاراپ دامەتپەسىن دەسەك، اتادان قالعان اسىل مۇرانى ساقتاپ، اقىلدى ۇرپاق تاربيەلەۋ - ءمۇلت كەتپەس پارىزىمىز بولۋ كەرەك. وسى ورايدا «حالىقتى سۇيەم دەپ بايبالام سالماي، وعان تەك جان جۇرەگىمەن عاشىق بولا ءبىلۋ كەرەك» دەگەن مۇقاعالي اقىننىڭ مىنا ءبىر جىر شۋماقتارى ويعا ورالادى:
وڭاي ءسوز عوي وتاندى سۇيەم دەگەن،
نە تىندىردىڭ «باسىمدى يەممەنەن»؟
وڭاي ءسوز عوي، قۇربىم-اۋ، وڭاي ءسوز عوي
وتان ءۇشىن كۇيەمىن، ولەم دەگەن.
ءولىم دەگەن ەرلىكتىڭ قورەگى مە؟
ولمەي-اق قوي، ءولىمنىڭ كەرەگى نە؟
... ەگەر وتان سىڭسىعان ورمان بولسا،
جاپىراق بوپ جارماسقىن تەرەگىنە.
سامالى بول وتاننىڭ سالقىنداعان،
ساندۋعاش بول، سايراتسىن التىن دالاڭ.
سەمسەرى بول، وتاننىڭ قىنابىندا
سەرتكە ۇستاسا سەلت ەتپەي جالتىلداعان.
شەتسىز، شەكسىز، قيىرسىز، ۇلى دالا،
شۋاق بولىپ شاشىلماي جىلىنا ما؟
ءسۇي وتاندى! شىنىڭمەن ءسۇيىپ ءوت تە،
گۇل بوپ قادال ويىنا، قىرىنا دا.
«ءجۇز تولعانىپ، كۇنىنە مىڭ ويلاسام»،
اق باستى الىپ اناممەن شىرايلاسام.
قالاي ونى سۇيەم دەپ ايتا الامىن،
بىرگە كۇلىپ، قۋانىپ، مۇڭايماسام؟!
...وڭاي ءسوز عوي وتاندى سۇيەم دەگەن
ءىس تىنبايدى «جانامىن، كۇيەممەنەن...»
وگەي اكە ەمەس قوي وتان دەگەن،
وتاندى مەن اتامداي يەمدەنەم!
ءيا، تۋعان ەل، تۋعان جەر ءۇشىن جاسالاتىن جاقسىلىقتاردىڭ بارلىعى ىزگى نيەتتەن، يماننان تۋاتىنى داۋسىز. سول سەبەپتى «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى تەرەڭ.
دانىشپان، دانا، ويشىل ءاز تولە بي:
بۇل قازاقتىڭ بالاسى،
تەگىندە نەنى كورمەگەن.
نەشە ءبىر جايساڭ داناسى،
شەشەندە بولعان سوزبەنەن.
كوسەمدە بولعان ويمەنەن،
بىراق سونىڭ ءبارى دە.
ىدىراپ جاتقان قازاقتىڭ،
قوسا المادى باستارىن.
مەن بولامىن دەگەندەر،
اقتامادى سەنىمدى.
كوكىرەك قاققان حاندارىڭ،
لاۋازىمعا تالاسىپ.
بىت-شىت قىلدى ەلىمدى،
بەرەكە ءبىتىم كەلمەستەن.
از دۇشپاننان جەڭىلىپ،
قايىستىردى بەلىمدى، - دەپ، اھ ۇرىپ ءوتتى دۇنيەدەن. ودان كەيىنگى ابىلايلار دا، باسقالار دا قازاقتىڭ باسىن قوسا الماي زارلاپ كەتتى. قازاق - الاۋىزدىقتان ەزىلگەن، جانشىلعان، تاپتالعان، كورمەگەنى جوق حالىق. تالاي رەت تاريح ساحناسىنان جويىلىپ تا كەتە جازدادى. مىنە وسىنداي قاسىرەتتەن جۇرتتىڭ باسىن قوسىپ قۇتقارعان، ەل ەتۋدى مەملەكەت بولىپ، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ تۇرۋدى ىسكە اسىرۋدى اللا تاعالا نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ءناسىپ ەتىپتى. نۇرەكەڭ - ەلىم، جەرىم، وتانىم، ءتىلىم، ءدىنىم دەپ ەڭىرەپ، ەل ءۇشىن بار كۇش-قۋاتىن سارقا جۇمساپ، ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ جۇرگەن ازامات. ءان دە سالادى. كۇي دە تارتادى. دومبىرادا دا وينايدى. انا تىلىندە مايىن تامىزىپ سويلەي دە الادى.
سونداي ازاماتتىڭ قادىرىن ءبىلىپ ءجۇرمىز بە؟ قازاق نۇرسۇلتاننىڭ باستاۋىمەن ەقىۇ (وبسە) سەكىلدى ۇلكەن ۇيىمدارعا توراعا بولۋ مارتەبەسىنە يە بولدى. الەم قازاقتى، قازاقستاندى مويىنداپ وتىر. قازاقستان جاھاندانۋ قاۋىمداستىقتان ويىپ ورىن الدى. قاشان بولىپ ەدى بۇل؟ تۇسكە دە كىرمەيتىن جايت ەمەس پە ەدى. نۇرەكەڭ كۇنى كەشە عانا حالقىنا ارناعان جولداۋىندا وتانىمدى، ەلىمدى الدىڭعى قاتارلى الەمنىڭ 50 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسسام دەگەن ۇلى ماقساتپەن تانىستىردى. سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى، تاۋەلسىز قازاقستان، وتان، حالىق ماسەلەسى. ءبارى دە وتان ءۇشىن، ەل ءۇشىن، ەلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ، ەلدى بيىككە كوتەرۋ، مارتەبەسىن اسىرۋ، اسقاقتاتۋ. ال وسىنداي ۇلى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ىنتىماق پەن بىرلىك، ءبىر جاعادان باس ءبىر جەڭنەن قول شىعارا ءبىلۋىمىز كەرەك.
قازاقستان مۇسىلماندارى
ءدىني باسقارماسى جانە ورتا
ازيا مۇفتيلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى،
باس ءمۇفتي، شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى
«muftyat.kz» سايتى
[1] تيرميزي، ءفادايلۋل-جيحاد 12
[2] «باقارا» سۇرەسى، 154-ايات
[3] بۇحاري، جۇما 11; ءمۇسليم، يمارا 20
[4] «ءزيلزالا» سۇرەسى، 7-ايات
[5] بۋحاري، ءادابۋل-مۋفراد، 19
[6] «ءالي يمران» سۇرەسى، 110-ايات
[7] «باقارا» سۇرەسى، 191- ايات
[8] «حۋجۋرات» سۇرەسى، 10-ايات
[9] مۋسليم، ساحيح، 93.
[10] مۋسليم، ساحيح
[11] مۋسليم، ساحيح
[12] مۋسليم، ساحيح
[13] بۋحاري، ساحيح، ءتاجريدي ساريح ءتارج. ت. 6. ب. 342.
[14] «مۋحاممەد» سۇرەسى، 7-ايات.
[15] «ءتاۋبا» سۇرەسى، 105-ايات
[16] مۋسليم، تاحارات، 68.
