تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». جەگى
ەكىنشى ءبولىم: جەگى
ءبىرىنشى تاراۋ: „كارى كوسەم..."
ء(اليحان بوكەيحانوۆ)
1.
«ۇلى قۇرباندىقتى» دايىنداۋ ءراسiمi باسپاسوزدەگى گولوششەكيننىڭ قوقان-لوقىسىمەن شەكتەلiپ قالعان جوق. قالايدا جازاعا تارتۋدىڭ ايلا-شارعىسى قاراستىرىلىپ، ءتۇرلi ارانداتۋلار ۇيىمداستىرىلدى. بۇل رەتتە قيسىندى-قيسىنسىز ارەكەتتەردiڭ ءبارi دە ماقۇلداندى. ءسويتىپ، يدەولوگيالىق تۇرعىدان دا «ۇلى قۇرباندىقتىڭ» بارلىق العى شارتتارى جاسالىپ بiتكەن ەدى.
ەندi سونى قىلمىسپەن ۇشتاستىرۋ حاراكەتi عانا قالدى.
«كiشi وكتيابر» يدەياسىنىڭ جەر تاركiلەۋ، مادەنيەت، ادەبيەت، وقۋ-اعارتۋ، سالاسىنداعى ناۋقانى «الاش» قايراتكەرلەرiنiڭ كوزi تiرi تۇرعاندا جۇزەگە وڭايشىلىقپەن اسپايتىنىن بiلگەن ءارi 500 بايدى تاركiلەۋ تۇسىنداعى ەل iشiندەگi نارازىلىقتىڭ نازاسىن باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشiن گولوششەكين وگپۋ-دiڭ ەرەكشە ساياسي باسقارماسىن دا، ولاردىڭ „سەكسوتتارىن" دا - تiمiسكi تىڭشىلارىن دا ىسكە قوستى. مۇنداي «كوكجوتەل ناۋقانعا» وراي جۇرگىزىلگەن «توتەنشە قاربالاس دايىندىق» تۋرالى 1928 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا ەرەكشە وكىلەتتى وكىلى كاشيرين ماسكەۋدەگى «كوسەمدەرىنە»:
ەكىنشى ءبولىم: جەگى
ءبىرىنشى تاراۋ: „كارى كوسەم..."
ء(اليحان بوكەيحانوۆ)
1.
«ۇلى قۇرباندىقتى» دايىنداۋ ءراسiمi باسپاسوزدەگى گولوششەكيننىڭ قوقان-لوقىسىمەن شەكتەلiپ قالعان جوق. قالايدا جازاعا تارتۋدىڭ ايلا-شارعىسى قاراستىرىلىپ، ءتۇرلi ارانداتۋلار ۇيىمداستىرىلدى. بۇل رەتتە قيسىندى-قيسىنسىز ارەكەتتەردiڭ ءبارi دە ماقۇلداندى. ءسويتىپ، يدەولوگيالىق تۇرعىدان دا «ۇلى قۇرباندىقتىڭ» بارلىق العى شارتتارى جاسالىپ بiتكەن ەدى.
ەندi سونى قىلمىسپەن ۇشتاستىرۋ حاراكەتi عانا قالدى.
«كiشi وكتيابر» يدەياسىنىڭ جەر تاركiلەۋ، مادەنيەت، ادەبيەت، وقۋ-اعارتۋ، سالاسىنداعى ناۋقانى «الاش» قايراتكەرلەرiنiڭ كوزi تiرi تۇرعاندا جۇزەگە وڭايشىلىقپەن اسپايتىنىن بiلگەن ءارi 500 بايدى تاركiلەۋ تۇسىنداعى ەل iشiندەگi نارازىلىقتىڭ نازاسىن باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشiن گولوششەكين وگپۋ-دiڭ ەرەكشە ساياسي باسقارماسىن دا، ولاردىڭ „سەكسوتتارىن" دا - تiمiسكi تىڭشىلارىن دا ىسكە قوستى. مۇنداي «كوكجوتەل ناۋقانعا» وراي جۇرگىزىلگەن «توتەنشە قاربالاس دايىندىق» تۋرالى 1928 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا ەرەكشە وكىلەتتى وكىلى كاشيرين ماسكەۋدەگى «كوسەمدەرىنە»:
«ەكسپروپيراتسيانىڭ قارساڭىندا مەن گۋبەرنيالارداعى ەكسپروپيراتسيا ناۋقانى كەزىندە ءسوزسىز ساياسي شيەلەنىس تۋدىرۋى مۇمكىن كورنەكتى، ىقپالدى، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ساۋاتى كۇشتى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ - ءىرى رۋباسىلارى مەن بايلاردىڭ، ياعني، ەلدىڭ تۇزدىقتارىنىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم. مۇنداي اۋقىمدى ساياسي وپەراتسياعا دايىندىق «كوكجوتەلمەن كۇرەسكەندەي شۇعىل» («ليحورادوچنىم تەمپوم») جۇرگىزىلۋى كەرەك جانە بۇل ناۋقاننىڭ بارلىق اۋىرتپالىعى ءبىزدىڭ يىعىمىزعا تۇسەدى»، - دەپ مالىمدەدى.
تىڭشىلىقتىڭ ايار تاسىلمەن جۇرگىزىلگەنى سونداي، كاسىبي تەرگەۋشىلەردىڭ وزدەرىنىڭ دە توبە شاشى تىك تۇردى. ارانداتۋدىڭ «جاندارمەريالىق تاسىلىنە» جانە ونىڭ ارانداتۋشىلىق قيتۇرقىسىنا توزبەگەن گپۋ تەرگەۋشىسى كوممۋنيست ف.يۆانوۆ «بكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتىنە - گولوششەكينگە جانە سادۋاقاسوۆقا گپۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنەن مالىمەتتەردى ءىس جۇزىندە قالاي جينايتىنى تۋرالى» مىناداي ماعلۇمداما جازدى.
«قىزىلوردا قالاسى. 1926 جىل 10 قىركۇيەك.
مەن، گپۋ-ءدىڭ قىزمەتكەرى، شيشكو، بەرەستين، وزول، الشانسكي سياقتى گۋبەرنيالىق ەۆروپالىق قىزمەتكەرلەر توبىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا كوزبە-كوز كۋا بوپ وتىرعاندىقتان دا مىنانى مالىمدەۋدى پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن: بۇل توپ ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى بارلىق كۇش پەن مۇمكىندىكتى پايلانىپ، جيناقتالعان ماتەريالداردى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، قۋدالاۋعا قاساقانا باعىتتاپ وتىر. گپۋ-ءدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان كەزەك كۇتتىرمەيتىن توتەنشە ىستەرىنىڭ باستى جۇمىسى جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن جالعان دەرەكتەر جيناۋ بولىپ تابىلادى. ءبىز بۇل تۇرعىدا ءار ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانامىز: كازاكتاردىڭ ىشىندەگى قىلمىسكەرلەردى جالدايمىز نەمەسە جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن جالعان كورسەتىندى جازدىرىپ الۋ ءۇشىن بارىمتاشىلاردى تۇتقىندايمىز. جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى ارانداتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بەدەلدى قازاق رۋباسىلارى مەن ورىس كۋلاكتارىنان ارنايى توپ جاساقتايمىز، ءسويتىپ وزىمىزگە كەرەكتى دەرەكتەردى الامىز. سونداي-اق ءتىنتۋ جۇمىستارىن كۇشەيتەمىز، بۇعان قوسا قالايدا قولعا ءتۇسىرىپ، ولاردان ۇستەم ءتۇسۋ ءۇشىن قازاق قىزمەتكەرلەرىن ءبىر-بىرىنە قاساقانا ايداپ سالامىز، ءسويتىپ، كىنانى بىرىنەن ەكىنشىسىنە كەزەك-كەزەك «اۋدارىپ» وتىرامىز.
ءبىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وسىنداي ساياساتىمىزدىڭ كەسىرىنەن گپۋ-ءدىڭ توتەنشە شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە كەدەيلەر مەن ورتا شارۋالاردى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە جولاتپاي، ولاردىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىرۋ ءۇشىن جىل سايىن ونداعان كەدەي قۇرباندىققا شالىنادى. ءبىز ولاردى ءوز قولىمىزبەن ولتىرمەسەك تە، ورىس بۇزاقىلارىنىڭ قولىمەن كوزىن جويامىز. اسكەرگە شاقىرىلعانداردى تەك قازاق تۇرعىندارىنا عانا قارسى پايدالانىپ قويمايمىز، سونىمەن قاتار جوعارى دەڭگەيدەگى قىزمەت ىستەيتىن جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىن ارانداتۋعا پايدالانامىز. ورىس تۇرعىندارىنا: بارىمتانى، توناۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار سولار دەپ كورسەتەمىز، ول ويىمىز جۇزەگە اسپاعان جاعدايدا، بۇل قىلمىستى ورىس كۋلاكتارى مەن اتاماندارىنا، قازاقتىڭ رۋباسىلارىنا اۋدارا سالامىز. بۇل - قازاقستان جاعدايىندا جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى كۇندەلىكتى قولدانىلىپ وتىرعان ەڭ ۇتىمدى ءادىس، ويتكەنى، اگەنت رەتىندە قىزمەت ەتىپ قوماقتى اقشا الاتىن، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن كادىمگىدەي سالماقتى ايعاقتار جيىپ بەرەتىن ورىس كۋلاكتارى مەن قازاق رۋباسىلارى از ەمەس.
مەن ءوزىم بىلەتىن قۇپيالاردى اشۋعا قۇقىم جوق بولسا دا، پارتيا مۇشەسى رەتىندە تەك قانا قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گولوششەكينگە جانە بيۋرو مۇشەسى جولد. سادۋاقاسوۆقا: مەنىڭ قۇپيا ماعلۇمداماممەن ەۆروپالىق جانە قازاق قىزمەتكەرلەرى تانىسىپ، مەن كوتەرگەن ماسەلەلەرگە بايىپپەن قاراسىن دەپ ارنايى مالىمدەپ وتىرمىن. سونىمەن قاتار، جوعارىدا مەن كورسەتكەن جايلار ناقتى ايعاقتى دەرەك بولىپ تابىلادى جانە مەن لەپسى مەن جاركەنت ۋەزدەرىندە توتەنشە وكىل بولىپ جۇرگەنىمدە بۇل تاسىلدەردى ءوزىم دە قولداندىم، سوندىقتان دا بۇل ءادىس پەن ءتاسىلدىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە تولىق كۇمانىم بار. وسىعان وراي ماعان سىزدەردىڭ جەكە كەڭەستەرىڭىز كەرەك. ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاڭىزدار، ەگەردە مەنىڭ بۇل ماعلۇمدامام تۋرالى جولد. الشانسكي مەن جولد. جۋراۆلەۆ ءبىلىپ قويسا، مەنىڭ تەرىمدى تىرىدەي سىدىرادى: وندا مەنىڭ جازعانىمنان باس تارتۋىما تۋرا كەلەدى، نە باسقا بىرەۋدىڭ قولىن (پودپيس) پايدالانۋعا ءماجبۇر بولامىن. مەنى كوممۋنيستىك سالەمىم ءۇشىن مىنا قاتىگەز قاسقىرلاردىڭ تالاۋىنا تاستاماسسىزدار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
كوممۋنيستىك سالەممەن - فوما يۆانوۆ».
ءيا، مۇنداي دا باتىل، ادال، ارى الدىندا ەسەپ بەرگەن چەكيستەر دە بولعان. بىراق تا ولاردىڭ بۇل سالادا امان-ەسەن تۇراقتاپ قالۋى نەعايبىل ەدى. ويتكەنى، تۋرا وسىندا اتى-ءجونى اتالعان الشانسكي مەن جۋراۆلەۆ «الاشوردا» ءىسىن ەكى جارىم جىلدان اسا جۇرگىزگەن تەرگەۋشىلەردىڭ ءوزى ەدى. ا.بايعاسقين، ءا.ءبايدىلدين، د.ادىلەۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ رۋحىن جانىشتاپ، ساعىن سىندىرعان دا سولار بولاتىن. اسىرەسە، لەپسى، ماتاي، جاركەنت ۋەزىندەگى ۇستالعان ادامداردىڭ الاش ىسىنە قاتىسى ەكى جىلدان سوڭ دا دالەلدەنبەگەن. الايدا ولاردىڭ ءبىرازى ورتالىقتاعى تەرگەۋ ورنىنا جەتپەستەن جەرگىلىكتى جەردە سوتتالىپ، ۇكىم ورىندالىپ كەتكەن ەدى.
كەڭەس وكىمەتىن قۇرعان قايراتكەرلەردىڭ بارلىعى دا پاتشا تۇسىندا جاندارمەريانىڭ قۋعىنىندا ىسىلعان، استىرتىن، قۇپيا، تىڭشىلىق جۇمىستاردى مەڭگەرگەن كانىگى «تۇرمەگويلەر» ەدى. سوندىقتان دا ولار تىڭشىلىق جۇمىستى وتە قۇپيا ءارى جانكەشتىلىكپەن جۇرگىزدى.
قاراۋىلعا ءبىرىنشى بولىپ ۇلت كوسەمى - «كارى كوسەم»، «الاش» پارتياسىنىڭ توراعاسى، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءىلىندى. كەڭەس چەكيستەرىنىڭ ءا.بوكەيحانوۆتان قاۋىپتەنسە - قاۋىپتەنەتىندەي ءجونى بار ەدى. جەر جونiندە الاش كوسەمi ءاليحان بوكەيحانوۆتان اسقان بiلiمدi مامان سول كەزدەگi كەڭەس وكiمەتiنiڭ مەملەكەت باسىندا دا جوق بولاتىن. پاتشالىق رەسەيدiڭ ەڭ بەدەلدi عالىمدارى مەن اسكەري بارلاۋشىلارىنان، وتارلاۋ جۇيەسiنiڭ يدەولوگتارى مەن تەورەتيكتەرiنەن قۇرالعان اكادەميك ششەربينانىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا ون جىل بويى زەرتتەۋ جۇرگiزگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ ەل مەن جەر جونiندەگi ماسەلەنiڭ استارىن بۇگە-شiگەسiنە دەيiن بiلەتiن. ونىڭ پiكiرiمەن ششەربينا، شۆەتسوۆ iسپەتتi عۇلامالار دا ەسەپتەسەتiن. سونداي-اق قازاق جەرى ءۇشىن ءا.ەرمەكوۆ ەكەۋى لەنينمەن دە بەتپە-بەت كەلىپ، ءوز تۇجىرىمدارىن دالەلدەپ شىعىپ ەدى. ول تۋرالى ءا.ەرمەكوۆ:
«جەر ماسەلەسىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت ۆكپب(پ) ورتالىق كوميتەتىنە قارايتىن، ال ولار بوكەيحانوۆتى قازاقستانداعى جەر ماسەلەسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە قىزمەتكە شاقىردى، سونىمەن قاتار 1921-1923 جىلدارى قازاق ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستانداعى جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن زەرتتەيتىن ارنايى ەكسپەديتسيالارعا قاتىستى.
جەر مەن قونىستاندىرۋ باعىتىنداعى مەنىڭ كوزقاراسىم بوكەيحانوۆتىڭ كوزقاراسىنان الشاق ەمەس. مەن ول كىسىنى ءوزىمنىڭ ۇستازىم دەپ شىن كوڭىلىممەن ايتا الامىن. بۇل تۇرعىدان العاندا ءبىز بۇرىنعى وتارلانعان جەرگە قازاق تۇرعىندارى جاپپاي قونىستانىپ بولعانشا جاڭادان قونىستاندىرۋ ناۋقانىنا قارسى بولدىق. 27 جىلعى كونفەرەنتسيادا ولكەلىك كوميتەتتىڭ حاتشىسى گولوششەكين جەر جانە ۇلت ماسەلەسىندە كوپتەگەن توسقاۋىلداردىڭ (ماعىناسى بويىنشا اۋدارىلدى، ورىسشاسىندا - گرەح - ت.ج.) بار ەكەندىگىن، وعان جاڭاشا قاراۋ قاجەتتىگىن ايتتى. وعان كوپ ادامداردىڭ كىنالى ەكەنى راس. مەن دە بۇعان قالىپتاسقان جاڭا جاعدايعا تاپتىق تۇرعىدان قاراماي، بۇرىنعى ۇستانىمىمدا قالىپ قويدىم. رەۆوليۋتسيا اكەلگەن الەۋمەتتىك قۇرىلىم قاجەتتىگىن ەسكەرمەدىم. سەمەيدە جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى كورسەتكەنىندەي، مەنى شارۋاشىلىق مادەنيەتى جوعارى جۇرتتىڭ ىقپالىمەن قارابايىر شارۋاشىلىق دەڭگەيىندەگى حالىقتىڭ جويىلىپ كەتەتىندىگى ءسوزسىز ەكەندىگى انىقتالعاندا، سونداي دامۋ ساتىسىندا تۇرعان قازاقتاردىڭ قامى مەنى قاتتى قىنجىلتتى. مەن: كوشپەلىلەردىڭ قاراپايىم تۇرمىسى جەڭىل بولعانىمەن، كۇيرەگەن مال شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ وتە قيىن - دەپ ەسەپتەدىم. ەلىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى تابىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق كومەگى - ونەركاسىپتىڭ ارالاسۋى، ماشينا-تراكتوردىڭ ءبولىنۋى، كولحوز بەن سوۆحوزداردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى شارۋاشىلىقتىڭ الەۋمەتتىك سالاسىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەتىنىن ەسكەرمەپپىن. مۇنىڭ بارلىعى ول كەزدە انىق ەمەس بولاتىن. ال ءوز باسىم تىكەلەي جەر ماسەلەسىمەن اينالىسقامىن جوق.
ال وكىمەت كەڭەستەرگە كوشكەندە جەر جونىندەگى كوميسسار بوپ تاعايىندالعان كەزدەگى مەنىڭ ارەكەتتەرىم ءبىر باعىتتا - بۇرىن پاتشا وكىمەتى تارتىپ العان جەرلەرگە قازاق حالقىنىڭ قايتادان يە بولۋ قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا جۇرگىزىلدى. 21-جىلى ۆ.ي.لەنين توراعالىق ەتكەن كەڭەستە قازاقستانداعى جەر ماسەلەسى تۋرالى باياندامامدا قازاقستانداعى ەڭ قيىن شەشىلمەگەن ماسەلە - جەرگە ورنالاستىرۋ ەكەندىگىن باسا ايتتىم. مەن ساپاروۆتىڭ تۇركىستان تۋرالى بايانداماسىنان كەيىن ءسوز الدىم. ساپاروۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىندا ۋرالدىڭ شارۋا مۇجىقتارىن وڭتۇستىك قازاقستانعا اكەپ قونىستاندىرۋ كەرەك، بۇل قازاق حالقىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق رۋحىن وسىرەدى دەپ وزەۋرەي سويلەدى. ۆ.ي.لەنين جولداس مەنىڭ بۇل ماسەلەگە قالاي قارايتىنىمدى سۇراعاندا مەن: قازاقستاندا جەرگە بايلانىستى ۇلتارالىق قاتىناستىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعان قازىرگى جاعدايدا، قازاقتاردىڭ وزدەرىن جەرگە ورنالاستىرىپ الماي شارۋالاردى قونىستاندىرۋعا مۇلدەم قارسىمىن جانە قونىستاندىرۋ ارەكەتى شۇعىل توقتاتىلۋى كەرەك - دەپ جاۋاپ بەردىم. سەمەي گۋبكومى مەن جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىندە ىستەگەن 1921-1926 جىلدار اراسىنداعى مەنىڭ پىكىرىم وسىنداي»، - دەپ كورسەتتى.
شىندىعىندا دا، ءا.ەرمەكوۆ ايتسا - ايتقانداي، ءا.بوكەيحانوۆ «قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىنە بارىنشا قانىق ەدى». اكادەميك ششەربينا (1896-1903) مەن پروفەسسور س.پ.شۆەتسوۆ (1903-1904) باسقارعان رەسەيدىڭ جەر جونىندەگى مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان بۇل ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتى: مۇجىقتاردى قازاق دالاسىنا قونىستاندىرۋ ءۇشىن ولارعا «ارتىق جەردى» كەسىپ بەرۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ بولاتىن. قازاقتىڭ كوشپەلى ەكونوميكاسىن جان-جاقتى جانە تۇبەگەيلى زەرتتەۋگە بۇدان ارتىق مۇمكىندىك تابىلمايتىن. سوندىقتان دا ءا.بوكەيحانوۆ وزىمەن قوسا عىلىمي ەكسپەديتسيا جۇمىسىنا د.ساتىپالدىۇلى، ە.يتبايۇلى، م.شومبالۇلى سياقتى قازاق زيالىلارىن ستاتيست-تىركەۋشى ەتىپ تارتتى. ولار وزدەرىنىڭ الدىنا: 1. كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ جەردى پايدالانۋ ءادىس-تاسىلدەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا كوز جەتكىزۋدى. 2. قازاقتاردى اۋىلدىق قاۋىمعا ءبولىپ، ولاردى شارۋاشىلىق جۇيە بويىنشا ىرىكتەۋدى. 3. سول جەكە شارۋاشىلىقتار قانشا مولشەردەگى مال سانىنا يەلىك ەتە الۋى مۇمكىندىگىن بەلگىلەۋدى. 4. ءاربىر تۇلىك باسىنا قانشا جايىلىم قاجەت ەكەندىگىن نەگىزدەۋدى جانە سوعان وراي جەر مەجەسىن ءبولۋدى. 5. بۇل مالىمەتتەردى قازاق ۇلتىنىڭ ەتنيكالىق جانە گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ونىڭ تاريحي دامۋ باعدارىن انىقتاۋدى - مىندەت ەتىپ قويدى.
1896-1903 جىلدارى ارالىعىندا 12 ۋەزگە جۇرگىزىلگەن بۇل ەكسپەديتسيانىڭ ەسەبى 11 تومدى قۇرادى. «قازاقتاردىڭ جەردى پايدالانۋى تۋرالى ف.ا.ششەربينانىڭ جەتەكشىلىگىمەن دالا وبلىستارىندا جۇرگىزىلگەن ەكسپەديتسيانىڭ جيناقتاعان ماتەريالدارىنىڭ» 4 تومى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن دايىندالدى. وتاۋ ءۇيدىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ولاردىڭ ورتاشا ەسەپپەن 18-24 ارالىعىندا ءىرى قارا ۇستاۋ كەرەكتىگىن، ءار قارانى جەم-شوپپەن، جايىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 5-8 دەسياتينا جەر قاجەتتىگىن، ال قارا شاڭىراقتى اۋىل ءۇشىن 190-192 دەسياتينا شاماسىندا جەر ءبولىنۋى ءتيىس ەكەندىگىن نەگىزدەپ بەرگەن عىلىمي ەكسپەديتسيا:
«قازاقتىڭ كوشپەلى شارۋاشىلىعى - بۇرىنعى تابيعات قۇبىلىسىنا وراي سايكەستەندىرىلگەن ءداستۇرلى تۇرىنەن وزگەرگەن، قازىر جەر وڭدەۋمەن، ياعني، ديقانشىلىق پەن مالشىلىق كاسىبى قاتار جۇرگىزىلەتىن، جىلدىڭ 8-10 ايىن وتىرىقشىلىقپەن وتكىزەتىن جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەن شارۋاشىلىق»، - دەگەن تۇجىرىم شىعاردى.
وتارشىل يمپەريا اكادەميك ف.ا.ششەربينانىڭ بۇل شەشىمىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيانىڭ جەتەكشىلىگىنە كەيىننەن ل.ك.چەرماكتى بەكىتتى. اقىرى بۇل زەرتتەۋدى جالعاستىرۋعا رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى پلەۆە تيىم سالدى. بۇل ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىسىنا ۆ.ي.لەنيننىڭ:
«جولداس ف.ا.ششەربينانىڭ دەرەكتەرى سونشالىقتى اۋقىمدى جانە قۇندى، ول ءبىزدىڭ دۇرىس قورىتىندى جاساۋىمىزعا تولىق مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەپ (ۆ.ي.لەنين. تولىق شىعارمالار جيناعى، ءى توم، 429-بەت) باعا بەرگەنىنە قاراماستان جوعارىداعى قورىتىندى كەيىننەن قىزىل يمپەرياعا دا ۇنامادى.
ويتكەنى بۇل:
«قازاقستاندا كەلىمسەكتەردى قونىستاندىراتىنداي ارتىق جەر تەلىمى جوق»، - دەگەن عىلىمي تۇجىرىم ەدى.
وسى كەزدەسۋدەن كەيىن جاس سەرىگىنە ريزا بولعان ءاليحان بوكەيحانوۆ:
- مەن سەن سويلەپ تۇرعاندا جانارتاۋدىڭ ۇستىندە وتىرعانداي بولدىم. جالىنداپ، لاپىلداپ، كوتەرىلىپ-باسىلىپ سويلەدىڭ. بار ايىبىڭ، سەن ءوزىڭنىڭ لەنيننىڭ الدىندا وتىرعانىڭدى ۇمىتىپ كەتتىڭ، - دەپتى.
قازاق جەرى تۋرالى وسى ۇستانىمىنان بولشەۆيكتەردىڭ انتالاعان توبىنىڭ ارانداتۋى تۇسىندا دا قايتپادى. ول بۇل قاسارىسۋدىڭ بولشەۆيكتەرمەن قانداي قاقتىعىسقا اكەلگەنى تۋرالى ءا.ەرمەكوۆ:
«...مەن قازىر رەۆوليۋتسيانىڭ ۇلى اۆتورىمەن (كوسەمى - ت.ج.) جۇزدەسكەن ءتىرى كۋانىڭ ءبىرىمىن. سوندىقتان دا رەۆوليۋتسيانىڭ اسقاق اتىن جامىلعان وسىنداي ادامداردى جەك كورەمىن. مەن تەورەتيك رەتىندە لەنيندى وپپورتۋنيست دەپ الدەكىمنىڭ كورسەتۋى قيسىنعا كەلەتىنىن مويىندايمىن. الەمدىك پرولەتاريات پەن ەزىلگەن حالىقتاردىڭ ۇلى كوسەمىن كورىپ، تىلدەسۋ باقىتىنا يە بولعان اداممىن. ول ءوزىنىڭ: پاتريارحارلىق، رۋلىق دامۋ ساتىسىندا كەنجەلەپ قالعان ۇلتتاردىڭ كاپيتاليزمگە سوقپاي سوتسياليزمگە بىردەن ءوتۋ مۇمكىندىگى تۋرالى فورمۋلاسىن جاريالاعان 20-جىلعى كومينتەرننىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنا مەيمان رەتىندە مەن دە قاتىستىم. ونىڭ دەلەگاتتارعا سولشىلدىق دەرتى تۋرالى ايتقان اتاقتى ءسوزىن ەرەكشە قۇرمەتپەن ەسكە الامىن. 20-جىلى ونىڭ ءوزى توراعالىق ەتكەن ماجىلىستە جاساعان بايانداماسىندا: كازاك تۇرعىندارى اراسىنداعى جالدامالى باتىراقتاردان اۋىل شارۋاشىلىق كوممۋناسىن قۇرىپ، جەرىنەن ايىرىلماعان شارۋالاردى اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ايتىپ تۇرىپ، ماعان كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە قولىن مەن جاققا سەرمەپ تۇرىپ: قازاقتارعا اۋىل شارۋاشىلىق كوممۋناسىن قۇرۋعا ءالى ەرتە - دەگەنىندە قاتتى شامىرقانىپ كەتتىم، الدىڭعى ۇسىنىسىمنىڭ جايشىلىق ەكەنىن ءتۇسىندىم. ارتتا قالعان حالىقتاردىڭ وكىلىنە قالاي كوڭىل ءبولىپ، قانداي جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىنا سوندا كوزىم جەتتى. ءالى ەسىمدە، استاراحان وبلىسىنداعى قازاقتار كوپ تۇراتىن جاعالاۋدى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا بەرۋ تۋرالى ۇلكەن داۋلى ماسەلە قىزۋ تالقىلاندى. پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى تەڭىزگە جىبەرمەۋ ءۇشىن ولاردان بۇل جەردى تارتىپ الىپ، ون ۆەرستكا سياقتى ءتۇرلى ەكونوميكالىق شەكتەۋ قويىپ، كازاكتاردى قونىستاندىرعان بولاتىن. مىنە، وسىعان بايلانىستى استراحان گۋبەرنياسىنىڭ نكۆد-نىڭ وكىلى، ازىق-تۇلىك حالىق كوميسسارياتىنىڭ قامتاماسىز ەتۋ ورتالىعى، ۆلاديميرلىكتەر مەنى جان-جاقتان قىسپاققا الىپ، بۇكىلوداقتىق ماڭىزى بار دەپ ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، سان-ساققا جۇگىرتىپ، تابانداپ تۇرىپ الدى. ۆ.ي.لەنين ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىردى دا ماعان: استراحان گۋبەرنياسى سياقتى قازاقستان دا وداقتىڭ ءبىر بولىگى. قازاقتار باسىم تۇراتىن جەردەگى شارۋاشىلىققا كومەكتەسۋدى دە، ازىق-تۇلىكپەن قامداۋدى دا وداق موينىنا الادى، - دەدى. رەپليكا جاساعان كەزىمدە زاكۋرسكي مەنى جاعامنان الىپ، قابىرعاعا تىرەي يتەرگەندە ۆلاديمير يليچ ماعان اراشا ءتۇستى. استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مەن نكۆد وكىلى گۋبەرنياداعى تۇرعىنداردىڭ اراقاتىناسىن كورسەتەتىن ناقتى ستاتيستيكالىق ەسەپتىڭ جوقتىعىن ايتتى. بۇعان: حالىقتىڭ اراقاتىناسىن ءبىلۋ ءۇشىن وندا بارۋدىڭ دا، ستاتيستيكالىق ەسەپتىڭ دە كەرەگى جوق. موسكۆانى مىسالعا الىڭىز. مۇندا قاي حالىقتىڭ قانشا وكىلى بار ەكەنىن ەشكىمدە بىلمەيدى. بىراق ءبارى دە قامتاماسىز ەتىلەدى، -دەدى. ماعان قول الا جۇگىرگەندەردى بۇگىن ەسكە الۋ كۇلكىلى، بولماشىنى ءسوز ەتكەندەي كورىنگەنىمەن دە، ۆ.لەنيننىڭ بەينەسى مەن ءوزىم كورگەن وسى ءبىر ومىرلىك شىندىق ماعان ۇمىتپاس اسەر قالدىردى. لەنين تۋرالى جوعارىدا مەن ايتتى دەگەن ادامنىڭ قيالي سوزىنە ويلانعانسىپ، سولاي دەدىم بە، جوق پا دەپ ەسكە تۇسىرۋگە تىرىسۋدىڭ، جاۋاپ بەرۋدىڭ ءوزى كۇلكى تۋدىرادى. تەك ايتارىم، بۇگىنگى وپپوزيتسياداعىلاردىڭ كوزقاراسىن ەشقاشاندا بولىسكەن ەمەسپىن»، - دەپ بايانداپ بەردى.
ءا.ەرمەكوۆتىڭ وسى كورسەتىندىسىندەگى: «وكىمەت كەڭەستەرگە كوشكەندە جەر جونىندەگى كوميسسار بوپ تاعايىندالعان كەزدەگى مەنىڭ ارەكەتتەرىم ءبىر باعىتتا - بۇرىن پاتشا وكىمەتى تارتىپ العان جەرلەرگە قازاق حالقىنىڭ قايتادان يە بولۋ قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا جۇرگىزىلدى. 21-جىلى ۆ.ي.لەنين توراعالىق ەتكەن كەڭەستە قازاقستانداعى جەر ماسەلەسى تۋرالى باياندامامدا قازاقستانداعى ەڭ قيىن شەشىلمەگەن ماسەلە جەرگە ورنالاستىرۋ ەكەندىگىن باسا ايتتىم»، - دەگەن سوزدەرىنىڭ استارىندا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كەيىنگى تاعدىرىن شەشىپ بەرگەن اسا تالماۋىتتى ماسەلەلەر جاتىر ەدى. قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ، ونىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسى مەن قۇرىلىمىن بەلگىلەۋ، استاناسىن تاڭداۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توتەنشە وكىلەتتى وكىلى بولىپ تاعايىندالعان ءا.ەرمەكوۆ، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن لەنيننىڭ الدىنا مىناداي ءۇش ماسەلەنى قويعان:
1. ء"ار ۇلتتىڭ قالاعان كەزىندە ءبولىنىپ كەتۋىنە قۇقىعى بار", - دەپ اتاپ كورسەتىلگەن 1917 جىلعى «ۇلتتار دەكلاراتسياسىنا» سۇيەنە وتىرىپ، بۇل باپتى كەڭەستەر وداعىنىڭ وداقتىق شارتىنا ەنگىزۋدى ۇسىندى. اراعا جەتپىس جىل سالىپ بارىپ كەڭەستەر وداعى ىدىراعاندا وسى باپقا سۇيەنگەنىن ەسكەرسەك، بۇل تالاپتىڭ قانداي ساياسي ماڭىزعا يە بولعانىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپايدى. بۇل تالاپ 1922 جىلعى ۇلت ماسەلەسى مەن كسرو-نىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ۇلكەن ايتىستا شەشىلدى.
2. قازاق ولكەسىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان دەربەس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا رەتىندە جاريالاۋدى جانە ونىڭ تەرريتورياسىن شۇعىل تۇردە انىقتايتىن ارنايى كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىندى. لەنيننىڭ قولى قويىلعان سول قاۋلىنىڭ نەگىزىندە ءبىز بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنا يە بولىپ وتىرمىز. ولاردىڭ بۇل ۇمتىلىسىنا بىرەۋلەر: «ولار تۇركىستانعا قوسىلماي ساياسي ساۋاتسىزدىق تانىتتى»، - دەيدى. ەگەردە ءبىز سول كەزدە تۇركىستانعا قوسىلىپ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىن جەكە ءبولىپ الىپ قالماساق، وندا قازىرگى وسكەمەن، سەمەي، قاراعاندى، كوكشەتاۋ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى باتىس ءسىبىردىڭ قۇرامىندا، الماتى، تاراز، قىزىلوردا، شىمكەنت، ماڭعىستاۋ وبلىستارى - وزبەكستاننىڭ قۇرامىندا قالاتىن ەدى. ال استانانىڭ استاناعا كوشۋىنە رەسەيدىڭ جوعارىداعى بەس وبلىستىڭ جەرىنە داۋلاسا باستاعانى نەگىزگى سەبەپ بولدى ەمەس پە. وزبەكستاننان الاقانداي اۋىلدى «داۋلاسىپ» الا الماعاندا، انا بەس وبلىستى قالاي قايىرىپ الار ەدىك؟ الاشتىقتار ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگى مەن تەرريتورياسىن انىقتاپ، ونى مويىنداتىپ الۋ اسا قاجەت بولدى.
3. قازاق ۇلتى بەلگىلى ءبىر قوعامدىق، مەملەكەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي دامۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنشە، عىلىم مەن تەحنيكانى مەڭگەرىپ، وتباسىلىق داۋلەتى ەۋروپالىق ۇلتتارمەن تەڭەسكەنشە جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە جانە قونىستانۋشىلاردى اكەلۋگە بولمايدى. سول دەڭگەيگە جەتكەنشە قازاق اۆتونومياسى رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولادى. ال ودان كەيىنگى تاعدىرىن ۋاقىت تالابى شەشەدى، - دەپ تۇسىندىرگەن.
ءا.ەرمەكوۆتىڭ لەنيننىڭ سۇراعىنا: «قازاقستاندا جەرگە بايلانىستى ۇلتارالىق قاتىناستىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعان قازىرگى جاعدايىندا قازاقتاردىڭ وزدەرىن جەرگە ورنالاستىرىپ الماي، شارۋالاردى قونىستاندىرۋعا مۇلدەم قارسىمىن جانە قونىستاندىرۋ ارەكەتى شۇعىل توقتاتىلۋى كەرەك، - دەپ جاۋاپ بەرۋى دە سوندىقتان.
بۇل تار ويلى تاريحشىلار ايتقانداي، «ورىسپەن بىرگە ولەيىك» دەگەن ءسوز ەمەس، ۇزاقتى بولجاعان ساياسات ەدى. ونىڭ شىندىعىنا قازىر تولىق كوز جەتىپ وتىر.
مىنە، وسى ايتىستا «اسا قاۋىپتى ادام» رەتىندە ءا.بوكەيحانوۆ چەكيستەردىڭ ەرەكشە قۇپيا باقىلاۋىنا الىندى. «كارى كوسەم» تۋرالى قازاق ۇكىمەتىنەن شۇعىل تۇردە مالىمەت تالاپ ەتتى. ماسەلەنىڭ كەڭەس دابىرلەرىن ءدۇر سىلكىندىرگەنى سونداي، قازاق اسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.ا.رادۋس-زەنكوۆيچ 1921 جىلى 13 ماۋسىمدا ورىنبوردا ركپ(ب)-نىڭ ءى قازاقستاندىق پارتيا كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن جاۋاپ سوزىندە:
«ەندى بوكەيحانوۆ تۋرالى ماسەلەگە كەلەيىك. ماعان بۇل سۇراق موسكۆادا ءجۇرگەن كەزىمدە قويىلدى. بواك-ءنىڭ مۇشەسى جولداس سوكولوۆ مەنەن: قازاتكومدا الاشورداشىل بوكەيحانوۆتىڭ وتىرعانى راس پا؟ - دەپ سۇرادى. قازاتكومنىڭ مۇشەسى بوكەيحانوۆ (عابدۇلحاكىم بوكەيحانوۆ - ت.ج.) كادەت بوكەيحانوۆپەن ەش تۋىستىعى جوق، ولار قازاقستاننىڭ ەكى تۇكپىرىنەن، - دەپ جاۋاپ بەردىم. كەز-كەلگەن ءمىن تاققىسى كەلگەن ادام الدىمەن شىندىققا كوز جەتكىزىپ، انىقتاپ الۋى كەرەك، سودان كەيىن بارىپ اۋىر سوزدەر ايتۋعا بولادى...
ەگەردە ايگىلى بوكەيحانوۆقا كەلەتىن بولساق، ول - قازاق دالاسىنىڭ اسقان بىلگىرى. ونى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. ول الداعى ۋاقىتتا دا تەحنيكالىق قىزمەتكەر رەتىندە ءجۇرىپ تە ىقپال جاساۋى مۇمكىن، بىراق تا ول جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىن تەز اڭعارادى، سونىسىمەن دە ۇلكەن كومەك كورسەتەدى. ول قازاق تۇرمىسىنىڭ ناعىز امبەباپ ەنتسيكلوپەدياسى، ولكە تاريحىنىڭ وقىمىستىسى. ەشقانداي كىتاپ ونى الماستىرا المايدى. بىزگە وسىنداي، ارينە، ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىزبەن جانە باسشىلىعىمىزبەن جۇمىس ىستەيتىن كادرلار وتە قاجەت.
جالپى قازاق قۇرىلتايى كەزىندە دە ءبىز قازاق ينتەلليگەنتتەرىن ساۋاتسىزدىقپەن جانە قاراڭعىلىقپەن كۇرەسۋگە شاقىرعانبىز. ءبىز بارلىق ساۋاتتى قىزمەتكەرلەردى ەسەپكە الىپ، اعارتۋ جۇمىسىنا پايدالانۋعا تىرىستىق. شەكسىز دالانى وزىڭە باعىندىرۋ وتە قيىن. ءوز كۇشىمىزبەن الىپ شىعا المايمىز. ال سىزدەر، جەرگىلىكتى جەردەگى جولداستار، قازاق قىزمەتكەرلەرىن ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا جۇمىلدىرا بىلدىڭىزدەر مە، مۇنداي كۇشتى ەسكەردىڭىزدەر مە؟»، - دەپ كونفەرەنتسيا دەلەگاتتارىنا تۇسىنىكتەمە بەردى.
(جالعاسى بار)
