ءبىز «يسلام ابىشەۆ مەملەكەتتىڭ 300 ميلليارد تەڭگەسىن ۇنەمدەگەن..، 1 تريلليون تەڭگەنى ۇنەمدەگەن...» دەپ ءجيى ايتىپ ءجۇرمىز. بىراق سونشاما قىرۋار قارجىنى قالاي ۇنەمدەگەن دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە اسا ويلانعان جوقپىز...

راسىندا، بەلگىلى ءبىر سالاعا، بىلگىلى ءبىر جوبالارعا ۇكىمەت ءبولىپ، بەكىتىپ قويعان وسىنشاما قارجىنى ۇنەمدەۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس سياقتى...

ءبىز سول جوبالار تۋرالى، 300 ملرد تەڭگەنى قالاي ۇنەمدەگەنى تۋرالى تەرگەۋ يزولياتورىندا وتىرعان ول كىسىگە ادۆوكاتى ابزال قۇسپان ارقىلى بىرنەشە سۇراق جولداعان ەدىك...

– ءسىز 2012 جىلدىڭ 5 اقپانىندا قر اشم سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندالىپسىز دا، 2013 جىلى 5 ماۋسىمدا ول قىزمەتتەن كەتىپسىز. ەستۋىمىزشە، 1 جىل 4 ايدا مەملەكەتتىڭ 300 ملرد تەڭگەسىن ۇنەمدەگەن كورىنەسىز. مۇنشا قارجىنى قالاي ۇنەمدەدىڭىز، وسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز...

– جۇمىسقا كىرىسكەننەن كەيىن، ارينە، نەگىزگى ماسەلە – بيۋدجەتتىڭ قارجىسى قايدا جانە قالاي جۇمسالاتىنىنا تالداۋ جاساي باستادىم. بۇعان دەيىنگى جۇمىس ىستەگەن جەرىم وسكەمەن قالاسىندا جىلىنا 3-4 ميلليارد تەڭگەنىڭ قارجىسى قۇرىلىس جۇمىستارىنا جۇمسالاتىن. مۇندا كەلگەندە ءبىر جىلدا جۇمسالاتىن قارجى 70-80 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىنىن كوردىم.

مۇنشاما ۇلكەن قارجى بۇرىن كورمەگەندىكتەن ونى ءتيىمدى پايدالانۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەكەنى تۇسىنىكتى بولدى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن قۇنى 1 ميللياردتان اساتىن جوبالارمەن تانىسىپ، تالداي باستادىم.

جالپى قۇرىلىس-جوندەۋ جۇمىستارى ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلەدى:

1) توپتامالى اۋىز سۋ ماگيسترالدىق قۇبىرلارى;
2) كانالدار ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىعىنا، ونەركاسىپكە جانە حالىققا اۋىزسۋ جەتكىزىپ تۇرۋ ءۇشىن;
3) كوكتەمگى مول سۋ (قار مەن جاۋىننىڭ سۋى) كەزىندە سۋ جيناقتايتىن سۋ قويمالارىنىڭ قۇرىلىسى جانە جوندەۋ جۇمىستارى.

مىنەكي، وسى ءۇش باعىتتاعى جوبالاردان قارجىنى قالاي ۇنەمدەدىك؟ مىسالى، ارال-سارىبۇلاق ماگيسترالدىق توپتامالىق سۋ قۇبىرىن الايىق. قىزىلوردا وبلىسىندا ورنالاسقان ۇزىندىعى 243 كم قوسامان دەپ اتالاتىن تۇششى سۋ كوزى شىعاتىن جەردەن باستالىپ، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال، قارماقشى، قازالى، سىرداريا اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسىنداعى 160-تان استام ەلدىمەكەندى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتەدى.

بۇل توپتاما سۋ قۇبىرى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە سالىنىپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قاراۋسىز بولىپ، توزىعى جەتكەن. سوندىقتان بارلىق ماگيسترالدىق قۇبىرلار اۋىستىرۋدى تالاپ ەتەدى.

2007-2012 جىلدار ارالىعىندا وسى سۋ قۇبىرىنىڭ ءار جەرىن بولەك-بولەك جوندەي وتىرىپ، جالپى 47 كم-گە جۋىعى جوندەلگەن. وعان، شامامەن، بارلىق قارجى كوزدەرىنەن 12 ميللياردقا جۋىق قارجى جۇمسالعان. ەگەر وسى كۇيىندە جالعاستىرا بەرسەك، 5-6 جىل كولەمىندە 45-50 ملرد تەڭگە جۇمسالىپ، ونىڭ وزىندە بۇل سۋ قۇبىرىنىڭ بىتەر-بىتپەسى ەكىتالاي بولىپ قالار ەدى.

– ول جوبالار نەگە سونشالىقتى قىمبات؟

– بارلىق ماسەلە جوسپارلاۋدا. جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجات (جسق) جاساعاندا، ەڭ الدىمەن، كەرەكتى سۋدىڭ مولشەرى انىقتالادى. سۋدىڭ مولشەرى ادامنىڭ، مالدىڭ، تەحنيكانىڭ، قىسقاسى جالپى سۋ پايدالانۋشىلاردىڭ سانىنا بايلانىستى. جوبالاۋشىلار بۇل مالىمەتتى اۋىل اكىمدەرىنەن الادى. اۋىل اكىمدەرى بۇل مالىمەتتى قازىرگى ناقتى بار ادامنىڭ سانى، مالدىڭ سانى، باستى سۋ پايدالانۋشىلاردىڭ سانىنا الداعى 20-30 جىلدا ءوسۋى مۇمكىن ەسەپپەن بەرەدى. سوندا سۋ پايدالانۋشىلاردىڭ سانى 2-2,5 ەسەگە ءوسىپ شىعا كەلەدى. بۇل ترۋبانىڭ ديامەترىنىڭ ۇلكەيۋىنە، سۋدى ترۋبامەن ايدايتىن ناسوس قوندىرعىلارىنىڭ ۇلكەيۋىنە، ول ءوز كەزەگىندە ناسوستار تۇراتىن عيماراتتىڭ جانە ەلەكتر پودستانتسياسىنىڭ ۇلكەيۋىنە اكەلىپ سوعادى. قۇبىردىڭ ۇلكەيۋى وندا ورنالاسقان اشىپ-جاباتىن تەتىكتەردىڭ ۇلكەيۋىنە اكەلىپ سوعادى.

وسىنىڭ بارلىعى، جيناقتاپ كەلگەندە، ءتۇرلى كوەففيتسيەنتتەرمەن قوسا جانە قۇرىلىس ۋاقىتى سوزىلعان سايىن قىمباتتاي تۇسەدى.

– قۇنى قىمبات تۇراتىن جوبالاردى قىسقارتىپ تاستادىڭىز با؟

– ءبىز نە ىستەدىك؟ ەڭ الدىمەن، سۋ پايدالانۋشىلاردىڭ تولىق ەسەبىن الدىق. ەكىنشى، سول ەلدىمەكەندەردەگى حالىقتىڭ، مالدىڭ، اۆتوكولىكتىڭ سانىنىڭ وزگەرۋ ستاتيستيكاسىن الدىق. ءۇشىنشى، تەرەڭ ماتەماتيكالىق تاسىلدەرمەن الداعى 20-30 جىلدا وزگەرۋ گرافيگىن جاسادىق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە سۋدىڭ كولەمى 2,5 ەسەگە جۋىق ازايدى. ونىڭ ۇستىنە قۇبىرداعى قىسىمدى ارتتىرۋ، قوسىمشا ناسوس قوندىرعىلارىن قويۋ سياقتى تەحنيكالىق شەشىمدەر ارقىلى قۇبىردىڭ ديامەترىن تاعى دا ءبىرشاما كىشىرەيتتىك. سونىمەن، باس مەردىگەرلىكتى «قازسۋشار» مەكەمەسىنە بەردىك. سونىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلىسقا كەرەكتى قۇبىر، ناسوس، ەلەكتر ترانسفورماتورى ت.ب. زاتتاردىڭ بارلىعىن اراداعى دەلدالدارسىز تىكەلەي زاۆودتاردىڭ وزىنەن الدىق. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن كولەمدە تاپسىرىس جاساعاندىقتان باعالارىن 10-15 پايىزعا تومەندەتۋگە قول جەتكىزدىك.

وسى شارالاردىڭ نەگىزىندە جانە جوعارعى دەڭگەيدەگى ۇيىمداستىرۋ  جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 196 كم استام توپتاما سۋ قۇبىرىن بارلىق قۇرىلعىلارمەن قوسا 6,7 ملرد تەڭگەگە 6 ايدىڭ ىشىندە تولىق ءبىتىرىپ، 130 مىڭنان استام ادامعا 2012 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ باستاپ سۋ بەرە باستادىق.

ەگەر ەسكى ادىسپەن ءجۇرىپ وتىرساق، 7-8 جىل ىشىندە 40-45 ميلليارد اقشا جۇمساپ، باستالعان جۇمىستى بىتىرەر بىتىرمەسىمىز بەلگىسىز ەدى.

ونىڭ ۇستىنە، 2015 جىلى دوللار وسكەنىن ەسكە الساق، ءدال سول سياقتى قۇبىردىڭ قۇنى دا ەكى ەسە ءوسىپ كەتتى، ياعني دەۆالۆاتسيانىڭ اسەرىنەن 45 ميللياردقا دا بىتىرە الماس ەدىك. بۇل نىسان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمىنسىز جۇمىس ىستەپ تۇر. كەستەدەگى توپتامالى سۋ قۇبىرلارى بويىنشا نەگىزىنەن جوعارىداعى ۇستانىممەن جۇمىس اتقاردىق.

– ساتپاەۆ كانالى تۋرالى تولىعىراق مالىمەت بەرسەڭىز...

– گيننەس رەكوردتار كىتابىنا كىرگەن قانىش ساتباەۆ اتىنداعى كانال بار. بۇل – اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ ەڭ ءىرى جوباسى. سوناۋ 1958-1959 جىلدارى ەرتىس سۋىن سارىارقا جونىنا كوتەرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەتىجىلدىق جوسپارىنا ەنگىزگەن ساتپاەۆتىڭ ءوزى ەدى. 1961 جىلى «ەرتىس-قاراعاندى» دەپ اتالعان كانالدىڭ جۇمىسى باستالىپ، 1967 جىلى اياقتالىپ، ەرتىس سۋى ەكىباستۇز ارقىلى، 475 مەتر وردە ورنالاسقان قاراعاندى مەن تەمىرتاۋ قالالارىنا جەتتى. سودان بەرى ورتالىق قازاقستان القابىن تىرشىلىك كوزىمەن نارلەندىرىپ وتىرعان سۋ ارناسى. ۇزىندىعى 450 شاقىرىم. وسى كانالدا 22 ناسوس ستانتسياسى بار. ياعني، سۋدى تارتۋ ءۇشىن ءاربىر 20-25 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان ناسوس ستانتسيالارى سۋدى جوعارى كوتەرىپ وتىرادى. ءاربىر ناسوس ستانتسيالارىندا 5 ناسوس اگرەگاتى بار، ونىڭ تورتەۋى جۇمىس ىستەيدى، بىرەۋى رەزەرۆتە.

2011 جىلى ءبىر ناسوس ستانتسياسىنداعى 4 ناسوس اگرەگاتىن اۋىستىرۋ جوسپارلانىپ، جسق دايىندالىپ، ونىڭ قۇنى 6 ملرد تەڭگە بولىپ بەكىتىلگەن. وعان كونكۋرس ءوتىپ، مەردىگەر كومپانيا انىقتالعان. سول 2011 جىلى العاشقى 150 ميلليون  تەڭگە قارجى تولەنىپ تە قويادى. 2012 جىلعا 2,5 ملرد تەڭگەگە جۋىق قارجى قاراستىرىلىپ تا قويعان.

مەن بۇل جوبانى زەرتتەپ، تانىسىپ، سول ناسوس اگرەگاتىن جاساپ شىعاراتىن زاۆودقا شىقتىم. ولاردان بىلگەنىم، بىزگە كەرەكتى اگرەگاتتاردى دايىنداپ، كانالعا اكەلىپ، ورناتىپ ىسكە قوسىپ بەرگەن بارلىق شىعىن 1,5 ملرد تەڭگەدەن اسپايتىندىعىنا كوزىم جەتتى. ارينە، مەردىگەرمەن شارتتى قايتا وزگەرتىپ، 6 ملرد تەڭگەنىڭ ورنىنا 1,5 ملرد-قا جۋىق تەڭگەگە قايتا جاسادىق. بۇگىنگى تاڭدا سول اگرەگاتتار بارلىعى ساقاداي ساي جۇمىس ىستەپ تۇر.

ءبىر قىزىعى، قارجىنى قىسقارتار كەزدە جوعارىدان تەلەفون سوعۋ، مەنىڭ تانىستارىم ارقىلى ماعان 2 ملرد تەڭگەگە دەيىن پارا ۇسىنعان جاعدايلار بولدى. مەنىڭ تانىستارىم: «بۇل جوبانى سەن جوق كەزدە جاساعان، كونكۋرس تا سولاي. سەن جاۋاپ بەرمەيسىڭ. اقشا اۋداراتىن كەزدە سەن ىسساپارعا كەتىپ قالا سال، سەن تەك كەدەرگى جاساماساڭ بولدى. ال سەنىڭ قارجىڭدى قالاعان جەرىڭە جەتكىزىپ بەرەدى»، - دەيدى.

ارينە، ەشقايسىسىنا كونگەن جوقپىن.

ناتيجەسىندە، 2012 جىلدىڭ كۇزىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جەمقورلىققا قارسى كۇرەك كوميسسياسى مەنى ايىپتاپ، بۇكىل ەلگە مەنى «كوررۋپتسيونەر» دەپ جاريالاپ، اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگىنە مەنىڭ ماسەلەمدى قاراپ، شەشىم قابىلداۋ جونىندە ۇسىنىس جىبەردى. بۇل ءماجىلىس بارلىق تەلەارنالار ارقىلى، باسقا دا اقپارات قۇرالدارى ارقىلى حالىققا تارادى.

ءبىز، ارينە، ەرتەڭىنە ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، بارلىق اقپاراتتى جايىپ سالدىق. اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى مەنى جازالاعان جوق. ال «نۇر وتان» دا سول كۇيى حابار بەرگەن جوق.

وسى كانالعا بايلانىستى تاعى ءبىر ماسەلە:

مەن قىزمەتكە كەلگەنگە دەيىن سول 450 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان ساتپاەۆ كانالىن تىكەنەك سىممەن قورشاماقشى بولعان. ونى قورشاۋ ءۇشىن ونىڭ جسق جاساۋ كەرەك بولعان. ءسويتىپ، جسق دايىنداۋ ءۇشىن كونكۋرس وتكىزىلىپ، ونىڭ جەڭىمپازى انىقتالىپ، 2011 جىلى وعان 100 ميلليوننان استام العاشقى قارجى تولەنىپ تە قويادى. ال جوبانىڭ جالپى قۇنى 1,5 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. ءبىز مۇنى مۇلدەم توقتاتىپ تاستادىق.

«نەگە ونى قورشاۋ كەرەك؟» دەسەك، جوبانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتقان جاۋابى بىلاي: «بۇل كانالدىڭ سۋىنان قاراعاندى قالاسىنىڭ حالقى سۋ ىشەدى. ال سانيتارلىق نورمالار بويىنشا اۋىز سۋ كوزدەرى قورشالۋ كەرەك، ول ءارتۇرلى ۋلى زاتتاردىڭ سۋعا ءتۇسىپ كەتۋىنەن قورعالۋى كەرەك» دەيدى.

ءبىر قاراعاندا ويلاناتىن نارسە، بىراق كانالعا سۋ ەرتىس وزەنىنەن كەلەدى، ال وزەنگە سۋ بۇلاقتاردان، جىلعالاردان، كىشى-گىرىم وزەندەردەن كەلەدى، سوندا ولاردى دا قورشاۋ كەرەك پە؟ سانيتارلىق نورماعا سايكەس ونىڭ توبەسى دە جابىق بولۋى كەرەك. سوندا قالاي، وزەندەردىڭ دە توبەسىن جابۋىمىز كەرەك پە؟

ارينە، ولاي ەمەس. كانالدان كەلگەن سۋ قاراعاندىعا كىرگەن جەردە ابدەن تازارتۋدان وتەدى. حالىققا جىبەرەر كەزدە ۇزبەي قاداعالانىپ وتىرادى.

بۇل – سانيتارلىق نورمانى بۇرىس پايدالانا وتىرىپ، بيۋدجەتتىڭ قارجىسىن تالان-تاراجعا سالۋ دەگەن ءسوز. ارينە، مۇنى دا توقتاتتىق.

– استانا سۋ قويماسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

– استانا سۋ قويماسىن قورشاۋعا مەملەكەتتەن شەكتەن تىس كوپ قارجى بولىنگەن – 31 ملرد تەڭگە! جاڭا قۇرىلىس ەمەس، تەك قورشاۋعا وسىنشاما قارجى بولىنگەنىنە تاڭعالماۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بوپ تۇرعان جىلدارى ءوزىم باستان-اياق قۇرىلىس جۇمىسىنا قاتىسقان جاپ-جاڭا كوكساراي سۋ قويماسىنا مۇنشا اقشا جۇمسالماعان. كوكساراي سۋ قويماسىنىڭ كولەمى استانا سۋ قويماسىنىڭ كولەمىنەن الدەقايدا ۇلكەن – 3 ملرد/م³ سۋ ساقتايدى. ال استانا سۋ قويماسىنا 450 ملن/م³ سۋ جينالادى. 450 ملن/م³ مەن 3 ملرد/م³ ايىرماسىن ەسەپتەي بەرىڭىز. 2008-2011 جىلى جاڭادان سالىنعان كوكساراي سۋ قويماسىنا 45 ملرد تەڭگە جۇمسالعان. جاپ-جاڭا قۇرىلىسقا. ال ودان 6,5 ەسە كىشى، نەبارى 450 ملن/م³ سۋ قويماسىنىڭ بولماشى جوندەۋ جۇمىستارىنا مەملەكەتتەن 31 ملرد تەڭگە بولىنگەن.

جوبانىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەسەپتەي كەلە، بولىنگەن قاراجاتتىڭ 29 ميللياردىن كەسىپ تاستاپ، استانا سۋ قويماسىن قورشاۋ، جوندەۋ جۇمىستارىن 2 ملرد قارجىمەن بىتىردىك.

– ءسىز قىزمەتكە كەلگەنگە دەيىن اسا كولەمدى قارجى بولىنگەن تاعى قانداي جوبالار بولدى؟

– جوعارىدا قۇرىلىس-جوندەۋ جۇمىستارى ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلەتىنىن ايتتىم. سۋ قويمالارى – ءۇشىنشى توپتاعى جۇمىستار. استانا سۋ قويماسى وسى ءۇشىنشى توپقا جاتادى. وسى ساناتتا بارتوعاي سۋ قويماسىن ايتۋعا بولادى.

بارتوعاي سۋ قويماسىنىڭ تەحنيكالىق پارامەترلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىنىڭ قۇنى 22 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق بولىپ شىعادى. نەگە مۇنشا قىمبات ەكەنىن زەرتتەپ قاراساق، 19 ملرد تەڭگە سۋ قويماسىنىڭ تۇبىنە جينالعان تۇنبانى تازالاۋعا كەتەدى ەكەن.

ءبىر جاعىنان قاراعاندا جينالاتىن سۋدىڭ كولەمىن ازايتپاۋ ءۇشىن تازالاۋ كەرەك. بىراق ارى قاراي زەرتتەگەندە مىنانى انىقتادىق:

بارتوعاي سۋ قويماسىندا 350 ملن/م³ سۋ جينالادى. كوكتەم، جاز بويى پايدالانىلعان سۋدان كۇزگە قاراي قويمادا قالىپ قوياتىن سۋدىڭ كولەمى 70 ملن/م³. قويمانىڭ قۇرىلعانىنا 50 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولعان. ال تۇبىندە تۇنعان بالشىقتىڭ اۋقىمىن ەحولوكاتسيا اپپاراتىمەن ولشەگەندە، شامامەن، 15 ملن/م³ كولەمىندە ەكەن.

ەندى 70 ملن/م³ سۋدىڭ تۇبىندەگى 15 ملن/م³ سۋ بالشىق دەپ ەسەپتەسەك، سۋ قويماسىندا 55 ملن/م³ ارتىق سۋ قالادى. 50 جىل بويى تۇنعان بالشىقتىڭ كولەمى اسا ۇلكەن ەمەس. ول بالشىقتىڭ ەشقانداي زيانى جوق. ءالى دە، شامامەن، 50 جىل تۇبىندەگى بالشىقتى تازالاماۋعا بولادى. شىن مانىندە بۇگىن بالشىقتان تازالادىق دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ءىس جۇزىندە ونى تازالاۋ مۇمكىن ەمەس، تەك ءسوز جۇزىندە، قاعاز جۇزىندە «تازالاعان» بولادى. ال، شىندىعىنا كەلسەك، ولاردىڭ ماقساتى – بالشىقتى تازالاۋ ەمەس، مەملەكەتتىڭ قازىناسىن «تازالاۋ» ەدى...

ال ەندى سول كولەمدەگى شوگىندىنى تازالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەپ، 29 ملرد تەڭگەدەن استام قارجىنى قىسقارتىپ تاستادىق. سەبەبى سۋ قويماسىنداعى پايدالاناتىن سۋدىڭ كولەمى وزگەرگەن جوق.

وسىلايشا، ءاربىر جوبانى تەرەڭ زەرتتەپ قاراۋ ناتيجەسىندە 2012 جىلى 300 ملرد تەڭگەگە جۋىق قارجىنىڭ شىعىنىن قىسقارتتىق. بۇل سول ءبىر جىلدا كەتە سالاتىن قارجى ەمەس، 4-5 جىلعا جوسپارلاناتىن قارجىلار، ەڭ باستىسى، كوپتەگەن نىسانداردى ازداعان قارجىمەن ءبىتىرىپ، سونىڭ بارلىعى بۇگىنگى كۇندە حالىققا قىزمەت كورسەتىپ وتىر.

مىنەكي، ۇنەمدەۋ جۇمىستارى وسىنداي باعىتتا ماماندارمەن بىرىگىپ، ءاربىر جوبانى تەرەڭ زەرتتەپ، وعان تەحنيكالىق تالداۋلار جاسالىپ، قارجىلىق مونيتورينگتەر جۇرگىزۋ ارقىلى اتقارىلدى. ونىڭ بارلىعىن قىسقارتۋ دا وڭايعا تۇسكەن جوق.

ەڭ قىزىعى، وسىنداي كولەمدە قارجى ۇنەمدەلگەنى، نىسانداردىڭ بارلىعى ىسكە قوسىلعاندىعى اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن دە، ۇكىمەتتى دە، ەسەپ كوميتەتىن دە، ەشقانداي  پارتيالاردى دا ەلەڭ ەتكىزىپ، قىزىقتىرعان جوق. باق-تا تەك ءبىز بەرگەن حابارلامالاردى كىشىگىرىم حابارلاما رەتىندە، اقىلى تۇردە جاريالاعانى بولماسا، ناقتى فاكتىلەر بويىنشا ەشتەڭە جاريالاي قويعان جوق.

– ءسىزدىڭ ميللياردتاردى قىسقارتىپ، جوبالاردىڭ «جولىن كەسكەنىڭىز» ەشكىمگە ۇناي قويماعان شىعار؟

– ارينە، كىمگە ۇناسىن؟!.

– تەكسەرىس كوپ بولدى ما؟ نەبارى 1 جىل 4 ايدان كەيىن قىزمەتتەن كەتۋىڭىزگە ءسىزدىڭ «ۇنەمشىلدىگىڭىز» سەبەپ بولمادى ما؟

– تەكسەرىس بولعاندا قانداي! قۇقىق قورعاۋ ورىندارى ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا شىراق الىپ ءتۇسىپ، اقشاسى ۇنەمدەلىپ سالىنعان نىسانداردى بارىنشا ىجداھاتتىلىقپەن، ينەمەن قۇدىق قازعانداي تەكسەرۋمەن بولدى. ول تەكسەرۋلەردى مەنى تۇتقىنداعانعا دەيىن ءبىر توقتاتقان ەمەس. قۇرىلىس جۇرگىزگەن مەردىگەرلەردەن: «باسشىلارعا، اسىرەسە ابىشەۆكە نە بەردىڭ، كىم ارقىلى بەردىڭ؟» دەگەن سۇراقتار نەگىزگى ماقساتقا اينالدى. ارتىق اقشانىڭ بارلىعى قىرقىلىپ تاستالعان جوبادان بىرەۋگە ءبىر نارسە بەرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى ولاردىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپادى.

مايلى جوبالاردان ايىرىلعان مەردىگەرلەردىڭ نەگىزسىز ارىزدارىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جالاۋ قىلىپ ۇستاپ، ءبىزدى تەكسەرۋمەن بولدى.

سونىڭ ءبىرى جوعارىدا ايتىلعان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ شەشىمى بولدى. كوپتەگەن تەكسەرۋلەردىڭ ناتيجەسىندە، 2013 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا مەنىڭ جۇمىستان ارىز جازىپ كەتۋىمە سەبەپ بولدى.

تەكسەرۋشىلەرگە مەنىڭ تەك جۇمىستان كەتكەنىم از ەدى. سوندىقتان مەن جۇمىستان كەتكەننەن كەيىن دە سول اقشالارى ۇنەمدەلگەن نىسانداردى شۇقشيىپ تەكسەرۋمەن بولدى. التى-جەتى اي تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە ءىس جۇزىندە ەشتەڭە تابا الماي، تەك ءبىر وبەكتىدەن 7-8 ملن تەڭگەنىڭ توپىراعى جەتپەيدى دەپ شىعاردى.

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىر نىسانعا توقتالا كەتەيىك. تۇركىستان وبلىسىندا سىرداريا وزەنىندە ورنالاسقان شاردارا سۋ قويماسى بار. بۇل سۋ قويماسىنىڭ جاعاسىندا، قازاقستاننىڭ ەڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان، وزبەكستانمەن شەكارالاس ماقتارال اۋدانى بار. حالقى 350 مىڭعا جۋىق. سۋ قويماسىنىڭ تومەنگى جاعىندا شاردارا اۋدانى ورنالاسقان. ەكەۋىنىڭ اراسى 85 كم (اۋدان ورتالىقتارى) ەكەۋى شەكارالاس. حالقىنىڭ سانى 80 مىڭعا جۋىق. قويى قورالاس، اۋىلى ارالاس بولىپ جاتقان ەل.

شەكارانى بەلگىلەۋ كەزىندە ەكى اۋداننىڭ اراسىنداعى 20 كم-گە جۋىق جول وزبەكستاننىڭ تەرريتورياسىندا قالىپ قويىپ، قاتىناس ءۇزىلدى. ەندى ەكى اۋدان حالقى بارىس-كەلىس ءۇشىن 180 كم بولاتىن اينالما جولدى پايدالانۋعا تۋرا كەلەتىن بولدى.

ونىڭ ۇستىنە 5,2 ملرد/م³ سۋ كولەمى بار شاردارا سۋ قويماسىنىڭ وتە كوپ سۋ كەلگەندە سىيمايتىن سۋدى اعىزىپ جىبەرەتىن ارناساي سۋ تورابىنا باراتىن جول جابىلىپ، وزبەكستاندا قالىپ قويدى.

سوندىقتان سۋ قويماسىنىڭ جاعاسىنان دامبى سالىپ، سونىڭ ۇستىنەن جول جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ماسەلەنى وتە تەز شەشۋ قاجەت بولاتىن. ەڭ باستىسى، كوكتەم كەزىندە قويمادا سۋ تولىپ تۇرعان كەزدە جوعارعى جاقتا وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان تاۋلارىندا قاتتى جاۋىن-شاشىن بولىپ، وتە مول سۋ سىرداريا وزەنى ارقىلى قويماعا كەلسە، ونىڭ بارلىعىن تومەن جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس. تومەنگە قاراي بار بولعانى 1800 م³/سەك سۋ جىبەرۋگە بولادى. قالعانىن ارناساي سۋ تورابى ارقىلى ايداركولگە تاستاۋ كەرەك. ونداي جاعداي 1969 جىلى ورىن العان ەدى. سول جىلى 20 ملرد/م³ استام سۋ ايداركولگە جىبەرىلىپ، تومەندەگى ەل امان قالعان بولاتىن.

ەگەر شاردارا سۋ قويماسى اپاتقا ۇشىراسا، شاردارادان باستاپ ارالعا دەيىن بىردە ءبىر ەلدى-مەكەن امان قالمايدى، مۇنى كارتادان كورۋگە بولادى.

مىنەكي بۇل نىساننىڭ وسىنداي وتە قاۋىپتى جاعدايى بار. وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز بۇل جۇمىسقا شۇعىل 2012 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا كىرىسىپ، جەلتوقسانعا دەيىن 3 ملن/م³-تان استام توپىراق تاسىپ، دامبىنىڭ نەگىزىن بىتىرگەن بولاتىنبىز.

جۇمىس باستالعاننان كەيىن ءبىر ايدان كەيىن تەكسەرۋ باستالىپ، 2013 جىلدىڭ باسىندا تەكسەرۋشىلەر جۇمىستى توقتاتىپ تاستاپ، قۇلشىنا تەكسەرۋگە كىرىستى. سول تەكسەرۋ 2013, 2014, 2015 جىلدارعا دەيىن سوزىلدى. توپىراقتىڭ كولەمىن، ساپاسىن تەكسەرۋ ءۇشىن قاراعاندىنىڭ كازمير مەكەمەسى جالدانىپ، مەملەكەتتىڭ 40 ملن تەڭگە اقشاسى تەكسەرۋگە جۇمسالىپ، سونداعى انىقتالعانى مىناۋ بولدى. جينالعان توپىراق 15-16 مىڭ/م³ جەتپەيدى. ال بۇل توپىراقتى ءتورت كۇندە قۇرىلىسشىلار تاسىپ اكەپ تاستادى. جەتپەيتىن توپىراقتىڭ جۇمىسىمەن قوسقانداعى قۇنى – 6-7 ملن تەڭگەدەن اسپايتىن ەدى. وسىعان بايلانىستى 2-3 ادام شارتتى سوتتالدى دا. وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەر، 15 مىڭ/م³ توپىراق، جالپى تاسىلعان توپىراقتىڭ 0,5% پايىزىن قۇرايدى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە ءۇش جىل ىشىندە جەلمەن دە ۇشۋى مۇمكىن.

سول ءۇشىن تەك قاراعاندىلىق مەكەمەگە 40 ملن تەڭگە جۇمسالىپ، قانشاما ادام ىسساپارعا بارىپ، ءۇش جىلدا بۇل جۇمىسپەن اينالىسىپ، قانشاما شىعىندار جۇمسالدى. ونىڭ ۇستىنە  جينالعان توپىراقتى سۋ شايماۋ ءۇشىن 2013-2014 جىلدارى قويماعا جينالۋعا ءتيىستى 5,2 ملرد/م³ سۋدىڭ ورنىنا 4 ملرد/م³ سۋدان اسىرىلعان جوق. ياعني، ەكى جىل 2,4 ملرد/م³ تازا ءمولدىر سۋدى وزبەكستاننىڭ تەرريتورياسىنا جىبەرۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قىزىلوردا وبلىسىندا سول جىلدارى تامىز ايىندا سۋ تاپشىلىعىنا اكەلدى. ەگەر قىزىلوردا وبلىسىنداعى ەگىنشىلىك سالاسىنداعى 2013-2014-2015-2016-2017 جىلدارداعى كورسەتكىشتەرىن قاراساڭىزدار، مۇنىڭ بارلىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ال، ءبىر قىزىعى، 2016 جىلى ۋزگيدرومەت، تادجيكگيدرومەت، قىرعىزگيدرومەتتىڭ حابارىنا سايكەس، مامىر ايىنىڭ ورتاسىنا تامان وتە كوپ سۋ كەلۋ قاۋپى بولدى. ول كەزدە بىزدە شاردارا سۋ قويماسىندا 5,2 ملرد/م³ سۋ بولاتىن. كوپ سۋعا دايىندالۋ ءۇشىن ءبىز وزبەكستانعا ارناساي سۋ تورابى ارقىلى سۋ اشىپ جىبەرە باستادىق. كەيىن بولجالداعى سۋ كەلگەن جوق، ءبىز سۋ تاستاۋدى توقتاتتىق. سوندا بارلىعى 30 ملن/م³ سۋ جىبەردىك.

وسى جاعدايدا بايلانىستى ءتيىستى ورگاندار مەنەن جاۋاپ الىپ، مەملەكەتكە ساتقىندىق جونىندە ءسوز قوزعاعان بولاتىن. ال تەكسەرۋ كەزىندە كەتكەن 2,4 ملرد/م³ سۋ جونىندە ەشكىم جاپقان اۋزىن اشپاعان ەدى.

مىنەكي، بىزدەگى ەلگە، حالىققا، مەملەكەتكە دەگەن كاسىبي، ادال كوزقاراس تا وسىلايشا تەرىس باعالانعانىن ءوز باسىمنان وتكىزدىم.

2013 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا بارىنە قولىمدى ءبىر سىلتەدىم دە، قىزمەتتەن كەتتىم. ءوزىمىزدىڭ وتباسىلىق بيزنەستە، قىزىم باسقاراتىن كومپانياعا ينجەنەر بولىپ ورنالاسىپ، 320 مىڭ تەڭگە ايلىقپەن جۇمىس ىستەي باستادىم.

اجەپتەۋىر دەنساۋلىعىم دۇرىستالىپ، ءوزىمنىڭ رۋحاني وسۋىمە، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە، دومبىرا ۇيرەنۋگە ۋاقىت جۇمساي باستادىم. بالا-شاعا، نەمەرەلەرمەن، ءىنى-قارىنداستارىممەن كوبىرەك بىرگە بولۋ مۇمكىنشىلىگى كوبەيە باستادى. مۇنىڭ ءوزى كەرەمەت اسەر ەتىپ، ءومىردىڭ ەڭ قىزىعى تەك جۇمىس ىستەۋ ەمەس، ءوز وتباسىڭمەن، اعايىن-تۋىستارىڭمەن، جورا-جولداستارىڭمەن تىعىز ارالاسىپ قاراپايىم عانا ءومىر سۇرۋدە ەكەندىگىنە كوزىم تولىق جەتتى.

ول كەزدە قايتادان جۇمىسقا، ءوز قىزمەتىمە كەلۋدى ويلاعان جوقپىن...

P.S. يسلام ابىشەۆتىڭ سول بۇرىنعى قىزمەتىنە قايتا ورالۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ يسلام ابىشەۆ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قانداي حات جازدى؟ ول نە دەپ جاۋاپ بەردى؟.. بۇل تۋرالى كەلەسى ماقالادان وقيتىن بولاسىزدار...

سۇحباتتى ازىرلەگەن ساۋلە ابەدينوۆا

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz