تاريحي اتاۋى پەرەسەلەندەردىڭ جەتى شاتىر اكەلىپ قۇرۋىنان «سەميپالاتينسك»، «سەمەي» اتالىپ كەتكەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازاتىن جەتىشاتىر قالاسى وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ جاڭعىرۋ، ويانۋ كەزەڭىن باستاپ بەرگەن الاش زيالىلارىنىڭ از كۇن، از جىلدار ارماندارىن اي اسىرعان، قىم-قۋىت قيعاش كۇندەردە ءبىر مۇددەگە توقايلاستىرعان، پانا بولعان قالا. قارا ەرتىس القىمىنان ءسۇيىپ جاتقان وسى قالادا ءالىمحاندار (ەرمەكوۆ) لەنين، ستالينمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. امىرەلەر ءان سالدى. شاكارىمدەر قازى بولدى. ءيا، ماعجاننىڭ «ءجۇسىپ حان» داستانىنداعىداي سول كەزەڭدەگى ۇلتتىڭ ۋتوپيالىق ۇلى مۇراتىنا كۋا بولعان قالا دا «الاش» اتالىپتى.

ولاي بولسا، الاش قالاسىندا الاشتىڭ ءبىر ءمۇسىنى تۇرماۋى تۇعىرلى مەملەكەتتىگىمىزگە سىن ەمەس پە. سوندىقتان، ۇكىمەتتىڭ 2008 جىلى قابىلداعان الاش وردا قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى قاۋلىسىندا سەمەي قالاسىنىڭ كورنەكى جەرىنەن كورىكتى ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ تۋرالى باستاماسى بولعان.

وسى ەسكەرتكىشتىڭ شىمىلدىعى بيىل اشىلماق. الايدا، العاشقى سىزبا نۇسقاسىن كورگەندە-اق كوڭىلىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالعانىن جاسىرمايمىز.

تاريحي اتاۋى پەرەسەلەندەردىڭ جەتى شاتىر اكەلىپ قۇرۋىنان «سەميپالاتينسك»، «سەمەي» اتالىپ كەتكەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جازاتىن جەتىشاتىر قالاسى وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ جاڭعىرۋ، ويانۋ كەزەڭىن باستاپ بەرگەن الاش زيالىلارىنىڭ از كۇن، از جىلدار ارماندارىن اي اسىرعان، قىم-قۋىت قيعاش كۇندەردە ءبىر مۇددەگە توقايلاستىرعان، پانا بولعان قالا. قارا ەرتىس القىمىنان ءسۇيىپ جاتقان وسى قالادا ءالىمحاندار (ەرمەكوۆ) لەنين، ستالينمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. امىرەلەر ءان سالدى. شاكارىمدەر قازى بولدى. ءيا، ماعجاننىڭ «ءجۇسىپ حان» داستانىنداعىداي سول كەزەڭدەگى ۇلتتىڭ ۋتوپيالىق ۇلى مۇراتىنا كۋا بولعان قالا دا «الاش» اتالىپتى.

ولاي بولسا، الاش قالاسىندا الاشتىڭ ءبىر ءمۇسىنى تۇرماۋى تۇعىرلى مەملەكەتتىگىمىزگە سىن ەمەس پە. سوندىقتان، ۇكىمەتتىڭ 2008 جىلى قابىلداعان الاش وردا قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى قاۋلىسىندا سەمەي قالاسىنىڭ كورنەكى جەرىنەن كورىكتى ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ تۋرالى باستاماسى بولعان.

وسى ەسكەرتكىشتىڭ شىمىلدىعى بيىل اشىلماق. الايدا، العاشقى سىزبا نۇسقاسىن كورگەندە-اق كوڭىلىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالعانىن جاسىرمايمىز.

ەڭ الدىمەن، الاش دەگەنىمىز - زيالىلار. ۇلتتىڭ وقىعاندارى. «ۇلتتى اداستىراتىنى دا، تۋرا جولعا سالاتىنى دا - وقىعاندارى» دەيدى بۇل رەتتە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. ولار قولدارىنا نايزا ۇستاپ جالاڭاش كەۋدەسىن وققا توسقان جوق. بىلىممەن، پاراساتپەن كۇرەستى. يدەولوگيالىق قازىعىن قاقتى. الاش يدەياسىن كۇللى دالاعا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي، ساۋلەلەندىرە شاشتى.

وركەنيەتتىڭ، اقىلدىڭ كەنىمەن ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتىن ساياسات ساحناسىنا شىعاردى.

مىنە، سەمەي قالاسىندا ورىن تەپپەك الاش زيالىلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش وسى تاراپتاعى ۇدەدەن شىعا الا ما؟ ءبىز وسى ساۋالدى تومەندەگى ازاماتتارعا قويعاندى ءجون كوردىك.

قۇسمىليا نۇرقاسىموۆ، سەمەي قالاسى مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى:

الاشتىڭ كوتەرگەن جۇگىن، ميسسياسىن بۇل ەسكەرتكىش اقتاي الادى

- الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعى 2007 جىلى اتالىپ ءوتۋى كەرەك بولاتىن. 1917 جىلى 12-جەلتوقساندا الاش وردا وكىمەتى جاريالانعان ەدى. الايدا، الاشتىڭ 90 جىلدىعىن ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن 2008 جىلى اتاپ وتتىك. ۇكىمەتتىڭ وسى قاۋلىسىندا سەمەي قالاسىندا الاش ارىستارىنا ارنالعان كەشەندى ەسكەرتكىش بولۋى كەرەكتىگى ايتىلعان بولاتىن. وسى قاۋلىنىڭ نەگىزىندە مادەنيەت مينيسترلىگى ءۇش قايتارا بايقاۋ وتكىزدى. اتالعان بايقاۋدىڭ ەرەجەسى قازاقستانعا اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جەتكىزىلدى. بۇل بايقاۋعا 32 جۇمىس قاتىستى.

سىنعا تۇسكەن جۇمىستاردىڭ ىشىنەن ءمۇسىنشى ەدىگە راحماديەۆتىڭ ەڭبەگى جوعارى باعالاندى. ءمۇسىننىڭ جوباسى بەلگىلى بولعان سوڭ، ونى ورناتاتىن جەر كەرەك بولدى. سوندىقتان، ەسكيزدە بەينەلەنگەن ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى سەمەيگە كەلدى. ءبىز بىرنەشە ورىن كورسەتتىك.

وسىلايشا، ەسكەرتكىش قويىلاتىن ورىن انىقتالدى. ولار دا كەلىستى. قالا اكىمدىگى اتالعان جۇمىستاردى جۇرگىزۋگە قاجەتتى جەر تەلىمىنە قاۋلى شىعارىپ بەردى. ەسكەرتكىش سەمەي قالاسىنداعى قارجاۋباەۆ پەن گاگارين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسقان تۇسىنا قويىلاتىن بولادى.

قازىرگى ۋاقىتتا بولىنگەن جەر تەلىمىندە لاندشافتتىق-ساۋلەتتىك جۇمىستار جۇرگىزىلۋ ۇستىندە.

ال، ەسكەرتكىشتىڭ ەسكيزدە كورسەتىلگەن نۇسقاسىن مادەنيەت مينيسترلىگى جانىنداعى مەملەكەتتىك كوميسسيا بەكىتىپ بەرگەن.

ەسكەرتكىشتىڭ قويىلاتىن ۋاقىتى مەن كولەمىن ناقتى بىلمەيمىن. مۇنىڭ ءبارىن مەملەكەتتىك كوميسسيا شەشەدى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - جەر تەلىمى ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋ. ال، ەسكەرتكىشتى قاي قاراجاتقا، قانداي مولشەردە تۇرعىزۋ ماسەلەسىنە ارالاسا المايمىز.

ەسكەرتكىشتىڭ جالپى سيپاتىنا كوڭىلىڭىز تولا ما دەگەن ساۋالىڭىزعا ايتارىم، ونى مەن سياقتى كىشكەنە شەنەۋنىك «انە جەرى بىلاي بولىپ قالدى، مىنا جەرى تۇگەن بولىپ قالدى» دەي المايدى. مەن - شەنەۋنىكپىن. مەنىڭ مىندەتىم - جەر تەلىمىن ءبولىپ بەرۋ. ال، بۇگىنگى كۇنى بۇل ماسەلە شەشىلدى.

ەسكەرتكىشتىڭ بولمىسىن تالداۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەت مامانى ەمەس، ءمۇسىنشى، كاسىبي مامان بولۋ كەرەك. ال، مەن كاسىبي مامان ەمەسپىن، قاراپايىم شەنەۋنىكپىن. سوندىقتان، وعان باعا بەرە المايمىن، وعان باعانى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك كوميسسيا بەرگەن.

مەنىڭ ويىمشا، الاش ارىستارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ بولاتىنىنىڭ ءوزى كەرەمەت ەمەس پە؟!

سەمەي - 1917 جىلدان 1927 جىلدىڭ 8-قازان ايىنا دەيىن الاش قالاسى اتالىپ تۇردى. 8-قازاندا قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن قالا اتاۋىن «سەمەيگە» اۋىستىردى. ياعني، ون جىل بويى الاش قالاسى اتالىپ تۇردى. ورىنبوردا وتكەن الاش وردانىڭ ءىى قۇرىلتايىندا الاش وردا وكىمەتى جاريالاندى. وسى كەزدە ونىڭ ورتالىعى سەمەي قالاسى بولسىن دەگەن شەشىم قابىلدانعان ەدى. 1918 جىلى 8-قاڭتاردا كەلگەن الاش وردا وكىمەتى 7-ماۋسىمدا سەمەيدە وكىمەت باسىنا كەلدى. ولار 1919 جىلدىڭ 20-جەلتوقسانىنا دەيىن بيلىك قۇردى. الاش وردا قۇلاعاننان كەيىن كەڭەس وكىمەتى ورناپ، الاشورداشىلاردىڭ «جاۋلىعىمىز دا، قاستىعىمىز دا جوق، حالىققا قىزمەت ەتەمىز» دەگەن ۋادەسىن العاننان كەيىن ولارعا رەابليتاتسيا جاسادى. ءاليحان بوكەيحانوۆتان باسقاسىنىڭ بارلىعى كەڭەستىك ورىنداردا قىزمەت ەتتى. كەيىن كەڭەستىك ساياسات باسقاشا ءورىس العانى بەلگىلى...

الاشتىڭ كوتەرگەن جۇگىن، ميسسياسىن بۇل ەسكەرتكىش اقتاي الادى. اقتاي المايدى دەگەن باسقالاردىڭ پىكىرى بار. بولا بەرسىن. ولار ايتتى ەكەن دەپ، بۇلاي بولا قالمايدى عوي. ونىڭ تۇعىرىنىڭ ءوزى - 42 مەتر. ال، فيگۋرا 8 مەترگە تەڭ. ۇزىندىعى - 40 مەتر. وندا، الاشتىڭ يدەياسى، اتتارى جازىلۋى مۇمكىن. ارينە، ەسكيزدە سۇلتانماحمۇتتىڭ ءسوزى دۇرىس جازىلماعان. ول جۇرە تۇزەلەدى.

قالا اكىمدىگى ۇسىنىس بىلدىرگەندە، دەنەسىنىڭ جالاڭاش بولماۋى، باسىندا ۇلتتىق باس كيىم بولۋىن ەسكەرۋ كەرەكتىگى ايتىلعان. دەنەسىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ويناپ تۇرسا دا، كيىممەن ءارى الاشتىق بەت-بەينە كورىنىس بەرۋى تۋراسىندا ۇسىنىس بولعان. پرولەتارلىق توپاستىق بەتىنەن ەسىپ تۇرماۋى قاداعالانسا دەگەن ويىمىز بولعان.

- ەسكيزدە وكىنىشكە وراي، سولاي بەينەلەنگەن عوي... ءاپايتوس، جالاڭاش باتىر تۇر ەمەس پە؟

- ەندى... سەندەر سكۋلپتۋرا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭدەر. ءمۇسىن جاسالىپ بولعانشا وعان جۇزدەگەن وزگەرىس ەنگىزىلەدى.

- الاشتىقتار دەگەنىمىز زيالىلار عوي؟

- ماسەلەن، قولعا ۇستاعان تۋىن الايىق. بۇل جەردە الاشتىڭ تۋى ەمەس، پرولەتاردىڭ تۋى بولىپ تۇر. ونىڭ باسىندا ۇزگۇرت بولۋى ءتيىس. تۇركىلەردىڭ بايراعىنداعى كوك ءبورىنىڭ باسى تۋدا بەينەلەنۋى قاجەت. وسىنىڭ ءبارى ۇسىنىلعان. ول جاسالىپ بولعانشا، ءجۇز مارتە ايتىلادى، ءجۇز مارتە تولىقتىرىلادى. سوندىقتان، مۇنىڭ ۇلتتىق بوياۋى قۋاتتى بولادى. ەسكيز دەگەنىمىز باسىنداعى جوبا عانا. ۇزىن-سونار جوبانىڭ نەگىزگى يدەياسى دۇرىس. بۇكىل ۇلتتىڭ قاسىرەتىن سۇيرەپ كەلە جاتقان الاشتىڭ بەينەسى بەدەرلەنەدى.

- سىزگە ۇنادى عوي؟

- يدەيا ۇنايدى. ال، ونىڭ مۇسىندىك جاعىن ورىنداۋشى، كاسىبي ماماندار ايتسىن. كەڭەس كەزىندە «لەنيندىك مونۋمەنتالدىق ناسيحات» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان، كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيادان وتكەن مۇسىنشىلەردى ءبىر-اق كۇندە الاشتىق جاسايمىن دەپ ويلاماڭىز. بۇل وسىلاي جاسالادى. كوشە جۇرە تۇزەلەدى. بىزدە كەڭەس وداعىنان قالعان كەسپەلتەك، شومبال دۇنيەنى ءبىر كۇندە كۇرەسىنگە لاقتىرا المايسىز. ول ءۇشىن ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسۋى كەرەك.

-  ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسقانشا وسى شومبال ەسكەرتكىش تۇرا بەرسىن دەيسىز عوي.

- ءا، تۇرا بەرسىن!

مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

ەركىندىككە ۇمتىلۋ يدەياسىن كورسەتە الماسا، ەسكەرتكىشتىڭ قاجەتى جوق

- مەن الاش زيالىلارىنا ەسكەرتكىش قويۋ تۋرالى قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعان ەدىم. بىراق، استاناعا كوميسسيانىڭ وتىرىستارىنا ءجيى شاقىرا بەرگەن سوڭ، ءوز وتىنىشىممەن ونىڭ قۇرامىنان شىقتىم. سوعان دەيىن دە الاش ەسكەرتكىشىنە جاريالانعان بايقاۋعا كوپتەگەن جوبالار ءتۇستى. بىراق، ولاردىڭ اراسىنان بۇل ەسكيزدى كوردىم دەپ ايتا المايمىن. بىزگە العاشقىدا ءبىر جوبا ۇسىنعان. وندا الاشورداشىلاردىڭ الدىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ بار، ارتىندا بىرنەشە ادام بار، تاڭ شاپاعى اتىپ كەلە جاتقاندا ءجۇرىپ كەلە جاتقانى بەدەرلەنگەن بولاتىن. ونى جاراتپاي تاستاعان ەدى. شاحتەرلەر سياقتى كورىنەدى دەگەن بولاتىن.

حح عاسىر باسى قازاق ۇلتىنىڭ جاڭعىرۋ كەزەڭى عوي. مەن ەسكيزدى كورگەن جوقپىن. ءوزىم كەشە عانا گەرمانيادان كەلدىم. ەسكەرتكىشتىڭ قانشالىقتى الاش يدەياسىن بەرە العانىن بىلمەيمىن. الاش يدەياسى دەگەنىمىز - ۇلتتىڭ ازاتتىق، تەڭدىك، مەملەكەتتىلىك، دامۋ يدەياسى. وسىنىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الا ما، تاقىرىپتى اشا الا ما، ماسەلە وسىندا.

ەگەر ونەر تىلىمەن اشا المايتىن بولسا، قازاق ۇلتىنىڭ جاڭعىرۋ، ەركىندىككە ۇمتىلۋ يدەياسىن كورسەتە المايتىن بولسا، وندا بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قاجەتى جوق.

P.S: ەكى پىكىر. ەكىۇداي وي. وزدەرىڭىز سۋرەتتەن كورىپ وتىرعان شىعارسىزدار. شىنىمەن بۇل ەسكەرتكىش ەسىمدەرىن قۇرمەتپەن ەسكە الاتىن الاش زيالىلارىنا ءتان بە؟! الدە، كەڭەستىك قارا جۇمىسشىنى ەسكە تۇسىرە مە؟

بايىپتاپ تاعى ءبىر قاراڭىزشى...

«الماتى اقشامى»، №87, 28-شىلدە، 2011 جىل