قۇرمەتتى قۋانىش سۇلتانۇلى!

ادەتتە، بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا ۇزاق جىل قىزمەت ىستەگەن، وتانىنا قالتقىسىز ادال قىزمەت اتقارعان جانە ۇلتىنا جانى اشىعان تۇلعالاردى «مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى» دەپ سىيپاتتاپ، اتىن قوشامەتپەن اتاپ جاتامىز. كەيدە سول انىقتاۋىشتىڭ الدىنا «اسا كورنەكتى» دەگەن كۇشەيتكىش  سوزدى قويىپ، ءتىپتى دە ايبىندى ەتىپ كورسەتەمىز. مۇنىڭ ءبارى سول ازاماتتىڭ  اتقارعان جۇمىسىنا تۋعان حالقىنىڭ بەرگەن شىنايى باعاسى، تەرەڭ قۇرمەتى ەكەنى انىق. قۇدايعا تاۋبە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتىز جىلدىق تاريحىندا قوعامنىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ، مۇنداي بيىككە كوتەرىلگەن، سىي-قۇرمەتكە بولەنگەن اعا-اپكەلەرىمىز از ەمەس.

ال، ءسىزدى جۇرت «مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى» نەمەسە «اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى» دەگەننەن گورى، كوبىندە كەشەگى «قىزىل «كومسومولدىڭ كوزى، بۇگىنگى «پارلامەنتتىڭ اقساقالى» دەپ اتاعاندى ۇناتاتىن سياقتى. «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى» دەگەن ماقال بوسقا شىقپاعان ەكەن، جانە بۇل اتاقتار سىزگە قۇپ جاراساتىن سەكىلدى. كۇلى باياعىدا كوككە ۇشقان كومسومولدىڭ تۋعان كۇنىن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جالاۋلاتىپ تويلاپ جۇرگەن ۇركەردەي توپتىڭ الدىڭعى شەبىندە تۋ ۇستاپ ءسىز جۇرەسىز. پارلامەت ءسىزدىڭ تۇراقتى مەكەنىڭىزگە اينالعان. قازكسر جوعارعى كەڭەسىنەن باستاپ ەسەپتەگەندە، بۇل ورىندا تابانى كۇرەكتەي بەس كەزەك دەپۋتات بولدىڭىز. سەناتتان بوساتىلىپ ەدىڭىز، جىلاپ-ەڭىرەپ ءجۇرىپ، ماجىلىسكە كەلىپ جايعاستىڭىز. ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ، بىرنەشە كوميتەتتى باسقاردىڭىز، قوسىمشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيانىڭ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسى جانىنداعى زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كونسۋلتاتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى جانە ەقىۇ رەفورمالاۋ جونىندەگى كورنەكتى ساياسات قايراتكەرلەرى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دە بولىپ تاستادىڭىز. اراسىندا، ەلشىلىك قىزمەتكە دە ەرنىڭىز ءتيدى..

جۇرت نە دەسە، و دەسىن، داۋ جوق، ءسىز ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باس بولىپ قۇرعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا اتىڭىز قالاتىن تۇلعاسىز! تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ تاريحاندا ءسىز ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ىستىق-سۋىق كۇندەردىڭ ءبارىن ول كىسىمەن بىرگە باسىڭىزدان وتكىزدىڭىز. ءوز باسىم ۇلى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جەتكەن جەتىستىكتەرىندە ءسىزدىڭ دە ۇلەسىڭىز بار دەپ ەسەپتەيمىن. ال، كەتكەن قاتەلىكتەر بولسا، ول جاۋاپكەرشىلىكتەن دە ءسىز ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايتىنىڭىز تاعى انىق. سەبەبى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى تۇڭعىش پرەزيدەنت جولعا قويعان اۋقىمدى ساياساتتى ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرۋ وڭايعا سوققان جوق. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان تالپىنىستاردى بۇرا تارتۋشىلار مەن سىيىرقۇيمىشاقتاتقىشتار كوپ بولدى. ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، سونىڭ ءبىرى، ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى – الىستاعى اعايىندى اتاجۇرتىنا جيۋعا ارنالعان كوشى-قون ساياساتى.

كوشى-قون – ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدان بۇرىن جولعا قويعان تۇڭعىش ءھام ۇلى ساياساتى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كەمەڭگەر تۇلعا، كورەگەن باسشى ەكەنىن تورتكۇل دۇنيەگە بىردەن تانىتقان دا – وسى الىستا جۇرگەن اعايىندى اتاجۇرتقا شاقىرۋ تۋرالى شىعارعان باتىل ءارى تاريحي شەشىمى!

وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىت ىشىندە ءبىر جارىم ميلليونعا جۋىق قازاق وتانىنا ورالدى. وسى جىلدار ىشىندە شۋى ەڭ كوپ سالانىڭ ءبىرى – وسى كوشى-قون بولدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس.

ونىڭ سەبەبى، بىرەۋ عانا، – زاڭداعى شيكىلىك!

وعان كىم كىنالى؟!

ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە ءسىز دەپۋتات بولىپ وتىرعان زاڭ شىعارۋشى ورگان!!!

مەن 2015 جىلدان بەرى ماجىلىستەگى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسىپ كەلەم. 2015 جىلى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى ءماجىلىستىڭ V شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى گۇلنار سەيتماعامبەتوۆا بولدى. قۇرامىندا گۇلميرا يسيمباەۆا، الدان سمايىل، نۇرتاي سابيليانوۆ، قۇتتىقوجا ىدىرىسوۆ، باقىتبەك سماعۇل، الماس تۇرتاەۆ، مەرۋەرت قازبەكوۆالار وتىردى.

بەكەر وبالى كانە، وسى دەپۋتاتتار مەنىڭ ءبىر ۇسىنىسىمدى جەرگە تاستاماي، تالقىعا سالىپ، زاڭداستىردى. مەنىمەن شەكتەلىپ قانا قالماي، وزدەرى دە ۇسىنىس بەرىپ، وتكىزۋگە تىرىستى. كەرەك كەزىندە قاتىستى مينيسترلەردى دەدەكتىپ اكەلىپ، سۇراقتىڭ استىنا الاتىن. سەنەسىز بە، تالقىلاۋ تابىنى كۇرەكتەي توعىز ايعا سوزىلدى. تەك، «سوتتىلىق تۋرالى» انىقتاما تالاپ ەتەتىن 49-باپتىڭ 9)- تارماعىن وزگەرتۋگە عانا شاماسى جەتپەدى، قالعان ۇسىنىستارىم تۇگەلگە جۋىق زاڭعا ەندى. ءار جاڭا ۇسىنىس قابىلدانعان سايىن قازىرگى ءماجىلىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گۇلميرا يستايبەكقىزى مەن مارقۇم، جانىڭ جانناتتا بولعىر  قۇتتىقوجا ىدىرىسوۆ، «ءاي، مۇقيبەك، ەندى ريزاسىڭ با؟» دەپ، كەزەك-كەزەك سۇراپ، بالاشا قۋاناتىن.

ال، سەناتتا مۇرات باقتيارۇلى، قۋانىش ايتاحانوۆ، نۇرلان ورازالين، جابال ەرعاليەۆ اعالارىمىز قولداپ، قۋاتتاپ بەردى.

ءسويتىپ، پارلامەنت 2013 جىلى ءتورت جىلسىز ازاماتتىق بەرىلمەيتىن ەتىپ قابىلدانىپ كەتكەن قاتاڭ زاڭنىڭ ءيىن قايتا جىبىتكەن بولاتىن. قازىر قانداستارىمىز «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا سول كەزدە ەنگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردىڭ قىزىعىن كورۋدە.

مىنە، كاسىبي ەتيكا، بىلىكتىلىك جانە ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىق دەپ، وسىنى ايت!

ال، «سوتتىلىق تۋرالى» انىقتاما ماسەلەسى 2017 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ استانادا وتكەن V قۇرىلتايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ 2015 جىلعى 4 جەلتوقسانداعى №992 بۇيرىعىنا تولىقتىرۋ ەنگىزىلۋ ارقىلى شەشىلدى.

2017 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى جانە كوش-قون ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسىنا تاعى دا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. بۇل جولى جۇمىس توبىنا ءماجىلىستىڭ ءVى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى كارىباي مۇسىرمان جەتەكشىلىك ەتتى.

كورشى ەلدەردەگى، ناقتىلاپ ايتاق، ءبىر كەزدە ءسىز ەلشىلىك قىزمەت اتقارعان قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ساياسي جاعدايلارعا جانە ۋاقىت تالابىنا  بايلانىستى، اتالعان زاڭعا تاعى ءبىراز وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كەرەك بولدى. اسىرەسە، قىتايداعى ساياسي قىسىمنىڭ كەسىرىنەن نەشە مىڭداعان قانداستارىمىز «ورالمان» مارتەبەسىنىڭ ۋاقىتىن وتكىزىپ الىپ، قازاقستان ازاماتتىعىنا قۇجات تاپسىرا الماي قالعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭىنىڭ 16-1-بابىنىڭ 1) تارماعىنداعى «ورالماندار» دەگەن ءسوزدى «ەتنيكالىق قازاقتار» دەپ وزگەرتە سالسا، بۇل ماسەلە اۆتوماتتى تۇردە شەشىلگەلى تۇر ەدى.

وسىلاي ۇسىنىس بەردىك. وكىنىشكە وراي، قاتارداعى مامان اسلان قارجاۋباەۆتىڭ قارسى ايتقان ءبىر اۋىز سوزىمەن قالپاقتاي ۇشىردى كارىباي يمانجانۇلى! «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى ارقىلى ك. مۇسىرمانعا «اشىق حات» جازىپ ءجۇرىپ، قايتا تالقىعا سالعىزدىق. كارەكەڭ ەزىپ-قىرتىپ ءجۇرىپ، تاعى  ا.قارجاۋباەۆتىڭ سوزىنە باس شۇلعىدى دا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 21-بابىنا «...ەتنيكالىق قازاقتار ورالمان مارتەبەسى توقتاتىلعان كۇننەن باستاپ التى اي ىشىندە ونى ۇزارتۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرە الادى» دەگەن تولىقتىرۋ ەنگىپ، قۋشيتتى دا تاستادى. «ورالمان» مارتەبەسىنىڭ مەرزىمى التى ايدان اسىپ كەتكەن نەشە مىڭداعان قانداسىمىز بۇل جەڭىلدىكتەن يگىلىكتەنە الماي، جانە شۋلاپ قالا بەردى.

تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتۋعا نەبارى ءتورت-بەس-كۇن قالعاندا ارنايى جارلىقپەن «ورالمان» مارتەبەسىنىڭ مەرزىمىن 2019 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن ءبىر مارتە ۇزارتىپ بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، بۇل ماسەلەنى شەشىپ بەرىپ كەتتى.

سونداي-اق، 2017 جىلعى اتالعان زاڭ جوباسىن تالقىلاۋدا «ورالمان» اتاۋىن «قانداستار» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى دا ۇسىنىس بەرگەمىز. ك. مۇسىرمان جوعارعى جاقتىڭ يەك قاعۋىن كۇتىپ، جالتاقتاپ، ونى دا جولدا قالدىردى. مىنە، پرەزيدەنت ايتقان سوڭ بارىپ، قايتا قۇنجىڭداپ جاتىر.

مەن مۇنىڭ ءبارىن دەپۋتات ءارى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى كارىباي مۇسىرماننىڭ كوشى-قون ساياساتىنا قاساقانا جاساعان قارسىلىعى ءھام قياناتى دەپ باعالايمىن! 

قۇرمەتتى قۋانىش سۇلتانۇلى!

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى جانە كوش-قون ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسى، مىنە، ماجىلىستە تاعى دا تالقىلانىپ جاتىر. جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى جانە سول – كارىباي مۇسىرمان. قۇرامىندا تورەدەي بولىپ ءوزىڭىز وتىرسىز.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 27 ماۋسىمدا ساعات 11.00-دە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ كونفەرەنتس-زالىندا وتكەن وسى زاڭ جوباسىنىڭ تانىستىرىلىمىندا ءسىز ءبىرىنشى بولىپ ءسوز الىپ، «وسى كوشى-قون زاڭىنا نۇكتە قوياتىن مەزگىل جەتتى!»-دەپ، زىلدەنگەنىڭىز ەسىمدە!

سول «نۇكتەڭىزدىڭ» اۋسەلەسى كەشە بەلگىلى بولدى! سۇلتانوۆ – سۇلتانوۆ بولعالى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا بەرگەنى «ورالمان» اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى جالعىز ۇسىنىس ەدى. ءبىر كۇن وتپەي جاتىپ، تىراڭ استى!! ەڭ قۇرىعاندا، سەناتقا بارىپ قايتسا، ارمانى نە؟! ءماجىلىستىڭ بوساعاسىنان اتتاپ شىقپاي جاتىپ وماقاستى!!!

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءسىزدىڭ «باۋىرلاس» دەگەن ءسوزىڭىزدى ەستىسە كەرەك، ءوزىنىڭ «Twitter» جەلىسىندەگى پاراقشاسىنا «مەن بۇرىن ايتقانىمداي، تاريحي وتانىنا ورالعان قازاقتارعا قاتىستى ايتىلاتىن "ورالمان" سوزىنەن باس تارتىپ، ورنىنا قانداس تەرمينىن قولدانۋ كەرەك. جەتى اتاسىن بىلەتىن حالىققا "قانداس" دەگەن ۇعىم جاراسادى»، - دەپ جازدى.

بىلگەن ادامعا قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ  «جەتى اتاسىن بىلەتىن حالىققا "قانداس" دەگەن ۇعىم جاراسادى» دەگەن سوزىندە تەرەڭ ماعانا تۇر. قانشا سىپايلاپ ايتتى دەسەك تە سالماعى وتە اۋىر ءسوز. باسقالاردى قويشى، كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسى قالعان ءتاپ ءسىز ەستيتىن ءسوز ەمەس ەدى بۇل! «وسى بايقۇس كوپتەن بەرى شىرىلداپ ءجۇر عوي، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنداعى «"ورالمان" دەپ اتالىپ جۇرگەن تۇرعىندارىمىزبەن جۇمىس ىستەيمىز، ولاردى ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا بەيىمدەپ، جاقىن تارتۋ ءۇشىن "قانداستار" دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن» - دەگەن ءسوزىن دە جۇمىس توبىنا اكەلىپ، وقىپ بەرىپتى»-دەپ، ءبىزدى دە ەسكەرىپ، پرەزيدەنت ۇسىنعان «قانداس» ءسوزىن قولداي سالاتىن ءجونىڭىز بار-اق ەدى! امان نە، الىستان اتاجۇرت دەپ كەلگەن تۋىستارىڭىزعا «قانداس» دەگەن ءبىر اۋىز جىلى ءسوزدى قيمادىڭىز!! ول – ول ما، وزىڭىزبەن بىرگە ارىپتەستەرىڭىزدى دە ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردىڭىز. ودان دا وكىنىشتىسى، اشىنىپ وتىرعان جۇرتتى ارانداتىپ جىبەرە جازدادىڭىز!!!

كومسومولدىق تاپسىرمامەن، كومۋنيستىك وكتەمدىكپەن زاڭ قابىلدايتىن زامان باياعىدا كەلمەسكە كەتكەن. قازىرگى تاڭدا زاڭ «ەگەر وزگە حالىقارالىق شارتتاردا كوزدەلمەسە» دەگەن شارتقا قۇرمەت ەتە وتىرىپ، دەپۋتات كارىباي مۇسىرماننىڭ سوبەكتيۆتىك قيالىمەن ەمەس، وبەكتيۆ جاعدايدى نەگىز ەتىپ قابىلدانادى. ونىڭ وزىندە دە سول پروتسەسستى باسىنان وتكەرگەن، سول سالامەن ۇزاق جىل شۇعىلدانعان ءبىز سەكىلدى تاجىريبەلى ماماندارعا قۇلاق اسقاندا عانا جۇمىس جەمىستى بولماق. بولدى دا!

قازىر جاڭا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا ديالوگ ورناتۋعا، ادىلەتتى بيلىك قۇرۋعا، ءسويتىپ مىقتى پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت جاساقتاۋعا جانىن سالىپ جاتىر.

وزگەنى بىلمەسەك تە پرەزيدەنت ايتقان «جەتى اتانى»، قايدان شىققانىمىزدى ءبىز جاقسى بىلەمىز. «سۇلتانوۆ بايدىبەكتىڭ ۇلىنان تۋسا، مەن قىزىنان تاراعان جيەنى ەدىم عوي، اكەم قۇرالپى ادامنىڭ ساقالىنا جارماسا بەرمەيىنشى!» دەپ، وسى حاتتى سىزگە جازباي-اق قويۋىما بولاتىن ەدى.

بىراق، جازۋعا تۋرا كەلدى.

سەبەبى، ەرتەڭ جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىندا سىزبەن تاعى ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرامىز. زاڭ جوباسىنا كىرسە دەپ، كارىباي مۇسىرمانعا جيىرمانىڭ ۇستىندە ۇسىنىس جىبەرگەنىمە ءبىراز ۋاقىت بولدى. مىنە، بەس وتىرىس ءوتتى، سونىڭ بىرەۋى عانا دەپۋتات نۇرجان التاەۆ جاعىنان تالقىعا ءتۇستى. قالعانى كارەكەڭنىڭ تارتپاسىندا كوزى جاۋدىرەپ جاتىر. كارەكەڭ ءوزىنىڭ اتىنان-اق تالقىعا سالاتىن ۋاقىتى بولدى، اناعان-مىناعان سىلتەپ، جۇرە جاۋاپ بەرەدى. قازىرگە دەيىنگى تالقى بارىسىنا كوز سالساق، اتالعان زاڭ جوباسىنداعى  حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى جاعىنا باسا ءمان بەرىلىپ جاتىر، ال كوش-قون ماسەلەلەرى بويىنشا بىردە-ءبىر وزگەرتۋ نە تولىقتىرۋ بولعان جوق. ءماجىلىستىڭ زاڭناما ءبولىمى ۇسىنعان «بەلگىلەنگەن دەگەن ءسوز ايقىندالعان دەگەن سوزبەن اۋىستىرىلسىن» نەمەسە «باسقا دا زاڭ اكتىلەرىمەن دەگەن سوزدەر وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرمەن دەگەن سوزبەن اۋىستىرىلسىن» دەگەن سەكىلدى تەحنيكالىق قاتەلەردى تۇزەتىپ، قازاق تىلىندەگى ماتىندەردى ورىسشاعا سايكەستەندىرىپ كەلەدى. دۇرىس تا شىعار. بىراق، بۇل «وزگەرتۋلەرمەن» زاڭ تۇزەلىپ كەتپەيدى عوي. سوعان بايلانىستى، مەن ءوز ۇسىنىستارىمدى دەپۋتات باقىتگۇل حامەنوۆعا، نۇرجان التاەۆقا جانە ءبىر ءبولىمىن بەكبولات تىلەۋحانعا تاپسىردىم. ءۇش دەپۋتات ەرتەڭ ول ۇسىنىستاردى تۇگەل ورتاعا سالادى دەگەن سەنىمدەمىن. سالماسا، قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى مۇشەلەرىمەن كەلىسىپ، ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان زايروللاۇلى نىعماتۋلينگە حات جازىپ، جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى كارىباي يمانجانۇلىنا سەنىمسىزدىك جاريالاۋىمىز مۇمكىن! وسىلايشا، «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا ءسىز قويا الماعان «نۇكتەنى» باسقا ءبىر قايىرىمدى، بىلىكتى دەپۋتات كەلىپ قويۋى ىقتيمال!!

زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ جەلتوقسان ايىنىڭ بەسىنە دەيىن جالعاساتىن كورىنەدى. وسى بارىستا ءسىز دە بوسقا قاراپ وتىرا بەرمەي، ساۋساعىڭىزدىڭ ۇشىن كىشكەنە قيمىلداتىپ، ءشوپ باسىن سىندىرۋىڭىز كەرەك، قۋانىش سۇلتانۇلى! الپىس جىلعا تاياۋ ات ۇستىندە ءجۇرىپ، بەس كەزەك پارلامەنتتىڭ تورىندە وتىرىپ،  «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا ءبىر  اۋىز ءسوز قوسپاي كەتسەڭىز، «قۋانىش سۇلتانوۆ» دەگەن ارداقتى اتىڭىزعا سىن ەمەس پە!؟ وتىز جىل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بيلىك باسىندا ءجۇرىپ، «كومسومولشى» دەگەن اتاقپەن تاريحقا قالساڭىز، ەرتەڭگى ۇرپاق ءبىر جەرىن اشىپ كۇلمەي مە؟!!

سول ءۇشىن، دەپۋتات قاتارلى سىزگە دە، جەڭىلدەۋ، بىراق ماڭىزى توتەنشە زور ءبىر ۇسىنىسىمدى بەرىپ، ونى شەشۋگە كۇش سالۋىڭىزدى وتىنگەلى وتىرمىن. اياۋلى جانىڭىزدى قيناپ قايتەيىن، ءبىر عانا ۇسىنىس جەتەدى سىزگە!

قانداستارىمىزدىڭ جيىرما ەكى جىل بويى كەنەدەي جابىسقان «ورالمان» قالپاعىنان بىردەن قۇتىلىپ كەتۋى قيىن. سوندىقتان، وسى جولى شەتتەن كەلىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن العان قازاقتاردىڭ جەكە كۋالىگى مەن تولقۇجاتىنداعى تۋعان جەرىن دە ءبىر مارتە وزگەرتىپ جازۋعا زاڭ اياسىندا مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك!

ول ءۇشىن، قازىر وزدەرىڭىز تالقىلاپ جاتقان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 26-بابىندا «ورالمانداردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى» جازىلعان. وسى باپقا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان كەيىن  تۋعان جەرىن تۇرعىلىقتى جەرىنە ءبىر رەت  وزگەرتىپ جازۋعا;» دەگەن جاڭا تارماق قوسا الساڭىز، ماسەلە بىردەن شەشىلگەلى تۇر.

اازاماتتىق العان اعايىن اتالعان قۇقىعىنان پايدالانىپ، تولقۇجاتىنداعى «قحر»، «محر»، «وزبەكستان»، «رەسەي فەدەراتسياسى»... دەگەن تاڭبالاردان قۇلانتازا قۇتىلادى. ءسويتىپ، پرەزيدەنت ق. توقاەۆ ايتقانداي،  «ولاردى ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا بەيىمدەپ، جاقىن تارتۋ ءۇشىن» ءتىپتى دە داڭعىل جول اشىلادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى دا بۇل ۇسىنىستى كەرى قاقپايدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، بۇل – قانداستارىڭىزدىڭ قالاۋى!

قۇرمەتتى قۋانىش سۇلتانۇلى!

سىزگە ءتىپتى جەڭىلىرەك بولۋ ءۇشىن، ازىرىق شەگىنىس جاساپ، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارى قىتايدان سابەتتىك قازاقستانعا ورالعان قازاقتار تۋرالى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتەيىن.

ومىربايانىڭىزعا كوز سالساق، ءسىز سول الپىسىنشى جىلدارى ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، سارىوزەك اۋدانارالىق باسپاحاناسىنىڭ جۇمىسشى-باسپاشىسىنان باستاعان ەڭبەك جولىڭىزدى تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىنىڭ اۋداندىق گازەتتەرىندە كوررەكتور، ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىمەن جالعاستىرىپسىز (1961-1964 جىلدار). قىتايدان كوشىپ كەلگەن سول قازاقتاردىڭ بۇرىنعى وسكەمەن، سەمەي جانە تالدىقورعان وبلىستارىنا كەلىپ ءجيى قونىستانعانىن ەسكەرسەك، جالىندى جاس ءتىلشى، قىپ-قىزىل كومسومول بولعان ءسىزدىڭ ولاردىڭ پاسپورتىنداعى «قحر» دەگەن ءۇش ارىپتەن كورگەن قورلىعىن بىلمەۋىڭىز مۇمكىن ەمەس!

سول كوشپەن بىرگە 200 مىڭعا تارتا قازاقتىڭ ىشىندە قازاقتىڭ نە ءبىر ايماڭداي زيالىلارى مەن تالانتتى اقىن-جازۋشىلارى، ونەر شەبەرلەرى كەلدى. مىسالى، سونىڭ بىرەۋى – ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان كەشەگى جاعدا بابالىق مارقۇم. جاكەڭىڭ تاريحشى، ەتنوگراف-عالىم، شەجىرەشى بولعانىن جۇرت جاقسى بىلەدى. 1940 جىلدارى قازاق جاستارىنىڭ باسىن قوسىپ، استىرتىن ۇلت-ازاتتىق ۇيىم قۇرعان قوعام قايراتكەرى ەكەنى تاريحتا جازۋلى تۇر. قىتاي مەملەكەتتىك ارمياسىندا ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان تۇلعا. قاجىعۇمار شابدانۇلى ءوزiنiڭ التى تومدىق «قىلمىس» رومانىندا جاعدا بابالىقۇلىن ادال ازامات، بiلiمدار تۇلعا، ناعىز قازاق زيالىسى رەتiندە سۋرەتتەيدi. سول جاكەڭنىڭ سابەتتىك قازاقستانداعى «قىزمەتى» «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا حات تىركەۋشىسى بولۋدان ارىعا بارا الماپتى.

ۇرىمجىدە مادەنيەت ءمينيسترى بولعان، «حاسەن-ءجاميلا» كينوسىنىڭ تسەناريىن جازعان، اتاقتى تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ كۇيەۋبالاسى بۇحارا تىسقانباەۆ تە اۋدان كولەمىنەن  اتتاپ شىعا الماپتى. ارعى بەتتىڭ قازاعى اڭىز ەتىپ ايتاتىن اقىن نۇرساپا امانجولوۆ، شىڭجاڭداعى «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ نەگىزىن قالاعان اقىن ەستەۋ نۇسىپبەكوۆ پەن جازۋشى، ەتنوگراف  احمەت ءجۇنىسوۆ تە اۋداندىق گازەتتى، ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمدىگىن مىسە تۇتىپتى...

ايتا بەرسەك، كوپ!

قىزمەتتى قويشى، كەزىندە ءبىر ولكەنى دۇرىلدەتكەن ەسىل ەرلەردىڭ كگب-نىڭ تاڭدى تاڭعا ۇرعان سۇراعى مەن كۇنى بويى باقىلاۋىنان تارتقان ءزابىرىن ويلاسام، توبە شاشىم تىك تۇرادى! كگب-نى بىلاي قويعاندا، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كەيبىر ەسەرسوقتارى دا «قىتايلاپ» كۇن كورسەتپەگەن. «ترۋسى الساڭ جۋ دەيدى، جۋماساڭ قىتايدان كەلگەن قۋ دەيدى!» دەگەن ولەڭ سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك. جانى ءجابىر تارتقاندا «قىتايدا جۇرە بەرمەي ءجۇنجۇن ءىشىپ، سابەتكە نەگە كەلدىم كوتىپ قىشىپ!» دەپ، وكىنگەندەرى دە از بولماعان سەكىلدى سول قاۋىمنىڭ. ال، ءسىز قىزىعىن ابدەن كورگەن، اۋزىڭىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتا بەرەتىن كومسومولعا، پارتياعا ءوتۋ دەگەن ول بايقۇستارعا قول جەتپەس ارمان بولعانى بەلگىلى!

اتالعان الپىسىنشى جىلدارداعى كوشپەن كەلىپ، حاس تالانتىمەن، قۇرىش جىگەرىمەن مۇز جارىپ شىعىپ، ءوز ورنىن تاپقان قابدەش ءجۇمادىلوۆ، نەسىپبەك ايتۇلى جانە مۇحتار قۇل-مۇحاممەد قاتارلى ساناۋلى عانا تۇلعالار. شىنىن ايتساق، ولاردىڭ دا جۇلدىزى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بارىپ جارقىراپ جانا باستاعانى ءمالىم...

سونىڭ ءبارى قۇجاتىنداعى اتىڭ وشكىر «قحر» («كنر») دەگەن ءۇش ءارىپتىڭ كەسىرى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەكىنشى كوش – ءبىز كەلگەننەن كەيىن بارىپ، الپىسىنشى جىلدارى كەلگەندەردىڭ «قىتاي» دەگەن قوڭىراۋى موينىنان تۇسكەندەي بولدى.

ارينە، بۇگىن زامان باسقا. اللا كوپ كورمەسىن، وتىز جىلعا جۋىق تاۋەلسىزدىكتىڭ اۋاسىمەن تىنىستاپ، بەيبىت كۇن كەشىپ جاتىرمىز. بىراق، قازاقستان ازاماتتىعىن باياعىدا الساق تا سول «قوڭىراۋدى» ەندى ءبىزدىڭ قۇلاق تۇبىنە اكەپ، ءالسىن-ءالى شىلدىرالاتىپ قوياتىندار جەتكىلىكتى. قىتايدان كەلگەندەرى «قىتاي»، وزبەكستاننان كەلگەندەردى «وزبەك»، موڭعوليادان كەلگەندەرى «قالماق» دەپ، كەلەمەجدەيتىن جۇرت از ەمەس. ءسىرا، ولار دا ءوزىڭىز سەكىلدى «قىزىل كومسومولدىڭ» قالدىقتارى بولسا كەرەك! مىڭ بولعىر قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى بالەدەن ءبىزدى قۇتقارعىسى كەلەدى. ال، وعان ءسىز باستاعان «كومسومولدىڭ تۇلەكتەر» ءتىس-تىرناعىمەن قارسى!

قۇرمەتتى قۋانىش سۇلتانۇلى!

ءسىز الاڭ بولماڭىز، «كوشى-قون» كىسى قورقاتىن جانە قومسىناتىن ساياسات ەمەس! قاسىم-جومارت كەمەلۇلى پرەزيدەنت رەتىندە «ەگەمەن قازاقستان» مەن «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن تۇڭعىش سۇقباتىندا «قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالعان وتانداستار ماسەلەسىن قولدان ساياساتتاندىرۋعا بولمايدى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى («ورالمان» دەگەن سوزگە مەن قارسىمىن) اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قانداستارى­مىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز» اعىنان جارىلدى.

پرەزيدەنت بۇل ءسوزىن 2019 جىعى 12 ساۋىردەگى ماڭعىستاۋ وڭىرىنە جاساعان ساپارى كەزىندە «دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز» دەپ جۇرت الدىندا تاعى قايتالادى.

بۇل جولى جاي ايتقان جوق، «قاسيەتتى» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتتى. «ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز» دەگەن سويلەمگە سالماق ءتۇسىرىپ ايتتى.

ول از دەسەڭىز، «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى تۇڭعىش جولداۋىندا «ۇكىمەت كوشى-قون ۇدەرىسىن باسقارۋ ءۇشىن پارمەندى شارالار قابىلداۋى ءتيىس»-دەپ، تاپسىرما بەردى.

دەمەك، جاڭا پرەزيدەنت ءداستۇر ساباقتاستىعىن ۇزبەي، «نۇرسۇلتان باستاعان نۇرلى كوشتىڭ» ءوز جالعاسىن تاپتىراتىن بولدى. «جالعاسىن تاپتىراتىن  بولدى» دەگەن جاي ءسوز، اللا قالاسا، قازاق كوشىنىڭ ەكىنشى «التىن ءداۋىرى» باستالاتىنىنا مەنىڭ سەنىمىم كامىل!

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ «ورالمان» اتاۋىن «قانداس» دەپ وزگەرتۋگە ءۇش مارتە دەن قويۋى تەگىن ەمەس. ماقساتى – «ولاردى ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا بەيىمدەپ، جاقىن تارتۋ ءۇشىن» ەكەنىن اشىق جانە شەگەلەپ تۇرىپ ايتتى عوي! ءبىزدىڭ دە ارمانىمىز – وسى!

قازاقتا «سىي قىلساڭ، سىپىرا قىل!» دەگەن كەرەمەت ءسوز بار. ەندەشە، ءسىز جوعارىدا مەن ايتقان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان كەيىن  تۋعان جەرىن تۇرعىلىقتى جەرىنە ءبىر رەت  وزگەرتىپ جازۋعا;» دەگەن نورمانى جۇمىس توبىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ، زاڭداستىرۋعا بار كۇشىڭىزدى سالىڭىز! تاعى قايتالاپ ايتايىن، بۇل – قانداستارىڭىزدىڭ ءۇشبۋ اماناتى!

ءسويتىپ، «قحر»، «محر»... دەگەن بالەدەن ءبىزدى قۇتقارىڭىز!

مەن باستاعان ۇرپاق بۇل ەڭبەگىڭىزدى ەرلىككە بالاپ، قازاق كوشىنىڭ تاريحىنا «التىن ارىپپەن» جازىپ قالدىرادى!!

ەڭ كەرەمەتى، «كومسومولشى سۇلتانوۆ!» دەگەن اتتان ءوزىڭىز دە قۇتىلىپ، ەڭ بولماعاندا، قانداستارىڭىزدىڭ الدىندا ءجۇزىڭىز جارقىراپ جۇرەتىن بولادى!!!

اۋىت مۇقيبەك

قر پرەزيدەنتى جانىنداعى  ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى

«دات» (№871) گازەتى

Abai.kz