قازىر تاريح قايتا جازىلىپ جاتىر. ءتىپتى شىڭعىس حاننىڭ تەگىنە قاتىستى ايتىس-تارتىس تولاستاعان جوق. ءبىز دە وقىپ-بىلگەنىمىزدى العا تارتىپ، وسى توڭىرەكتە وي قوزعاۋدى ءجون كوردىك.

شەكارالارىنىڭ تاريحىن دا شەگەندەمەك
شەكارالار قالاي بولىسكە ءتۇستى، قاي جۇرتپەن قالاي كەلىسىمگە كەلدى؟ بۇل ءما­سەلەلەر دە قازىر انىقتالۋ ۇستىندە. ءما­سەلەن، قازىرگى موڭعوليامەن اراداعى شە­كارانى الايىق. بۋريات پەن موڭعول ءبىر ەل دەگەن بايلامدار ايتىلىپ جاتىر قازىر. مۇمكىن، سولاي شىعار.
تەك شەكاراعا تۇسكەندە ءبىر حالىق ەكىگە ءبولىنىپ قالعان. ايتپەسە، ءتىلى، ءدىنى، ادەپ-عۇرپى، سالتى، ءداستۇرى بىردەي. ءبىر عانا مىسال، ەكى ەلدە دە «ۇلى حۋرال» دەپ ءسوي­لەيدى. ال شىڭعىس حان - تۇركى تىلىندە، سونىڭ ىشىندە كونە قىپشاق تىلىندە سويلەگەن ادام. ۇلى قۇرىلتايدا بۇرىنعى تەمىرشى (نەمەسە تەمىرشىن - شىن تەمىر دەگەن ءسوز عوي) شىڭعىس حان بولىپ بە­كىتىلىپ ءارى وسىلاي اتالىپ تاريحقا جا­زىلدى. «شىڭعىس» تەرمينى نەگىزىنەن، ول كەز­دە بيىكتەن، ەل ۇستىنەن قاراۋ ماعىنا­سىن ءبىلدىردى.
قازىرگى قازاق ەلىنىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇراپ وتىرعان كوپ رۋ (نايمان، كەرەي، قوڭىرات، جالايىر، مەركىت، قيات، ۇساق­تالىپ كەتكەن، ەل اراسىندا بار ۋاق، سۋان، تاعى باسقا) كەزىندە التاي تاۋىنىڭ ارعى بەتىن مەكەندەگەنىن بىلەمىز. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، التايدىڭ ارعى بەتىن (ورقىن، ونون، كەرولەڭ، بايولكە، قوبدا وزەن­دەرىنىڭ القاپتارى) كونە قازاق جەرىنىڭ اسا زور ءبىر ايماعى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. بۇل رۋلاردىڭ ءبارى قىپشاق تىلىندە (كونە قازاق تىلىندە) سويلەگەن. ماسەلەن، اكەسى تەمىرشىنى قوڭىراتقا الىپ بارىپ، ءبور­تەگە قۇدا تۇسكەندە (قازاقتار بۇيرا تۋعان لاقتى، «بورتە» لاق دەپ اتاعان) ونى باسقا ۇلتتىڭ بالاسى دەپ كەۋدەدەن يتەرمەگەن. كەرەيدىڭ توعىرىل حانىنا نەمەسە ناي­مانعا بارعاندا دا، قاسىنداعى مەركىت، جالايىر، تاعى باسقا تولىپ جاتقان رۋ­لاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعاندا دا ءبىر تىلدە-قىپشاق تىلىندە سويلەسكەن. قاس­تارىندا ەشقانداي اۋدارماشى ۇستاماعان. سول كەزەڭدەردە قازىرگى قازاقتىڭ بارلىق رۋىنىڭ، تايپاسىنىڭ ءوز حاندارى، بي­لەۋشىلەرى بولعانى بەلگىلى. وسىلاردى ايتا وتىرىپ، سونىمەن قاتار كەزىندە قىتاي­لاردان قىرعىن تاپقان جوڭعاردىڭ ءبىراز بولىگى قازاق دالاسىن باسىپ، ەدىل جاعا­لاۋىنا قاشىپ كەلىپ پانا تاپسا، ەندى ءبىراز عانا بولىگى (ويرات، حوشاۋتتىڭ ءبىر توبى) التاي اسىپ جاڭاعى موڭعولدارعا (ياعني بۋرياتتارعا) كەلىپ قوسىلدى. بۇل ارادا شىڭعىس حان تۇسىنان قالعان ازعانا قا-­زاق رۋلارى دا بار بولاتىن. ءسويتىپ، ءبارى كەزىندە «مىڭداعان قول» جينالعان ايماق­تا توعىسىپ (قىتاي جىلناماشىلارى «مينكول»، ال ورىس جاعى «مانگول» دەپ جازعان) ءبىر ەلگە اينالدى. مىڭداعان قول العاشقى رەت ساحارادا ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالعان سوڭ، بۇكىل كوشپەلى حالىق وسى­لاي «مىڭقول» جينالعان جەر دەپ اتاعان. «مىڭقول» - تەك اكىمشىلىك اتاۋ العان ءسوز. ەندى مىنە، شىڭعىس حان زامانىنا باي­لانىستى بۇكىل ۇلى تاريحقا ويدا-جوقتا وسىلار يە بولىپ شىعا كەلدى. ۇزاق جىلدار شىنايى زەرتتەپ، ىزدەنىپ، زەردەلەپ قارا­عان ادامعا ءبارىنىڭ دە ەسكى تاريحتا جازىل­عانداي ەمەس ەكەنى، بۇل ارادا ۇلكەن قاتە­لىكتىڭ كەتكەنى اپ-ايقىن كورىنىپ تۇرادى.
قۇدا ءتۇسۋ، بەسىك قۇدا بولۋ نەمەسە اتاستىرۋ. بۇل - قازاق ەلىنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى. شىڭعىس حاننىڭ اكەسى وسى داستۇرمەن كىشكەنە ۇلىن قوڭىرات تايپاسىنا الىپ كەلگەن. توعىرىل حانمەن جانە ونىڭ اسكەرىمەن ءاربىر جورىققا بارعان سايىن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن ساربازدارى دا بولەك ەلدىڭ اسكەرىندەي ەمەس، ەمەن-جارقىن ارالاسىپ، بىرگە سو­عىسقان. ارالارىندا ەشقانداي ءتىل ايىر­ماشىلىعى بولماعان. سونىمەن قاتار، تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، جاۋعا شاپ­قاندا ءبارى دە «ارۋاق، ارۋاق» دەپ اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، سودان كۇش الىپ، دۇشپانىنا اتويلاپ، زارەسىن ۇشىرعان (ورىس جىلناماشىلارى «ۋرراق» دەپ قاتە جازىپ العان ءارى وسى سوزدەن ولاردىڭ «ۋرا-سى» شىققان).
ءاربىر رۋ جانە تايپالار قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋى بولەك بولعاندىقتان، وزدەرىن بولەك ەلدەي سەزىنگەن. بىراق ءبارى ءبىر تىلدە، ادەت-عۇرپى، ءداستۇرى، سالتى، ۇستانىمى بىرەۋ-اق ەكەنىنە ەشكىم سول ۋاقىتتا كوڭىل بولمەگەن. دەگەنمەن ول كەز قوعامنىڭ سا­ناسى وعان جەتە قويماعان مەزگىل-ءدى. ءايت­پەسە، ءبارى كەشەگى عۇنداردىڭ، ودان كەيىنگى تونىكوك، بىلگە قاعاننىڭ ۇرپاق­تارى ەكەنى شىندىق قوي. قازاق ەلىن قۇراپ وتىرعان قازىرگى كوپ رۋلار التاي تاۋلا­رىنان بەرى اسىپ ءتۇستى. بۇل قاي كەزەڭدەردە باستالىپ ەدى؟
شىڭعىس حان ورتالىق ازياداعى حو­رەزم يمپەرياسىن جاۋلاپ العان كەزدەن باستاپ، قالىڭ قول التاي تاۋىنىڭ بەرگى بەتى-نۋ توعايلى، ءشوبى بەلۋاردان كەلەتىن سۋى مول ەرتىستى كورگەننەن كەيىن بۇل ولكە­لەردىڭ كەرەمەت ەكەنىن بايقادى. جەتىسۋ القابىن باسىپ وتكەن مەزگىلدە دە بۇل جاقتاردا قىس قىستاۋعا، جاز جايلاۋعا وتە قولايلى ەكەنىن، ءوز جەرىندەي جۋساندى، اق سەلەۋلى ەمەس، گۇل، قىزعالداق باسقان اتتىڭ جالىنا جەتەرلىكتەي ءتۇرلى قالىڭ ءشوپ وسكەن اسا قۇنارلى اتىراپقا تاپ بولعان­دارىن اڭعاردى. كەزىندە شىڭعىس حاننان ىعىسقان نايمان تايپالارىنىڭ ءبىراز بولىگى وسى ايماققا جايعاسىپ تا العان ەدى. شىڭعىس حان قىتايدى، حورەزمدى جاۋلاپ الىپ جاتقان ۋاقىتتا بيلىك استىنداعى رۋلار حاننىڭ قاھارىنان قورقىپ، ءبولىنىپ كەتە المادى. شىڭعىس حاننان كەيىنگى حان­داردىڭ تۇسىنان باستاپ، ولار: قالعان نايماندارى بار، سونىمەن قاتار كەرەيلەر، جالايىرلار، سۋاندار، ۋاقتار، مەركىتتەر، ءتىپتى قاعاناتتىڭ نەگىزگى ءدىڭى بولىپ سانا­لاتىن قياتتار، ارتىنان قوڭىراتتار ءبىر­تىندەپ-بىرتىندەپ التايدان بەرى استى. ءسويتىپ، قازىرگى قازاق دالاسىنا كەڭىنەن جايىلدى. ارعى بەتتە وتە از رۋلار قالدى. التايدىڭ بەرگى جاعىنا وتكەن رۋ-تايپا­لار، مۇنداعى ءۇيسىن، سارى ءۇيسىن، دۋلات، قاڭلى، ارعىن، قارا قيدان قاۋعىراس تاي­پالارىنا كەلىپ قوسىلدى. بۇلاردىڭ دا ءتىل، ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ جاعىنان ءوز­دەرىندەي ەكەنىن كوردى، كەلە-كەلە ءبىر ەلگە اينالىپ، قازاق دەگەن اتاۋ الدى. كەزىندە ۇلى تاريح جاسالعان دالا التايدىڭ ارعى بەتىندە قالدى. ونى جاساعان رۋ-تايپالار بەرى اسىپ كەتتى. ول دالادا بۋريات-موڭعولدار، چجۋردجەندەر (يزين اۋلەتى), ويرات، حوشوۋىتتىڭ ءبىراز توبى، بىرەن-ساران قازاق رۋلارى قالدى. وزدەرى ەش ۋاقىتتا ۇلى جورىققا تۇسپەگەن، قاعانات (يمپەريا) قۇرماعان ەل بارىنە نەگىزسىز يە بولىپ قالدى.

رۋس ءسوزى قايدان شىققان؟
ورىستار تاريحىن قايتا جازۋعا كىرىستى. وسى ورايدا، «نەگە؟» دەگەن ساۋال تۋادى. ولاردىڭ ايتىپ وتىرعانى - كەزىندە قىزىل جالاۋدىڭ استىندا وتىرىپ، يمپە­ريالىق تۇسىنىكتە جازىلعان ورىس تا­ريحىنىڭ ءبىراز بولىگى شىندىققا ساي كەلمەيتىندىگى، قازىرگى زامان تالابىنا جاۋاپ بەرە المايتىندىعى.
ءتىپتى ولار «رۋس» ءسوزىنىڭ قايدان شىق­قاندىعىن قايتادان ىزدەپ، زەرتتەپ-زەر­دەلەۋ ۇستىندە. ال «روس» وزەنىنىڭ قازىر رەسەي جەرىندە جوق ەكەندىگى بەلگىلى. كونە زاماننىڭ وزىندە دە وسىلاي دەپ اتالعان وزەن بولدى ما، بولمادى ما؟ وعان دا ناقتى جاۋاپ جوق (ولار ءوزىن وسى سوزدەن تارادىق دەپ ءجۇر ەمەس پە؟). ەۋرازيا جازى­عىنا ورنالاسقان كەزىندەگى التىن وردا قاعاناتىنا (يمپەرياسىنا) نەگىزىنەن، الىم-سالىقتى جىلىنا ءبىر رەت ەڭ كوپ ءارى مولىنان تولەپ تۇرعان وسى ورىس ەلى بولا­تىن. باتۋ مەن ودان كەيىنگى حانداردان قاتتى سوققى جەپ ەسەڭگىرەپ قالعان بۇل حالىق يۆان كاليتاعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە التىن ورداعا كەرۋەن-كەرۋەن الىم-سالىق اكەلىپ تۇرعان.
كەرۋەندەر كەلگەندە، التىنوردالىق­تاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولماعان. ءتىپتى ايەلدەرى مەن تاي مىنگەن بالالارىنا دەيىن كەرەمەتتەي قۋانعان. نەگە؟ ويتكەنى كە­رۋەنمەن اكەلىنگەن الىم-سالىقتىڭ ءىشىن­دە ورىس بالىنان باستاپ، بيداي نانى جانە ءتۇرلى ازىق-تۇلىك، سونىمەن قاتار نەشە ءتۇرلى قۇبىلعان ماتالار بولعان. ونىڭ ءبارىن سانامالاپ جاتپاي-اق قويالىق. مىنە، وسى كەرۋەندەر كەلگەندە التىن وردا جۇرتى قۋانعانىنان بۇلاردى «ىرىسكەلدى» دەپ اتاعان. بۇل كەلگەن بايلىق قىپشاق تىلىندە «ىرىس» دەپ ايتىلعان. بۇل ءسوز قازاق تىلىندە دە بار. كەرۋەندى اكەلگەن كنيازدار مەن ورىس جاساقتارى، وسى ءسوزدىڭ اۋدارماسىن انىقتاپ، بۇل ءسوزدى وزدەرىنە ماقتانىش تۇتىپ، كەيىننەن وسىناۋ ۇعىمدى ءبىز «ىرىس­پىز» (بايلىق يەلەرىمىز) دەپ ءوز­دەرىن وسىلاي اتاي باستاعان.
ارتىنان بۇل ءسوز بۇكىل ەلگە تارادى. ءۇش عاسىر باعىنىشتى بولعان كەزدە، وسىناۋ ۇلى ءسوز ولارعا ابدەن قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ كەتتى.
كەزىندە وزدەرىن جەكە-جەكە كنياز­دىقتاردىڭ اتىمەن اتاپ كەلسە (ياروسلاۆ، ريازان، ۆلاديمير، تۆەر، ماسكەۋ، تاعى باسقا), ەندى بۇكىل ەل «ىرىس ءسوزىن يەلەنە باستادى». «بايلىق» دەگەن ءسوزدى كىم جەك كورسىن؟! اسىرەسە، جوعارعى تاپ وكىلدەرى. اقىرى، «ىرىس» ءسوزى ۋاقىت وتە، ءسال وزگەرىپ «رۋس» سوزىنە اينالدى.
اقىرى ۋاقىت وتە كەلە، اتاقتى «رۋس» ءسوزى «روسسيا» بولىپ شىعا كەلدى. ءسويتىپ، كوپ تەرميندەردىڭ قاتارىن تولىقتىردى. بىراق بۇل ۇعىمعا نامىسشىل ورىس توقتاي ما، توقتاماي ما؟ ول جاعى بەلگىسىز.
بۇل جەردە ايتا كەتەرلىك ءبىر ماسەلە، اتاقتى ءدالدىڭ سوزدىگىن قاراپ وتىرساڭىز، ولاردىڭ ءۇش عاسىردا قىپشاقتاردان ەن­شىلەپ العان سوزدەرى جەتەرلىك. ماسەلەن، «مولوكو» ءسوزى قازاقتىڭ «مال اعى» دەگەن ءسوزى، ياعني «ءسۇت» دەگەن ءسوز. سونداي-اق «سىر­­عانى» ولار «سەرگي» دەپ العان. مۇن­داي سوزدەردى تىزە بەرسەڭ، تولىپ جا­تىر. سوندىقتان دا «ىرىس» سوزىنە ولاردىڭ ويلانا قاراعانى كەيدە دۇرىس پا دەپ تە ويلايمىز.
دەگەنمەن بارلىعىن مارتەبەلى ۋاقىت كورسەتە جاتار. بۇل سول ءبىر زامانداعى وتكەن تاريح بولعاندىقتان، وعان ەشكىمنىڭ دە وكپە ايتۋعا قاقىسى بولماس.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،
قازاقستان جۋرناليستەر
وداعىنىڭ مۇشەسى

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9243&Itemid=2