جۇكەل حامايۇلى. جۇمباق جۇلدىز (جالعاسى)
قىنالى پوەزيا
قاجىتاي ءىلياسۇلىنىڭ ولەڭدەرىنە تالداۋ
پوەزيا - اۋەلدە عۇمىرلىق سانانىڭ ءبىر اتاۋى ەدى. ءسوز قوزعالىسقا، وي ىرعاققا اينالعان ساتتە ءولى سوزدەرگە جان بىتكەن. كەلە-كەلە ول - پوەزيا دەگەن ۇلى اتاۋعا يە بولدى. دەمەك، ءسوزدىڭ قوزعالىسقا ەنگەن ءساتى - پوەزيا دەپ اتالدى. ولەڭ بولەك، تاقپاق بولەك، ءھام پوەزيا بولەك. پوەزيانى تاقپاقپەن (ياعني ءسوز ۇيقاسىمەن! شاتاستىرۋعا بولمايدى!..
توقىراۋ زامانىندا ورىس پوەزياسىندا بۇرىن-سوڭدى كورىنبەگەن بىرەر اعىم پايدا بولدى. «بىلگىشتەر» ونى - «ءۇنسىز پوەزيا» دەپ اتاپ، بەللا احمادۋللينا باستاعان بۇل بۋىن وكىلدەرىن ءسوزسىز مويىنداي باستادى. «قۇپيا بولا تۇرا انىق، انىق بولا تۇرا قۇپيا كورىنىس ونەر (يسكۋستۆو)» دەپ اتالاتىنىن سول ساتتە الگى «بىلگىشتەر» ەستەن مۇلدە شىعارىپ العان ەدى. ايتپەگەندە، ءور ماحامبەتتىڭ ۇنىمەن، «ادامعا تابىن جەر ەندى» ەندى دەپ قۇپيالىق (عارىشتىق سەزىم) پەن انىقتىق ء(تىرى ادام. الايدا، قازىرگى كوزقاراسپەن ءتىرى ادام - انىقتىق ولشەمى بولا المايدى. اقيقاتى - سول اتەيستىك داۋىردە ءتىرى ادام انىق ولشەمى بولعانى - راس! ج.ح.) اراسىن قوساقتاپ تۇرعان يۇران دالاسىنىڭ ۇلتتىق اقىنىن سانادان تىس قالدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەسەسىنە، الگى «ءۇنسىز پوەزيا» وكىلى ر. روجدەستۆەنسكيدىڭ تاسى ورگە دومالاي بەرگەن. اللاعا باس يگەن تولستويدىڭ ۇرپاعىن وسىنشاما ۇرەيلەندىرگەن نەندەي كۇش ەدى؟!
قىنالى پوەزيا
قاجىتاي ءىلياسۇلىنىڭ ولەڭدەرىنە تالداۋ
پوەزيا - اۋەلدە عۇمىرلىق سانانىڭ ءبىر اتاۋى ەدى. ءسوز قوزعالىسقا، وي ىرعاققا اينالعان ساتتە ءولى سوزدەرگە جان بىتكەن. كەلە-كەلە ول - پوەزيا دەگەن ۇلى اتاۋعا يە بولدى. دەمەك، ءسوزدىڭ قوزعالىسقا ەنگەن ءساتى - پوەزيا دەپ اتالدى. ولەڭ بولەك، تاقپاق بولەك، ءھام پوەزيا بولەك. پوەزيانى تاقپاقپەن (ياعني ءسوز ۇيقاسىمەن! شاتاستىرۋعا بولمايدى!..
توقىراۋ زامانىندا ورىس پوەزياسىندا بۇرىن-سوڭدى كورىنبەگەن بىرەر اعىم پايدا بولدى. «بىلگىشتەر» ونى - «ءۇنسىز پوەزيا» دەپ اتاپ، بەللا احمادۋللينا باستاعان بۇل بۋىن وكىلدەرىن ءسوزسىز مويىنداي باستادى. «قۇپيا بولا تۇرا انىق، انىق بولا تۇرا قۇپيا كورىنىس ونەر (يسكۋستۆو)» دەپ اتالاتىنىن سول ساتتە الگى «بىلگىشتەر» ەستەن مۇلدە شىعارىپ العان ەدى. ايتپەگەندە، ءور ماحامبەتتىڭ ۇنىمەن، «ادامعا تابىن جەر ەندى» ەندى دەپ قۇپيالىق (عارىشتىق سەزىم) پەن انىقتىق ء(تىرى ادام. الايدا، قازىرگى كوزقاراسپەن ءتىرى ادام - انىقتىق ولشەمى بولا المايدى. اقيقاتى - سول اتەيستىك داۋىردە ءتىرى ادام انىق ولشەمى بولعانى - راس! ج.ح.) اراسىن قوساقتاپ تۇرعان يۇران دالاسىنىڭ ۇلتتىق اقىنىن سانادان تىس قالدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەسەسىنە، الگى «ءۇنسىز پوەزيا» وكىلى ر. روجدەستۆەنسكيدىڭ تاسى ورگە دومالاي بەرگەن. اللاعا باس يگەن تولستويدىڭ ۇرپاعىن وسىنشاما ۇرەيلەندىرگەن نەندەي كۇش ەدى؟!
ارينە، ول وزگە ەشكىمگە ۇقساماس ۇلتتىق رەڭكى، سونان كەيىن سول رەڭكىنى تۇلا بويىنا ءسىڭىرىپ العان ۇلتتىق اقىننىڭ كەڭ اۋقىمدى پوەزيالىق تىنىسى بولاتىن. جانە دە سول تىنىستى ءوشىرۋ ءۇشىن «ۇلتشىل»، «اسىرە تۇرىكشىل» دەگەن جالعان اتاۋدى قازاق اقىنىنا تاڭبا ەتىپ باسقانى دا راس. سول ارقىلى شەتسىز-شەكسىز ونەرگە 2ح2=4 بولاتىنى سەكىلدى دالەلدى (تەوريا) قاجەت ەتىپ، ەسەكتى تۇلپارعا، تۇلپاردى ەسەككە (وقىڭىز! ت. الىمقۇلوۆتىڭ «اق بوز ات» رومانىن!) تەلىگەنى. سوعان كونگەن داڭققۇمارلاردىڭ كەۋدەسىن تەمىر-تەرسەكپەن تولتىرىپ، كوكە كوتەرگەنى دە راس ەدى.
سول تۇستا ناعىز ءۇنسىز پوەزيا جازىپ. ءىلياس جانسۇگىروۆ اقىننان كەيىن ءۇزىلىپ قالعان قازاقتىڭ تۇرمىستىق سەزىمىن ءتۇرتىپ وياتقىسى كەلگەن تاعى ءبىر اقىن ءجۇرىپتى... ول - بۇگىنگى ءبىزدىڭ سوزىمىزگە سول كەزدەگى جازعان ولەڭدەرى ارقىلى كۋا بولىپ وتىرعان اقىن، سازگەر، اتبەگى، ساتيريك قاجىتاي ءىلياسۇلى.
ءبىز بۇعان دەيىن شىمشىما ءسوزدى، وراق ءتىلدى (پاروديست), تاماشا ساتيريك، اتقۇمار اتبەگى، ساياتقۇمار قۇسبەگى، ءھام بي ونەرىنىڭ عاجايىپ بىلگىرى ەسەبىندە بىلەتىن ەدىك...
قازاق عىلىمىنا پوەزيا زەرتتەۋدەن سارا جول سالعان، ولەڭ ءسوزدىڭ بىلگىرى - اكادەميك، مارقۇم زاكي احمەتوۆ اعامىز العى ءسوزىن جازعان (مارقۇم اكادەميك كەز-كەلگەن ولەڭ كىتاپقا العىسوز جازبايتىن ج:حJ «تاسجارعان» كىتابىن وقىعاننان كەيىن ءبىز مانادان بەرگى ايتىلعان كوپ ويلارعا قالىپ، وتكەندى سارالاي كەلە قولعا قالام الدىق:
«سارىدەن قولدا قۇس قىرىنداپ،
ساقالىن تارايدى مۇنار بۇلت.
قارت جانىن تارتادى قۇرۋلاپ،
بويداعى اڭشىلىق، قۇمارلىق...» - دەيدى اقىن «ساياتتا» دەگەن ولەڭىندە. ولەڭدى ءبىر دەممەن، ءۇزىلىسسىز جۇگىرتە وقىپ شىققان ادامعا قاراپايىم اڭگىمە، جەڭىل ولەڭ ىسپەتتى سەزىلۋى مۇمكىن. ءسال كىدىرىس جاساپ، ولەڭگە وي جۇگىرتىپ، ءسوز توركىنىنە بويلاساڭ، كوكىرەگىڭدى كوتەرتپەستەي، مۇڭدى دا، سىرلى ولەڭ ەكەنىن تۇسىنگەندەيسىڭ! مۇڭى جەڭىل، اق مۇڭ، بىراق ساناڭنان وشپەستەي. سىرلىلىعى - بابا تاۋلارىنىڭ ۋاقىتتى توزدىرعان تاس قىناسى تەكتەس، الۋان ءتۇرلى كونە بوياۋلىلىعى. «سارىدەن قولدا قۇس قىرىنداپ» اتقا قوناتىن كوشپەلى قازاقى تىرلىك. قىسپاققا دا، توزاققا دا، بەل جازدىرماس قياناتقا دا توزە بەرەتىن كوشپەندىلەر ءتوزىمى. بۇل سىرت كوزگە اڭداپ قاراعان تۇستا عانا كورىنەتىن كورىنىس، مۇمكىن بەينەت! بىراق، اقىن كوڭىلىندە سول بەينەتتى تىرلىك ماڭگىلىك اسەمدىلىككە اينالعان. ەندەشە ولەڭدى تولىعىمەن تاعى قايتالاپ ءبىر وقيىق:
«سارىدەن قولدا قۇس قىرىنداپ،
ساقالان تارايدى (!) مۇنار (!) بۇلت.
قارت جانىن تارتادى (!) قۇرۋلاپ (!)
بويداعى (!) اڭشىلىق، قۇمارلىق.
استىندا جاراۋ ات (!), توق ءبۇيىر (!),
بوكتەرگە تارتتى تىك قىستاقتان (!),
بولسا دا بەت الدى كوپ شيىر (!),
تانيدى-اۋ (!), تىڭ ءىزدى ءتىس قاققان!..
جونەلدى ءبىر ساتتە قۇيعىتىپ،
كوز جازىپ شىجىمدى بۇركىتتەن (!).
قارايمىن جانىما كۇي ءبىتىپ (!),
قالپىنا (!) نۇكتەدەي (!) ءبىر تۇرتكەن!..»
ولەڭدەگى سوزدەر تۇگەلىمەن قوزعالىسقا ەنگەن. ءسارى - كوشپەندىلەر ۇعىمىنداعى تازالىقتىڭ بەلگىسى. تاۋىق، تورعاي شىرىلداپ شاقىرماس بۇرىنعى وشپەس تىرلىك - ماڭگىلىكتىڭ وتاۋى. ال، «نۇكتەدەي» ءبىر بەلگى - العىرلىقتىڭ، ۋاقىتتى سەزگىشتىڭ كورىنىسى بولسا، مۇنار بۇلتتىڭ ساقالىن تاراۋى - قۇزداردىڭ بيىكتىگىنىڭ ولشەمى. «شىجىمدى بۇركىتتەن» كوز جازۋ - قىران قۇستىڭ العىرلىعى مەن اڭشى قاريانىڭ تاقۋالىعىنىڭ، قارتتىعىنىڭ بەينەلى تۇسپالى. عاجايىبى اقىن بۇل جەردە:
«تاڭ سارىدەن قولىنا قۇسىن قوندىرىپ،
اڭشى قارت اڭعا اتتاندى»، - دەپ قارابايىرلىققا سالىنباعان. وزگە ەشكىم ايتا الماس، تەك وزىنە، ۇلتتىق اقىنعا ءتان استە شەبەرلىكپەن الۋان-الۋان كورىنىس، الۋان-الۋان كوڭىل-كۇيدى تابيعي اسەمدىك ارقىلى بىرەر سوزدەرمەن عانا بەينەلەپ شىققان.
(قاراڭىز!)
«قارت جانىن تارتادى قۇرۋلاپ» دەيدى اقىن. ءسوز باسىنداعى «قارت» دەگەن انىقتاۋىشتى كەيىنگى ەرەكشە تاپقىرلىقپەن قولدانىلعان (ۇيلەستىرىلگەن) «تارتادى»، «قۇرۋلاپ» دەگەن ەكى ءسوز كەمىپ كەتىپ، جاڭاعى «ساقالىن تاراعان» مۇنار بۇلتقا ءسىڭىرىپ تۇر. وزىنەن ويى بيىك، ويىنان ءسوزى بيىك اقساقال قارت پەن بەلىن مۇنار (قويۋ ەمەس، سۇيىق مۇنار! ج.ح.) بۇلت وراعان قۇزار شىڭدى ءبىر-بىرىنە ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. بۇل فانيدە قارت پەن قۇزاردىڭ قايسىسىنىڭ كورگەنى كوپ ەكەنىن (ياعني قايسىسى ۇلكەن ەكەنىن) ءبىلۋ، قايسىسىنىڭ بار ەكەندىگى وقىرماننىڭ ەنشىسىنە قالدىرىلعان!.. بۇل ەكى سيمۆولدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قاي ءبىرىنىڭ كورگەنىن وزدىرۋعا قيمايسىڭ! ەكەۋى دە الىمساقتان بەرى بىرگە جاساپ، بىرگە تۇرىپ كەلە جاتقانداي. كونە، كونە بولا تۇرا - جاڭا، جاڭا، جاڭا بولا تۇرا - كونە، «جانىڭدى قۇرۋلاپ تۇراتىن» ماڭگىلىك تىرلىكتىڭ قۇشاعىندا تۇرعانداي اسەر الاسىڭ...
كورگەنى كوپ، كورگەنىنەن باسىپ وتكەن تاۋلارى بيىك قارتتاردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا مۇڭداساتىنى دا، ، سىرلاساتىنى دا، ارقا سۇيەر تىرەگى دە وسىنداي شىڭ، قۇزدار ەكەنى - انىق! ايتسە دە، سارىدەگى بۇلت سول بيىك قۇزداردى ەمەس، قولىنا قۇس قوندىرعان قاريانى بەلبەۋلەپ، وراپ تۇرعان سياقتى. سونى كورگەن، سونى كوكىرەگىنە تۇيگەن اقىن تەك سول بيىكتەرمەن، قارتتارمەن سىرلاسىپ، سولارعا مۇڭىن توككەندەي... ءيا، فانيدەن وزار شاعىندا دانا قاريالار عانا شىڭدارمەن سىرلاسادى. اقتىق ءسوزىن تاعىلار عانا مەكەن ەتەتىن اق قۇزدارعا كۇبىرلەيدى. سول كوك قۇزدىڭ بيىگىندە ءمۇيىزىن جەرگە سالىپ، مۇلگىپ تۇرعان تارعىل تاۋتەكەمەن كەڭەس قۇرادى... قوشتاسادى... بۇل - قيىر جايلاپ، شەت قونعان قازاقتارعا، قازاق اقىندارىنا عانا ءتان ۇعىم. ناعىز ۇلتتىق اقىنداردىڭ عانا تۇلا بويىنا بىتەتىن قاسيەت. ونسىز، ءدال سول ولكەنىڭ ماڭگىلىك مەكەنشىسى ىسپەتتى ىسپەتتى «تىڭ ءىزدى» كورە ءبىلىپ، ءارى ونى ءدال سول قالپىندا بەينەلەۋ، ولەڭ ەتۋ مۇمكىن ەمەس. تەك قاجىتايدىڭ عانا ايتا الاتىن، تەك سونداي ءبىر اقىن ادامنىڭ عانا كورە الاتىن مۇنداي عاجايىپ سۋرەتتەمەنى مەيلى ءجۇز، مىڭ جىل بۇرىن وقىساڭ دا، مەيلى ءجۇز، مىڭ جىلداردان سوڭ وقىساڭ دا سول قالپىندا كوز الدىڭا ەلەستەيدى. بەينەلى قوزعالىستى كورىنىس وزگەرمەك ەمەس. بۇل - ماڭگىلىك.
ءسوز قادىرىن بىلمەستەن قولعا قالام الۋ ءسوزدىڭ كيەسىن قاشىرادى. بۇل قاعيدانى قاجىتاي ءىلياسۇلى بالا كەزدەن ەتسۇيەگىنە ءسىڭىرىپ وسكەندەي. ۇيقاس بىتكەندى كوپىرتە ولەڭ ەتۋ ەمەس، انا ءتىلىنىڭ قۇرساعىندا اشىلماي جاتقان ءسوز قورىنان قاجەتىنە كەرەگىن الاتىندىعى انىق بايقالادى.
«استىندا جاراۋ ات توق ءبۇيىر
بوكتەرگە تارتتى تىك قىستاقتان...»
ءبىزدىڭ مانادان بەرگى قارابايىر تىلمەن ايتىپ جەتكىزە الماي وتىرعان «تاۋ قازاعى» دەگەن ءسوزدى اقىن «بوكتەرگە تارتتى تىك قىستاقتان...»، دەپ قايتالانباس كوركەمدىكپەن سۋرەتتەيدى.
«تىك قىستاق» دەگەن ءسوزدىڭ دە استارىنان تاۋ قوينىنداعى جالعىز ءۇي كوزگە ۇرعانداي انىق كورىنەدى. ىرگەسىنەن كوڭنىڭ ءيىسى اڭقىعان، كيىز تۋىرلىقتى قازاقى قوڭىر ءۇي. ونىڭ دا وسى تاۋ قوينىندا قانشا ۋاقىت بۇرعانى بەلگىسىز! ۋاقىت ولشەمى كوركەمدىكپەن قوسىلا كەلىپ، سەنى تاعى دا قىزىقتىرا باستايدى. ەرىكسىز اڭشى قارتتى كوز الدىڭا قايتا ەلەستەتەسىڭ. «استىندا جاراۋ ات، توق ءبۇيىر» ەكەنىن وقىعان تۇستا ونىڭ ءالى دە اۋىل ىرگەسىنەن الىستاي قويماعانىن اڭعاراسىڭ. الدا ات ءبۇيىرىن بوساتارلىق بىرنەشە بەلەس-بەلەڭدەر دە بار سياقتى...
مىنە، «تاسجارعان» كىتابىنداعى كەز-كەلگەن ولەڭدى وقىعان تۇستا وسىلايشا ولەڭ سوڭىنان ەرىپ ۇزاقتى شارلايسىڭ، ۇمىتىلماس ويعا قالاسىڭ! ءبىز «ءۇنسىز پوەزيا» دەپ، ەلىكتەپ، ورىس اقىندارىنىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرگەن تۇستا (1960-1970-جىلدارى) قازاق اقىنى قاجىتاي ءىلياسۇلى وسىنداي كەرەمەت ولەڭدەردى جازعان ەكەن. وكىنىشتىسى، سول كەزدە مۇنداي كوركەم پوەزيانىڭ ورنىنا «ۇلى لەنين»، «داڭقتى رەۆوليۋتسيا» دەپ ءسوز ساپتاعان اقىنداردىڭ كەۋدەسى تەمىر مەدالدارعا تولتىرىلىپ، سولاردىڭ اتاق-داڭقى ارتىپ جاتتى. بۇگىندە قازاق پوەزياسى سونىڭ زاردابىن شەگۋدە. مۇنى اقىن سەرىك اقسۇڭقار «انتي پوەزيا» دەپ اتاپتى. مۇمكىن سولاي دا شىعار. بىراق، سول «انتيپوەزياعا» قارسى ناعىز ولەڭدەرجازىپ، ۋاقىتتىڭ كەلەرىن كۇتىپ، زامانعا بايلانباي جۇرگەن ناعىز اقىندار بولعانىن بىلسەكشى؟! سولاردىڭ ءبىرى - ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان، اقىن قاجىتاي ءىلياسۇلى.
«تاسجارعان» كىتابىنا ەنگەن ولەڭدەردىڭ دەنى 1964 - 1972 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان. كوپتەگەن ولەڭدەرىنە اقىن ءوزى ءان جازعان. مۇنىڭ ءبىر جاعى - اقىننىڭ سان قىرلى تالاتتىلىعىن بايقاتسا، كەلەسى تۇسى - اقىن كوڭىلىنە سالعان ۋاقىت مۇڭى مەن تاعدىر سىزىعىن اڭعارتادى. تاعدىردىڭ ايداۋىندا شەكارادان شەكارا اسىپ، بوزبالالىق دۇنيە-تانىمى مەن ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسى قالىپتاسقان ەلىن ارتتا قالدىرعان اقىننىڭ كوڭىلىندە قاياۋ بار. سونى تارقاتۋ ءۇشىن ول جاڭا ورتاعا كەلىسىمەن جۇماتاي جاقىپباەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سىندى تارلاندارمەن تاتۋ دوستاسقان. سولارعا عانا ايتىپ، سولارمەن بولىسكەن كوڭىل جىرلارىن وزگەلەرگە جەتكىزۋگە اسىقپاعان. قىراندى قىران، تۇلپاردى تۇلپار تانيتىنى سەكىلدى بۇل ءۇش دوستىڭ (وشاقتىڭ ءۇش بۇتى ىسپەتتى! ج.ح.) ۇشەۋى دە تاماشا اقىن، تاماشا كۇيشى، تاماشا سپورتشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا اتام قازاقتىڭ سوڭعى سەرىلەرى بولعانى تاڭقالدىرادى.
قاجىتايدا سول ەكەۋىندە جوق ءبىر ارتىقشىلىق بولعان-دى. ول ونىڭ تاماشا بيشىلىگى مەن اتبەگىلىگى. ەردى ەر ونەرىمەن قىزىقتىرىپ، شابىتقا شابىت، اقىلعا اقىل قوسىپ جۇرگەن ساتتەرى قاجىتايدىڭ ۇلكەن پوەزياعا كۇش-قۋات بەرگەندەي. كوڭىلىن ءتاتتى كۇي كەرنەپ، كوكىرەگىن اسەم ءسوزدىڭ ىرعاعى كەرىپ جۇرگەندەي.
«كۇيدىرمە، كۇيدىڭ نارقىن ەلەمەسەڭ،
مەيلى سەن كىم بولساڭ دا توبەلەسەم!» دەيدى اقىن تاعى ءبىر ولەڭىندە[15]. ءسوزدى ۇعاتىنعا استارلاپ، ۇقپايتىندارعا تۋرا ايتۋ ناعىز قازاقى مىنەز بولسا، ءاربىر ولەڭنىڭ ىشكى تولقىنىنا (بۇلقىنسا بۇلقىنتىپ، مۇڭدانسا مۇڭايتىپ...ت.ب.) سايكەس ءسوز ساپتاۋ - شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەكى جول ولەڭدە «توبەلەسەم» دەگەن ءسوز ايتىلىپ قانا تۇرعانى بولماسا، توبەلەس جوق، توبەلەس - ەركەلىككە، «ەركەلەتەم»، «ايايمىن» دەگەن سوزدەرگە اينالىپ كەتكەن سياقتى. بىراق، ءسوز استارىندا «ءاي، بالاقاي! كۇيدىڭ نارقىن قادىرلە!» دەگەن ۇلكەن ەسكەرتۋ تۇر. ول ەسكەرتۋ - بابالاردان قاجىتايعا جەتكەن ونەردىڭ كيەسى، كيەلى رۋحى ىسپەتتى. قاجىتاي سول رۋحتىڭ دەگەنى ايتىپ تۇرعانداي.
قانداي دا ءبىر اقىندى تولىق ءبىلىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭجازعان ءاربىر ءسوزىن ءۇتىر، نوقاتىنا دەيىن ءمان بەرىپ وقۋ قاجەت. ءاربىر ءسوزدىڭ تاساسىندا جاتقان تەرەڭ ويلارعا ىجداعاتتىلىقپەن ءمان بەرۋ ءلازىم. تەك ولەڭ ءسوز عانا ەمەس، اينالا تابيعاتتىڭ ءوزىن-وزىنە تولىق كورسەتۋ ءۇشىن سونداي ىجداعاتتىلىقتى، كورەگەندىكتى قاجەت ەتەدى. اقىن قاجىتاي ءىلياسۇلىنىڭ بويىندا ونداي قاسيەت جەتىپ ارتىلادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تاعى دا ولەڭ وقىپ كورەلىك:
«ۇنىڭە تاعدىر ءوزى شەشەن ەتكەن،
قۇلاعىن اتا-بابام توسەپ وتكەن.
بۇلتيعان بۇزاۋشىقتاي (!) سۇرشا قۇسىم،
بوز بولىپ اتانۋىڭ نە سەبەپتەن؟!»
ولەڭ تەرەڭدىگىن ايتپاس بۇرىن «بۇزاۋشىق» دەشەن جالعىز ءسوزدىڭ ءوزىن انىقتاپ الۋ قاجەت. ونسىز ولەڭ سىرى اشىلمايدى دا. دەمەك، بۇل بۇزاۋشىق - سيىردىڭ بۇزاۋى ەمەس. كادۋىلگى قارا اپامىزدىڭ بۇلعاعان (قايناتقان!) قارا سابىنىنىڭ قازان تۇبىندە قالعان قالدىق، جۇعىندىلارى. ياعني، قارا قازانعا قايناتىلعان سابىننىڭ جۇعىندىسىنان جاسالعان كىشكەنتاي سىقپا. كولەمى جۇدىرىقتان اسپايدى. جانە دە بۇزاۋشىقپەن تازا كىردى، بەتى-قولدى جۋادى. كورىنگەن كىرگە سالا بەرەتىن قازىرگى كۇننىڭ «حوزيايستۆەننوە مىلوسى» ەمەس. اپالاردىڭ اق جاۋلىعى مەن اتالاردىڭ اق جەيدەسىن جۋعا عانا ارنالعان تازا سابىن. ونىمەن وزگە كىردى جۋعا قاتاڭ تيىم سالىنادى.
اقىن قاجىتاي اتا-باباسى داۋسىن تىڭداپ وسكەن «سۇرشا قۇستى» سول قاسيەتتى بۇزاۋشىققا تەڭەپ، الاقانىنا سالىپ، ايالايدى. ونىڭ پاكتىگىن وزگەنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ءوزى تاۋسىلىپ جوعالاتىن بۇزاۋشىقپەن تەڭەپ، بۇل قۇستىڭ دا تاۋسىلماي جۇرگەنىنە قايران قالادى. سول ارقىلى اقىن ءوزى دە بۇل فانيدە ماڭگىلىك ەمەس ەكەنىن سەزدىرىپ تۇرعانداي. سەزدىرىپ قانا ەمەس، سول ارقىلى وقىرماننىڭ ويىنا تەرەڭ ءبىر مۇڭدى ۇيالاتىپ تۇرعانداي. مۇڭدى ولەڭ. بىراق، «مۇڭايدىم»، «كەتىلدىم»، توزدىم»، «تاۋسىلدىم»...ت.ب. دەگەن بىردە-ءبىر كۇيرەك ءسوز جوق. ولەڭنىڭ باسقى جولدىنداعى ۇنگە اينالعان تاعدىر (!) عانا بولماسا، ولەڭ جالپىلاما سۋرەتكە قۇرىلعان...
مىنە، اقىننىڭ كەز-كەلگەن ولەڭى وسىلايشا قازاق اقىنىنا عانا ءتان ۇلتتىق بوياۋ ناقىشتارمەن ورىلەدى. باياعىدا قازاق تىلىندە جازىلعان ولەڭدەردىڭ بارلىعىن ونىڭ ۇلتتىق ويلانىمىنا ءمان بەرمەستەن، قازاق پوەزياسى دەپ جۇرمەدىك پە؟! سول تۇستا كلاسسيك اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتى «ەتنوگرافيكالىق ولەڭ جازاتىن» اقىن دەپ جاڭساق تۇسىنەتىنبىز. قىزىعى - سول كيىز ءۇيدىڭ كۇلدىرەۋىشىنەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىن كورىپ، سونى ولەڭ ەتكەن قازاق اقىنىن ەسكىلىككە بالايتىندىعىمىز ەدى. ءىلياس مولىقبايدىڭ كۇيىن تىڭداپ، قالاي تەبىرەنگەن بولسا، ابىكەڭنىڭ «قوڭىر» كۇيىن تىڭداعان تۇستا قاجىتاي دا ءدال سولاي ەلجىرەگەن.
«قاعاسىڭ كۇڭىرەنتىپ، مايدا (!) عانا،
كىم بىلگەن، قادىرىڭدى قايران اعا؟!» - دەپ، وكسىك اتا جىرلاعان (وقىڭىز!). ابىكەڭنىڭ «قوڭىرىن» ەستىگەندە وكسىك اتاتىنى: اقىن كۇيدى تىڭداپ وتىرىپ،
«ءبىر تىستەم، قولى جەتپەي، شايناماعا،
كەبىنسىز سۇيەك تولسا، باي دالاڭا...
ءتىل شەشپەگەن ءتۇيىندى كۇيىڭ شەشىپ،
قابىرعاڭ قايىسىپتى-اۋ، قايران اعا!» - دەپ،
كومۋسىز قالعان اتالاردىڭ اق سۇيەگىن كورە بىلگەن. يوياليتارلىق جۇيەنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان تۇستا ايتار ويىن ءسوزسىز كۇي ارقىلى جەتكىزە بىلگەن ابىكەڭنىڭ كەرەمىتىنە قايران قالعان. كەزەك وزىنە كەلگەن تۇستا ويىن كۇيمەن ەمەس ولەڭمەن جەتكىزگەن. بۇل ولەڭ سول زوبالاڭدى تۇستا 1969 جىلى جازىلعان. مۇمكىن، قاجىتايدىڭ كوپ ولەڭدەرى بۇعان دەيىن ەش جەردە جاريالانباي كەلۋىنىڭ سەبەبى دە، وسىنداي ساياسي كوزقاراستاردىڭ كەسىرىنەن بە ەكەن؟!.
جاسىرارى جوق بارلىعى دا «لەنين» دەپ جازاتىن، وسى ەسىممەن ءسوز باستايتىندىقتان، ءبارى دە «ارمانىم»، «عاشىعىم» دەپ تەبىرەنەتىكتەن، سىربايدىڭ ولەڭدەرىن ماڭايىنداعى كەيبىر اقىنداردان اجىراتا المايتىن كەز بولعان. سول تۇستا قاجىتاي: «كۇيدىرمە كۇيدىڭ نارقىن ەلەمەسە...»، - دەپ، ۇلى ونەرگە اراشا ءتۇسىپتى. كۇي - قازاقى ۇعىمدا تەك، اۋەنگە عانا ارنالعان اتاۋ ەمەس، ول - كوڭىلدىڭ الۋان سىرلى كورىنىستەرىنىڭ دە اتاۋى. «كوڭىل كۇي»، «جاي كۇي»، «مال كۇي»...ت.ت. كۇيگە ءتيىستىڭ بە، جانعا تيىسكەنىڭ. ال، اللادان جالعىز مارتە بەرىلەتىن جانعا تيىسكىزىپ قويىپ، قانداي ادام تىنىش تۇرا الماق؟! اقىن، سازگەر، ساتيريك ولەڭدەرى وقىرمانىن وسىلايشا ءار الۋان ويلارعا قاراي جەتەلەيدى. ونىڭ ولەڭدەرىن بايىپتاپ وقىعان ساتتە باز ءبىر ولەڭدەر سياقتى ءبىر ءسوزىن دە الىپ تاستاي المايسىڭ. ءار ءسوزى كوڭىلدەن ءوربىپ، جۇيەلى ءارى شىنايى قازاقى سەزىممەن تاسقا قاشاعانداي شەبەرلىكپەن ورىلگەن. ءورىمى دە - بايگە اتىنىڭ قامشىسىنداي، قولىڭ تيسە (كوزىڭ تۇسسە) تامسانىپ قانا وتىراتىن ولمەس تە، وشپەس ولەڭدەر!..
2003ج. الماتى-اينابۇلاق.
