لاتىن ءالىپبيلى قازاق جازۋى: ر.سىزدىقتىڭ كونتسەپتۋالدى ويلارى
2006-2008 جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل مادەنيەتى ءبولىمى «تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە نەگىزگى دامۋ ۇردىستەرى مەن باعىتتارى» باعدارلاماسى اياسىندا ف.ع.د. ق.كۇدەرينوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاق جازۋىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن دامۋ جولدارى» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن بولاتىن. زەرتتەۋدە قازاق مادەني ومىرىندە قولدانىلعان جازۋ تۇرلەرى، جازۋ تۇرلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، دامۋ جولدارى قاراستىرىلدى. اتالمىش جوبا بويىنشا قازاق جازۋىنىڭ تەورياسى كونە تۇركى، اراب، توتە، لاتىن، ورىس گرافيكاسى بويىنشا تۇجىرىمدالدى. قازاق قوعامىندا قولدانىلعان ءالىپبي تۇرلەرى مەن ۇستانىلعان ەملە ەرەجەلەرى تالدانىپ، بولاشاق ءلاتىنالىپبيلى قازاق جازۋىنىڭ ەملەسى قانداي بولماق دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەستىرىلگەن بولاتىن. وسى ماسەلەگە بايلانىستى (2008 جىلى) اكادەميك ر.سىزدىق ءوزىنىڭ قورىتىندى ەسەبىندە لاتىن جازۋلى قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسىن جاساۋدا ەسكەرىلەتىن نەگىزگى تالاپتار مەن ەسكەرتۋلەردى اتاپ وتكەن بولاتىن.
عالىم ءوز سوزىندە «سوڭعى 15-20 جىل بارىسىندا ۇزدىكسىز ايتىلىپ، اۋىق-اۋىق بەلسەنە كىرىسىپ كەتىپ وتىرعان ءىس-قارەكەتىمىز – بۇگىنگى قولدانىلىپ وتىرعان جازۋ – كيريلليتسانى وزگە جازۋ – لاتىنعا اۋىستىرۋ پروبلەماسى ەكەنى ايان. بۇل جازۋعا ارنالعان ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قازىرگىدەن وزگەشە بولادى (بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى)... ءدال قازىر ونىڭ باپتارىن ءتىزىپ تولىق كودەكسىن ۇسىنۋ قيىن، ويتكەنى الدىمەن گرافيكانىڭ قازاق تىلىنە ساي ناقتى ءالىپبيى تۇزىلگەن جوق» دەگەن-ءدى. شىندىعىندا دا، عالىم ايتىپ وتكەندەي، ورفوگرافيانى بولجاۋ ءۇشىن ءالىپبي قاجەت. عالىمنىڭ بۇل سوزىنەن ءالىپبي دۇرىس بولسا، ورفوگرافيا دا دۇرىس بولماق دەگەندى دە تۇسىنۋگە بولادى. جوعارىداعى عالىمنىڭ «ەملە ەرەجەسى قازىرگىدەن وزگەشە بولماق» دەگەن سوزىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. بىزدىڭشە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تەك ءارىپ اۋىستىرۋ ەمەس، بۇل تۇبەگەيلى تىلدىك رەفورما.
2018 جىلدىڭ اقپانىندا جاڭا ءالىپبي بەكىپ، وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جاڭا ەملە ماقۇلداندى. ەملەنىڭ العاشقى جوباسى ۇلتتىق كوميسسيادا ماقۇلدانىپ، العاشقى جوباسى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالاندى. ەملە ەرەجەسى جاريالانعان كۇننەن باستاپ، قازاق جازۋىنىڭ بولاشاعى عىلىمي ورتادا قىزۋ تالقىلاندى. قىزۋ تالقىعا نەگىز بولعان تىلدىك پروبلەمالار تۋرالى بۇدان ون جىل بۇرىن پروفەسسور رابيعا سىزدىق ءوزىنىڭ ىرگەلى زەرتتەۋ قورىتىندى ەسەبىندە ەملە ەرەجەسىن ەكشەۋدە نەگىزگە الىناتىن كونتسەپتۋالدى ويلارىن جازعان بولاتىن. قازاقتىڭ ماڭدايالدى گرامماتولوگىنىڭ كونتسەپتۋالدى ويلارى قازىرگى كەزدە ورفوگراممالاردى جاڭا ەملە بويىنشا كوديفيكاتسيالاۋدا اسا قۇندى بولادى دەپ سەنەمىز (ەسكەرە كەتەرلىك جايت، جاريالانىمعا بەرىلىپ وتىرعان ماتەريال ر.سىزدىقتىڭ كەلىسىمىمەن بەرىلدى. ەرەجە ءماتىنى 2008 جىلى جازىلعانىمەن، جاريالانباعان).
پروفەسسور ر.سىزدىق بىرىنشىدەن, «ءلاتىنالىپبيلى جازۋدا قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە (ۇلتتىق) دىبىستاردىڭ تاڭبالارى (ءا، ءو، ءى، ۇ، ءۇ، ق، ع، ڭ) تۇگەل بولۋعا ءتيىس. بۇل جاعدايدا وسى ارىپتەردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ەملە باپتارى نەگىزىنەن ساقتالادى، تەك يلليۋستراتيۆتىك ماتەريالدارى (مىسالدارى) وزگەرتىلىپ، قىسقارتىلىپ، تولىقتىرىلىپ بەرىلۋى مۇمكىن» دەگەن سوزىندەگى «قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە دىبىستاردىڭ تاڭبالارى تۇگەل بولۋعا ءتيىس» دەگەن ويى ءالىپبي قۇرۋدا ەڭ ماڭىزدى پرينتسيپ بولىپ تابىلادى. ر.سىزدىق كورسەتكەندەي، جاڭا ەملەدە ارىپتەردىڭ ەملەسىنە قاتىستى ءبىرشاما باپتار كيريلالىپبيلى جازۋداعى ءداستۇردى ساقتادى.
ەكىنشىدەن, پروف. ر.سىزدىق «كيريلليتسا مەن ەملە جازۋىنا بىردەي كەلەتىن تاقىرىپتارعا قاتىستى ەملە باپتارى دا نەگىزىنەن ساقتالادى، ياعني قوس سوزدەردىڭ بولەك جازىلاتىن سوزدەردىڭ، بىرگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ، شىلاۋ سوزدەردىڭ، باس ءارىپتىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ەرەجە باپتارى كوپ وزگەرمەيدى. تەك بوگدە تىلدىك سوزدەرگە قوسىمشالاردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ءبىردى-ەكىلى وزگەشە باپتار مەن ەسكەرتۋلەر بولۋى مۇمكىن» دەپ ارنايى كورسەتەدى. عالىمنىڭ بۇل سوزىنە قوسىلا وتىرىپ، قازىرگى جاڭا ەملە ەرەجەلەرىندە اتالمىش تاراۋلار جازۋ پراكتيكاسىندا قيىندىق تۋعىزعان ماسەلەگە بايلانىستى ءىشىنارا جاڭارىپ وتىر. مىسالى، سوزدەردى بىرگە جازۋداعى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى ءسوز ىشىندە قاتار كەلگەن داۋىستى دىبىستاردىڭ جازىلۋى نە جازىلماۋى قازاق ورفوگرافياسىنداعى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ر.سىزدىق «ءبىرىنشى سىڭارى ءتۇستى بىلدىرەتىن سىن ەسىمدەر نەمەسە ءار ءتۇرلى ەسىم سوزدەر، ەكىنشى سىڭارى اعاش، ءشوپ، گۇل، تىكەن، جاپىراق، تامىر، قۇس، بالىق تاۋىق، قۇرت، جيدەك، جەمىس سياقتى جالپى اتاۋلار بولىپ كەلەتىن تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى: قاراتورعاي، قاراعاش، قاراقۇرت، قاراجيدەك، قارابيداي، قىزىلجيدەك، ءسارىشوپ، ساراعاش، قاراكۇيە، قاراقات، قوڭىراۋشوپ، سالەمشوپ، تاراقبالىق، كۇركەتاۋىق، تۇيەتاۋىق، قويانوتى، كيىكوتى، تۇيمەجاپىراق، سۋجاپىراق، سۇتجاپىراق، ارەكتىكەن» دەگەن ەرەجەنىڭ ىشىندە وسى ماسەلەگە بايلانىستى مىناداي مىسالداردى دا كەلتىرىپ وتكەن: قاراعاش، ساراعاش. بايقاعانىمىزداي، عالىم ەكى داۋىستى دىبىستىڭ بىرەۋىن ءتۇسىرىپ جازۋدى دۇرىس دەپ سانايدى.
ۇشىنشىدەن, «كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەردىڭ، اسىرەسە ينتەرناتسيونالدىق قوردان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق تەرميندەردىڭ جازىلۋى، كيريلليتسا جازۋىنداعى ەملەسىنەن وزگەشە بولادى، ولاردىڭ «ورىسشا» ورفوگرامماسى مۇلتىكسىز ساقتالمايدى. بىراق فونەتيكالىق-گرافيكالىق تۇلعاسىن ء(بىتىمىن) مۇلدە وزگەرتىپ، قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ايتىلۋىنشا «قازاقىلاندىرىلىپ» تا جازىلمايتىن ەرەجە باپتارى بولادى» دەپ كورسەتكەن. ايتا كەتەرلىك جايت، ر.سىزدىقتىڭ «بوگدە ءتىل» دەپ وتىرعانى شەتتىلدىك سوزدەر. جاڭا ەملەدە شەتتىلدىك سوزدەرگە قوسىمشا جالعانۋىنا بايلانىستى كوپ بولماسا دا وزگەرىستەر بار. مىسالى، «ءسوز سوڭىنداعى -نگ ءارىپ تىركەسى ń ارپىمەن جازىلادى، قوسىمشالار ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس جالعانادى: boýlıń (-niń، -ge, -i, -der), brıfıń (-niń، -ge, -i, -der), reıtıń (-niń، -ge, -i, -der)» دەگەن جاڭا ەرەجە كيريلدەن وزگەشە. كيريلالىپبيلى قازاق جازۋىندا بريفينگىگە بولسا، ءلاتىنالىپبيلى جازۋدا brıfıńge.
پروف. ر.سىزدىق «كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەردىڭ، اسىرەسە ينتەرناتسيونالدىق قوردان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق تەرميندەردىڭ جازىلۋى، كيريلليتسا جازۋىنداعى ەملەسىنەن وزگەشە بولادى، ولاردىڭ «ورىسشا» ورفوگرامماسى مۇلتىكسىز ساقتالمايدى. بىراق فونەتيكالىق-گرافيكالىق تۇلعاسىن ء(بىتىمىن) مۇلدە وزگەرتىپ، قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ايتىلۋىنشا «قازاقىلاندىرىلىپ» تا جازىلمايتىن ەرەجە باپتارى بولادى» دەپ كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە ەملە ەرەجەلەرىن كوديفيكاتسيالاۋ بارىسىندا وسى پروبلەما ەڭ ۇلكەن ءارى ايتىس-تارتىستارعا نەگىز بولىپ وتىرعان باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. ءبىر توپ عالىمدار شەتتىلدىك سوزدەر ايتىلىم زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلىپ جازىلۋ كەرەك دەسە، ەكىنشى ءبىر توپ عالىمدار كيريلالىپبيلى جازۋ بويىنشا قالۋدى ءجون دەپ سانايدى. ر.سىزدىق ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە شەتتىلدىك سوزدەر ءداستۇرلى نورمامەن جازىلۋ كەرەك دەي وتىرىپ «ءسوز باسىندا نە سوڭىندا كەلەتىن ەكى داۋىسسىز دىبىستىڭ نە الدى-ارتىنان ى، ءى ارىپتەرى جازىلمايدى. مىسالى، prezident (ءpىrezidenىt, نە ءpىrezident ەمەس), student (ءىstudent, ystudent ءistudenىt ەمەس), sport (sport ەمەس), kristal (ءkىristal ەمەس), matros (matros ەمەس), març (؟) (بۇل سوزدەگى ش دىبىسىنىڭ لاتىنشا تاڭباسى ازىرگە ءدال جازىلىپ تۇرعان جوق) (març ەمەس), traktr (traktr ەمەس)» دەپ كورسەتەدى. جاڭا ەملەنى ەكشەۋ بارىسىندا شەتتىلدىك سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىندىرۋ نە كيريلدەگى بازالىق نورمانى ساقتاپ جازۋ ماسەلەسى پىكىرتالاستارعا نەگىز بولىپ وتىرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە. ر.سىزدىق «بوگدە تىلدىك (اراب، پارسى، ورىس) سوزدەردە قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭدارى ساقتالمايدى، ياعني جۋان-جىڭىشكە بولىپ كەلەتىن ارالاس بۋىندى سوزدەردىڭ ورفوگرامماسى ورىن الادى. سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى كەيبىر بىرىككەن ءسوز، قوس ءسوز سياقتى قازاق سوزدەرىندە دە ساقتالمايدى. مىسالى، بۇگىن دە كيريلليتسامەن كوگال، كەلساپ، بەساتار، ءباسپاسوز، گۇلشات، ەربولات تۇرىندە ارالاس بۋىندى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەر لاتىن ارىپتەرىمەن وسىلايشا ۇندەستىك گارمونياسى جوق ارالاس بۋىندى بولىپ جازىلاتىن بولادى» دەپ كورسەتەدى. عالىمنىڭ بۇل پىكىرىنە تولىق قوسىلا وتىرىپ، ۇندەسىم تابيعاتى ءتول سوزدەرمەن بايلانىستى دەپ ايتقىمىز كەلەدى. ال شەتتىلدىك سوزدەردىڭ بارلىعى بۇل تابيعاتتى (زاڭدىلىقتى) قابىلداي المايدى. بۇعان دالەل، ورىس ءتىلى ارقىلى كىرگەن سوزدەر عانا ەمەس، ابدەن ءسىڭىسىپ كەتكەن اراب-پارسى تىلىنەن ەنگەن كىتاپ، مۇعالىم سياقتى سوزدەردى دە جاتقىزۋعا بولادى. شەتتىلدىك سوزدەردەگى ەكى داۋىسسىز ارالىعىندا، قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردىڭ الدىنان نە سوڭىنان ەستىلەتىن ى مەن ءى دىبىستارىن قالدىرماي تاڭبالاۋ ءسوزدىڭ ءتۇرلى جازىلىمىنا اكەلەدى. ءلاتىنالىپبيلى جازۋعا كوشكەن ازەربايجان تىلىندە شەتتىلدىك سوزدەردە ەستىلەتىن دانەكەر ى، ءى دىبىستارى بارلىق پوزيتسيادا تاڭبالامايدى. شەتتىلدىك سوزدەردەگى ە، ي دىبىستارىن ازەربايجان تىلىنە يكەمدەۋدە ە-ءنى – ءى ارپىنە، ي-ءدى – ءى-گە الماستىرادى. مىسالى: مينيستر – minister, پەچەنە – رicine. ال ەستىلگەن بارلىق جەردە ى مەن ءى ءارپىن جازبايدى. مىسالى: پلاستيك – plastik, شپيون – şpion, شپلينت – şplint, شپون – şpon, شپونكا – şponka, ليتر – litr, حلور – xlor, دەندريت – dendrit, دەندروليك – dendroliq, دەندرومەتر – dendrometr تۇرىندە جازىلادى.
ەملە ەرەجەلەرىن كوديفيكاتسيالاۋ بارىسىندا سوزدەردىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى ەكى داۋىسسىز دىبىس اراسىندا كەلگەن و دىبىسىنىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى كوزقاراستار ەكى ءتۇرلى. ءبىرى قازاقشا ايتىلىم بويىنشا ديرەكتور، پروفەسسور، اۆتور سياقتى سوزدەردەگى و ءارپىنىڭ ورنىنا ى ءارپىن جازۋ كەرەك دەسە، ەكىنشى ءبىر توبى بۇل پىكىرگە كەلىسپەي دوكتورانتۋرا سياقتى سوزدەردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، بۇل ەرەجە بارلىق پوزيتسياعا سايكەس كەلمەيدى، سوندىقتان بۇرىنعى جازۋ ءداستۇرى بويىنشا -تور فورماسىن ساقتاۋ كەرەك دەيدى. ال پروف. ر.سىزدىقتىڭ بىرنەشە جىل بۇرىن جازىلعان زەرتتەۋى بويىنشا ەكپىن تۇسپەيتىن سوزدەردە ى بولىپ جازىلۋى كەرەك دەپ كورسەتكەن ەكەن. مىسالى: redaktr (redaktوr ەمەس), اۆتىر (اvtor ەمەس). «قازاق سوزدەرىندەگى و دىبىسى سوڭعى بۋىنداردا كەلمەيدى، بىرىككەن ءسوز، قوس سوزدەردە كەلسە، ول وزگەرتىلمەي و تۇرىندە جازىلادى: قولما-قول (قولماقىل ەمەس), اياقدوپ (اياقدىپ ەمەس). -قوي، -قور جۇرناعىمەن كەلگەن سوزدەردە دە سوڭعى بۋىنداعى و دىبىسى ءوز قالپىندا ايتىلادى: ازىلقوي (ازىلقىي ەمەس), شايقور (شايقىر ەمەس). وسى زاڭدىلىقتى بىلەتىن، بىراق ورىس تىلىندەگى ايتىلۋىن بىلمەيتىن قازاقتار avtor, redaktor دەپ، سوڭعى tor بۋىنىن اشىق تولىق ايتۋى مۇمكىن. بۇل ءتارىزدى ەرەجە ەرەكشەلىگى سوزدەردى دۇرىس جازۋمەن قاتار، دۇرىس ايتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزۋى ءۇشىن الىنۋى ءتيىس» دەپ كورسەتكەن بولاتىن.
سونىمەن قاتار عالىم قازاق الىپبيىنەن الىنعان ارىپتەرگە (يا، يۋ، تس، شش، ، ...) ارنالعان جەكە باپتار ەملە ەرەجەسىندە كورسەتىلۋى ءتيىس، بۇل وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولماق دەپ سانايدى. قازىرگى كەزدە جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن ازىرلەۋ بارىسىندا الىپبيدەن الىنعان شەتتىلدىك كىرمە ەلەمەنتتەردىڭ جاڭا ەرەجەدە ارنايى باپتار ارقىلى بەرىلمەۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەرگە ر.سىزدىقتىڭ بۇل كونتسەپتۋالدى تۇجىرىمى جاۋاپ بولا الادى دەپ ويلايمىز. ازىرلەنىپ جاتقان ەرەجە باپتارى «وتپەلى كەزەڭدەگى» ەرەجە بولعاندىقتان يا، يۋ، شش، تس سياقتى ارىپتەردىڭ جاڭاشا جازىلىمى جەكە-جەكە ەرەجە باپتارى ارقىلى بەرىلۋى ءتيىس دەپ بىلەمىز.
عالىم ءوزىنىڭ ەملە جوباسىندا «ءىى داۋىسسىز دىبىس ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى» اتتى تاراۋشادا ب، ۆ، گ، د ارىپتەرى ءسوزدىڭ باسىندا، ورتاسىندا جانە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ سوڭىندا جازىلادى دەپ كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە وسى ماسەلەگە بايلانىستى پىكىرلەر بار. كەيبىر عالىمدار شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمى تولىق «قازاقيلىق» سيپات الۋى كەرەك، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى تولىق ساقتالۋى كەرەك دەپ شەتتىلدىك سوزدەردىڭ سوڭىندا كەلەتىن ب، گ ارىپتەرىن جازباي، ونىڭ ورنىنا قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلىم زاڭدىلىعىنا سايكەس پ، ك دىبىستارىنا الماستىرۋ كەرەك دەيدى. مىسالى: كلۋب ءسوزىن كىلۋپ، پەداگوگ ءسوزىن پەداگوك ت.ب. ر.سىزدىقتىڭ پىكىرىنشە، شەتتىلدىك سوزدەردىڭ ءتۇبىر تۇلعاسى ساقتالۋى كەرەك. سەبەبى شەتتىلدىك سوزگە قوسىمشا جالعانعاندا نەگىزگى فونەمانىڭ ءتۇرىن جازباي اينالىپ كەتپەيتىنىمىز حاق. مىسالى، پەداگوك بولعانىمەن, پەداگوكيكا بولمايدى، كلۋپ بولعانىمەن كلۋپىنا بولمايدى. بۇل ەرەجە قازىرگى قابىلدانۋ الدىندا تۇرعان جاڭا ەملەدەگى ەرەجەمەن ۇندەسەدى. سونىمەن قاتار عالىم سس، مم، لل، تت، فف، نن، بب، رر، پپ، گگ، دد، كك، ۋ دىبىستارىن بىلدىرەتىن ارىپتەردىڭ ءبىرى ءتۇسىرىلىپ جازۋ كەرەكتىگى تۋرالى ەرەجەسى قازىرگى جاڭا ەملەدەگى ەرەجەمەن سايكەسەتىنىن كورسەتكىمىز كەلەدى. عالىم «§18. ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋ سوزدەردىڭ تۇلعاسى نەگىزىنەن ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا، ال قازاق الىپبيىنەن شىعارىلعان ارىپتەرمەن كەلگەن سوزدەر ول دىبىستاردىڭ تاڭباسىن الماستىراتىن ارىپتەرمەن جازىلادى. مىسالى: ۆاگون، گيدرولوگيا، بيولوگيا، كوميتەت، اگرونوم، اگروتەحنيكا، پەداگوگ، مەديتسينا، سپورت، حيرۋرگ، كونستيتۋسيا، كلۋب، كينو، راديو، ادۆوكات، راكەتا، مولەكۋلا، بۋدجەت، كرەديت، بانك، ترانش» دەي وتىرىپ، وسى ەرەجەنىڭ ەسكەرتۋىن بىلاي بەرەدى: «سس، لل، كك، تت سياقتى بىركەلكى ەكى ارىپپەن كەلگەن كىرمە سوزدەردىڭ سوڭىنداعى قوس ءارىپتىڭ بىرەۋى ءتۇبىر تۇرىندە دە، قوسىمشا جالعانعاندا دا ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: پروگرەس – پروگرەسكە، مەتال – مەتالدار، گرام – گرامى، بال (باعا) – بەس بالدىق جۇيە، دونباس – دونباستان».
تورتىنشىدەن, ءتىل بىلىمىندە اۋىزشا جانە جازباشا ءتىلدىڭ ءوز نورماسى مەن جۇيەسى بولاتىنىن، سوندىقتان ولاردى ءبىر-بىرىنە اينالدىرىپ الىپ قولدانۋ كەرەكتىگىن ءوزىنىڭ جازۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرىندە دالەلدەگەن ر.سىزدىق جازبا ءتىل ءماتىنىن سول قالپى قايتالاماي، اۋىزشا ءتىل تەزىنە سالىپ وقۋ كەرەك دەيدى. عالىم وسى كونتسەپتسياسى نەگىزىندە «-يى، -يءى دىبىستار تىركەسى مەن ى، ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا، سوڭعى ىي، ءىي ارىپتەرىنىڭ ورنىنا ءبىر عانا ي ءارپى جازىلادى. مىسالى: بايى+ي+دى – بايدى (بايىيدى، بايدى ەمەس), كەيى+ي+دى – كەيدى (كەيىيدى، كەيدى ەمەس), وقى+ي+دى - وقيدى (وقىيدى ەمەس), ءىرى+ي+دى – ءىريدى (ءىرىيدى ەمەس), سۋى+ي+دى – سۋيدى (سۋىيدى ەمەس), مويى+ي+دى – مويدى (مويىيدى, مويدى ەمەس), ءشىرى+ي+دى – ءشىريدى (ءشىرىيدى ەمەس), قۇرى+ي+دى – قۇريدى (قۇرىيدى ەمەس)دەپ كورسەتەدى. جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن سارالاۋ بارىسىندا كەيبىر عالىمدار ى، ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا، نەگىزگى ءتۇبىر ساقتالىپ جازىلۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتا وتىرىپ، وقىيدى، ءىرىيدى دەپ جازۋدى ۇسىنادى. بىزدىڭشە، «ءتۇبىردى ساقتاۋ» جازىلىم جۇيەسى قابىلدانار بولسا، -ي دىبىسىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە جالعاناتىن تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى مەن كوسەمشەنىڭ -ا جۇرناعىن قابىلدايتىن بۋىننىڭ دا ءتۇبىرى ساقتالۋى كەرەك. سوندا قي ەمەس – قىيۋ, جي ەمەس جىيۋ بولماق. ال ىي نەمەسە ءىي ارقىلى جازۋ نە جازباۋ ماسەلەسى 1920-جىلدان باستاپ قازىرگى كەزگە دەيىن تالقىلانىپ كەلەدى. بۇل قازاق گرامماتولوگياسىنىڭ ەڭ وزەكتى ءارى بىربايلامعا كەلمەگەن پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى. تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق، كيريل الىپبيىنە كوشكەننەن كەيىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيى مەن ورفوگرافياسى جوباسى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ قازاق ءتىلى سەكتورى س.ا.امانجولوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاسالىپ، ەملە ەرەجەسىنىڭ تاقىلاۋعا ۇسىنىلعان رەسمي نۇسقاسى 1953 جىلى گازەت بەتىنە جاريالاندى. 1956 جىلى «قازاقستان مۇعالىمى» گازەتىندە ە.قۋانوۆ ءوزىنىڭ «قازاق ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىن جەتىلدىرە تۇسەيىك» اتتى ماقالاسىندا قيىن/قىيىن، جيىن/جىيىن، قۇريدى/قۇرىيدى سياقتى جازىلىمىنىڭ نورمالانۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن وقۋ-پەداگوگيكا باسپاسىنىڭ رەداكتورى ر.سىزدىق دەپ كورسەتەدى.
سونىمەن قورىتا ايتقاندا، جوعارىداعى سانامالاپ كورسەتىلگەن ماسەلەلەردى پروفەسسور ر.سىزدىق جاڭا لاتىن جازۋلى ەملەنىڭ ەڭ نەگىزگى كوڭىل اۋدارىلاتىن ساتتەرى دەپ سانايدى. ورفوگرافيالىق قاعيدالاردىڭ تولىق كودەكسىن تۇزگەن كەزدە ورفوگرافيا سالاسىنىڭ دامۋى مەن قالىپتانۋىنا بىرنەشە جىلدارىن جۇمساعان، قازاق گرامماتولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاق ءتىلىنىڭ دۇرىس جازۋ قاعيداتتارىنىڭ قىر-سىرىن، ونىڭ قات-قاباتتارىن سارالاپ، ەملە زاڭدىلىقتارىن عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەگەن عالىم اپايىمىزدىڭ جوعارىداعى كونتسەپتۋالدى ويلارىن ەملە ەرەجەسىن بەكىتۋ بارىسىندا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز.
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
ءامىرجانوۆا نازيرا سەرىكقىزى
لاتىن جازۋلى قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسىن جاساۋدا ەسكەرىلەتىن نەگىزگى-نەگىزگى تالاپتار مەن ەسكەرتۋلەر
سوڭعى 15-20 جىل بارىسىندا ۇزدىكسىز ايتىلىپ، اۋىق-اۋىق بەلسەنە كىرىسىپ كەتىپ وتىرعان ءىس-قارەكەتىمىز – بۇگىنگى قولدانىلىپ وتىرعان جازۋ – كيريلليتسانى وزگە جازۋ – لاتىنعا اۋىستىرۋ پروبلەماسى ەكەنى ايان. بۇل جازۋعا ارنالعان ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قازىرگىدەن وزگەشە بولاتىنى (بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى) جوعارىدا ايتىلدى. ءدال قازىر ونىڭ باپتارىن ءتىزىپ تولىق كودەكسىن ۇسىنۋ قيىن، ويتكەنى الدىمەن گرافيكانىڭ قازاق تىلىنە ساي ناقتى ءالىپبيى تۇزىلگەن جوق. ءار الۋان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنىپ جاسالعان (ۇسىنىلعان) نۇسقالار بارشىلىق. سولاردىڭ ەڭ دۇرىسى تاڭدالىپ، تۇپكىلىكتى قابىلداننان كەيىن عانا ونىڭ ەملە ەرەجەلەرى تۇزىلەدى. سوندىقتان ازىرگە لاتىن جازۋىنىڭ ورفوگرافيالىق ءتارتىبىن تۇزۋدە ەڭ باستى نازار اۋدارىلۋعا ءتيىس تۇستاردى (ۇسىنىستاردى) اتاۋمەن شەكتەلۋگە تۋرا كەلەدى.
1. بۇل گرافيكادا قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە (ۇلتتىق) دىبىستاردىڭ تاڭبالارى (ءا، ءو، ءى، ۇ، ءۇ، ق، ع، ڭ) تۇگەل بولۋعا ءتيىس. بۇل جاعدايدا وسى ارىپتەردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ەملە باپتارى نەگىزىنەن ساقتالادى، تەك يلليۋستراتيۆتىك ماتەريالدارى (مىسالدارى) ءسال وزگەرتىلىپ، قىسقارتىلىپ، تولىقتىرىلىپ بەرىلۋى مۇمكىن.
2. كيريلليتسا مەن ەملە جازۋىنا بىردەي كەلەتىن تاقىرىپتارعا قاتىستى ەملە باپتارى دا نەگىزىنەن ساقتالادى، ياعني قوس سوزدەردىڭ بولەك جازىلاتىن سوزدەردىڭ، بىرگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ، شىلاۋ سوزدەردىڭ، باس ءارىپتىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ەرەجە باپتارى كوپ وزگەرمەيدى. تەك بوگدە تىلدىك سوزدەرگە قوسىمشالاردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ءبىردى-ەكىلى وزگەشە باپتار مەن ەسكەرتۋلەر بولۋى مۇمكىن.
3. كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەردىڭ، اسىرەسە ينتەرناتسيونالدىق قوردان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق تەرميندەردىڭ جازىلۋى، كيريلليتسا جازۋىنداعى ەملەسىنەن وزگەشە بولادى، ولاردىڭ «ورىسشا» ورفوگرامماسى مۇلتىكسىز ساقتالمايدى. بىراق فونەتيكالىق-گرافيكالىق تۇلعاسىن ء(بىتىمىن) مۇلدە وزگەرتىپ، قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ايتىلۋىنشا «قازاقىلاندىرىلىپ» تا جازىلمايتىن ەرەجە باپتارى بولادى.
ا) ءسوز باسىندا نە سوڭىندا كەلەتىن ەكى داۋىسسىز دىبىستىڭ نە الدى-ارتىنان ى، ءى ارىپتەرى جازىلمايدى. مىسالى، prezident (ءpىrezidenىt, نە ءpىrezident ەمەس ), student (ءىstudent, ystudent ءistudenىt ەمەس), sport (sport ەمەس), kristal (ءkىristal ەمەس), matros (matros ەمەس), març (؟) (بۇل سوزدەگى ش دىبىسىنىڭ لاتىنشا تاڭباسى ازىرگە ءدال جازىلىپ تۇرعان جوق) (març ەمەس), traktr (traktr ەمەس).
ءا) بوگدە سوزدەردىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى ەكى داۋىسسىزدىڭ اراسىندا كەلگەن و دىبىسى ەكپىن تۇسپەيتىن سوزدەردە ى بولىپ جازىلادى. مىسالى: redaktr (redaktوr ەمەس), اۆتىر (اvtor ەمەس). قازاق سوزدەرىندەگى و دىبىسى سوڭعى بۋىنداردا كەلمەيدى، بىرىككەن ءسوز، قوس سوزدەردە كەلسە، ول وزگەرتىلمەي و تۇرىندە جازىلادى: قولما-قول (قولماقىل ەمەس), اياقدوپ (اياقدىپ ەمەس). -قوي، -قور جۇرناعىمەن كەلگەن سوزدەردە دە سوڭعى بۋىنداعى و دىبىسى ءوز قالپىندا ايتىلادى: ازىلقوي (ازىلقىي ەمەس), شايقور (شايقىر ەمەس). وسى زاڭدىلىقتى بىلەتىن، بىراق ورىس تىلىندەگى ايتىلۋىن بىلمەيتىن قازاقتار avtor, redaktor دەپ، سوڭعى tor بۋىنىن اشىق تولىق ايتۋى مۇمكىن. بۇل ءتارىزدى ەرەجە ەرەكشەلىگى سوزدەردى دۇرىس جازۋمەن قاتار، دۇرىس ايتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزۋى ءۇشىن الىنۋى ءتيىس.
ب) كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەرگە قازاق ءتىلى قوسىمشالارى جالعانۋى سالاسىندا دا ازدى-كوپتى وزگەشەلىك بولادى. مىسالى، بوگدە ءتىلدىڭ سوڭىنداعى ك، گ دىبىستارى مەن بل،بر، كل سياقتى جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن كەلەتىن سوزدەرگە قازاق ءتىلىنىڭ قوسىمشالارى جىڭىشكە داۋىستى دىبىسپەن جالعانادى دەگەن ەرەجە ناقتىلانا ءتۇسۋى مۇمكىن;
ۆ) قازاق الىپبيىنەن الىنىپ تاستالعان ارىپتەر كەلەتىن وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلۋىندا وسى ارىپتەردىڭ ورنىنا جۇرەتىن تابالدىرىق جازىلۋىنا ارنالعان جەكە-جەكە باپتار بولادى.
4. جاڭا لاتىن الىپبيىمەن جازۋ ەملەسىندە دە ءسوزدىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى بۋىندارىندا ەرىن ۇندەستىگى ساقتالمايدى، بۇرىنعىشا ەزۋلىك داۋىستىلارى جازىلادى: quln (qulun ەمەس), qudq (quduq ەمەس) كۇmىs (كۋmۋs ەمەس). بىراق بۇل جەردە ءداستۇرلى پرينتسيپپەن جازىلاتىنىنا بايلانىستى ەسكەرتۋلەر ورىن الادى.
5. بوگدە تىلدىك (اراب، پارسى، ورىس) سوزدەردە قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭدارى ساقتالمايدى، ياعني جۋان-جىڭىشكە بولىپ كەلەتىن ارالاس بۋىندى سوزدەردىڭ ورفوگرامماسى ورىن الادى. سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى كەيبىر بىرىككەن ءسوز، قوس ءسوز سياقتى قازاق سوزدەرىندە دە ساقتالمايدى. مىسالى، بۇگىن دە كيريلليتسامەن كوگال، كەلساپ، بەساتار، ءباسپاسوز، گۇلشات، ەربولات تۇرىندە ارالاس بۋىندى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەر لاتىن ارىپتەرىمەن وسىلايشا ۇندەستىك گارمونياسى جوق ارالاس بۋىندى بولىپ جازىلاتىن بولادى.
بۇل كورسەتىلگەندەر – جاڭا لاتىن جازۋلى ەملەنىڭ ەڭ نەگىزگى كوڭىل اۋدارىلاتىن ساتتەرى. ورفوگرافيالىق قاعيدالاردىڭ تولىق كودەكسىن تۇزگەن كەزدە، ءسوز جوق، جەكە وزگەشەلىكتەر، تولىقتىرۋلار، ەسكەرتپەلەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز جاڭا ەملەنىڭ جوباسىنا سىلتەگەن پىكىرلەرىمىزدى، ناقتى ەرەجەلەردى رەت-رەتىمەن، وعان كەلتىرىلەتىن يلليۋستراتيۆتىك ماتەريالدى جازىپ كورسەتۋگە بارا الماي وتىرمىز، وتكەنى ءارى ءالىپبي ءتۇزىلىپ قانداي بولاتىنى بەلگىسىز. مىسالى، قازىرگى ۇ، ءۇ، ءا، ءو، و، ڭ، ع، ج، ق ارىپتەرىنىڭ قازاقتىڭ الىپبيىنە جاڭا لاتىنشا ناقتى قالاي بەرىلەرى بەلگىسىز (بىرنەشە نۇسقانىڭ قايسىسىنان قانداي تاڭبا الىناتىنىن ازىرگە بىلمەيمىز). سوندىقتان مىسالداردى شامامەن 1929-1940 جىلدارى قازاق جازباسىندا قولدانىلعان لاتىن تاڭبالارىمەن كورسەتىپ جازدىق. سول سەبەپتەن ءبىزدىڭ جاڭا لاتىن ەملەسىن تۇزۋدە ەسكەرىلەتىن جالپى شارتتى نۇسقاۋلارىمىز دەپ قابىلداۋ قاجەت بولار.
قازاق ءالىپبيى
(قىسقارتىلعان نۇسقاسى)
| باسپا ءتۇرى | كىشى ءارىپ | ارىپتەردىڭ اتى |
| باس ءارىپ | ||
| ا | ا | ا |
| ءا | ءا | ءا |
| ب | ب | بى |
| ۆ | ۆ | ۆى |
| گ | گ | گى |
| ع | ع | عى |
| د | د | دى |
| ە | ە | ە |
| ج | ج | جى |
| ز | ز | زى |
| ي | ي | ي |
| ي | ي | شولاق ي |
| ك | ك | كى |
| ق | ق | قى |
| ل | ل | لى |
| م | م | مى |
| ن | ن | نى |
| ڭ | ڭ | ىڭ |
| و | و | و |
| ءو | ءو | ءو |
| پ | پ | پى |
| ر | ر | ىر |
| س | س | سى |
| ت | ت | تى |
| ۋ | ۋ | ۋ |
| ۇ | ۇ | ۇ |
| ءۇ | ءۇ | ءۇ |
| ف | ف | فى |
| ح | ح | حى |
| چ | چ | چە |
| ش | ش | شى |
| ى | ى | ى |
| ءى | ءى | ءى |
قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرى
ءى. ارىپتەردىڭ ەملەسى
ءى داۋىستى دىبىس ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى
1. ا، ءا، و، ءو، ءۇ، ۇ، ى، ءى ارىپتەرى جالاڭ داۋىستىلاردىڭ، ال ۋ، ي ارىپتەرى ىي، ءىي ۇۋ، ءۇۋ دەگەن قوسىندى داۋىستىلاردىڭ تاڭباسى بولىپ جۇمسالادى. مىسالى: كي (ايتىلۋى – كىي), كيىم (ايتىلۋى – كىيىم), قي (ايتىلۋى – قىي), قيىن (ايتىلۋى – قىيىن), ءجيى (ايتىلۋى – ءجىيى), جيناق (ايتىلۋى – جىيناق), سۋرەت (ايتىلۋى – سۇۋرەت), شۋماق (ايتىلۋى – شۇۋماق).
2. ا، ە، ى، ءى ارىپتەرى ءسوزدىڭ بارلىق بۋىندارىندا جازىلادى. مىسالى: ال، قالا، شاعالا; ەر، ەرەسەك; ىس، باقىتتى، ايىر، قاتىستى، قورىتۋ، قۇمىرسقا، جاپىراق; ءىس، ءبىلىمدى، كوكىرەك، ۇكىمەت، اسىرەسە، ءماجىلىس.
ەسكەرتۋ. ا) ءسوز باسىنداعى ج، ش دىبىستارى مەن ي دىبىسىنىڭ ورتاسىندا كەلگەن ا دىبىسى كوبىنەسە جىڭىشكە ءا بولىپ ايتىلادى، بىراق ا ءارپى جازىلادى. مىسالى: بارلىق ماعىناداعى جاي ءسوزى جانە ونىڭ تۋىندى تۇلعالارى (جاي سويلەم، جايىڭا ءجۇر، جاي ءتۇستى، داستارقان جايدى, جايعىزۋ، جايباراقات، جايدان-جاي، جاي-جاپسار، جاي-كۇي، جايلى ورىن، جايسىز تيۋ، جايلاپ ايتۋ), شاي (شاي ءىش، شايعا كەل), شايى (شايى ورامال).
ءا) ءسوزدىڭ العاشقى بۋىنىنداعى نە الدىڭعى بۋىندارىنداعى جىڭىشكە ايتىلاتىن (ەستىلەتىن) ءا دىبىسىنىڭ ورنىنا ا ءارپى جازىلادى: ءلاززات (ايتىلۋى – ءلاززات), ءراسۋا (ايتىلۋى – ءراسۋا), ءجاميلا (ايتىلۋى – ءجاميلا), ءفاريدا (ايتىلۋى – ءفاريدا), تاكاپپار (ايتىلۋى – تاكاپپار).
ەكى بۋىننىڭ ورتاسىنداعى داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ى، ءى دىبىستارى ايتىلسا، ارالارىندا ى، ءى ارىپتەرى جازىلىپ، ءسوز ءۇش بۋىندى بولىپ تانىلادى. مىسالى: توپىراق، جاپىراق، ۇكىمەت ماعىنا، ءماجىلىس، قاتىناس، قاعىلەز، قۇدىرەت، كوكىرەك، اسىرەسە.
قازاق ورفوگرافياسى ۇستاناتىن پرينسيپتەردىڭ ءبىرى – ءداستۇرلى پرينسيپ بويىنشا ەملە، مەملەكەت، ساحنا، ءسىڭلى، قاڭلى، مۇڭلى سياقتى 5-10 ءسوز اراب، لاتىن جازۋلى كەزدەردەن بەرگى كەلە جاتقان داعدىمەن ارالارىنا ى، ءى ارىپتەرىن سالماي جازىلادى.
3. ءا، و، ءو، ۇ، ءۇ ارىپتەرى جالاڭ سوزدەردىڭ ءبىرىنشى بۋىندارىندا جازىلادى. مىسالى: ءان، ءانشى، ءسان، دالەل، دارىگەر; ورىن، جولاۋشى; ولەڭ، كولەم، كوبەلەك، تورتەۋ; ۇلى، قۇلىن; ۇندەۋ.
بۇل ارىپتەر بىرىككەن سوزدەر مەن قوس سوزدەردىڭ ەكىنشى سىڭارلارىنىڭ باسقى بۋىندارىندا دا جانە بوگدە تىلدىك سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: ەسەنالى، ءدارى-دارمەك، ءتالىم-تاربيە; قىزىلوردا، تالدىقورعان، ءجون-جوسىق، وتە-موتە; باسقۇر، قالامۇش، جازعىتۇرى، كەشقۇرىم، تارس-تۇرس; بۇرسىگۇنى، ەڭبەككۇن، سايگۇلىك; كينو، تريكوتاج، تريلوگيا.
ەسكەرتۋ. ءا، ۇ، ءۇ ارىپتەرى كەيبىر اراب، پارسى سوزدەرىنىڭ جانە جالقى ەسىمدەردىڭ ەكىنشى بۋىندارىندا جازىلادى. مىسالى: ءسىرا، كىنا، كۇنا، كۋا، ىڭكار، كۇمان، ءشۇبا، ءزامزام، ءمۇساپىر، ءدۇدامال، كۇلاش، كۇلاندا، ءمۇتان، كۇلاي; ماعلۇم، بۇلبۇل، ماقۇل، بايعۇس; ءماجبۇر، اڭگۇدىك، ءدۇلدۇل.
4. ي ءارپى مىناداي ورىنداردا جازىلادى:
ا) ءتۇبىر سوزدە دە، تۋىندى سوزدە دە جىڭىشكە ەستىلەتىن جالاڭ ي دىبىسىنىڭ جانە جۋان ەستىلەتىن قوسارلى ىي، ءىي دىبىستارىنىڭ تاڭباسى رەتىندە ي ءارپى قولدانىلادى. مىسالى: ءيىس، ءيىن، ينە، يمەك، يلەۋ، تيىن، ءتيىن، قيىن، كيىن، سيرەك، سيراق، تي، ءتيىمدى، ءتيىس، جينالىس، تاريحي، ساياسي، ياعني، ىلعي، قاعيدا، اقيقات، يسا، يمانباي، ءالي، ساعيرا، قاليما، كاليما، كينو، كرەديت، كوميسسيا، يدەيا، يەروگليف;
ءا) بۇرىنعى يا، يۋ ارىپتەرىنىڭ ورنىنا يا، يۋ ارىپتەرى جازىلادى. مىسالى: تاقيا، داريا، ءدۇريا، سيا، قيا، ميا، ءاسيا، عاليا; قيۋ، جيۋ، تيۋ.
ەسكەرتۋ. قوسارلى ىي ارىپتەرى تەك سىي، تىي، مىي سوزدەرىندە (ولارعا قوسىمشا جالعانعاندا دا) جازىلادى. مىسالى: سىيلىق، سىيلاۋ، سىيىمدى، سىيۋ، سىيادى، تىيىم، تىيىلۋ، تىيۋ، تىيادى، مىيعۇلا، مىيسىز.
ب) يى، ءيى دىبىستار تىركەسى مەن ى، ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا، سوڭعى ىي، ءىي ارىپتەرىنىڭ ورنىنا ءبىر عانا ي ءارپى جازىلادى. مىسالى: بايى+ي+دى – بايدى (بايىيدى، بايدى ەمەس), كەيى+ي+دى – كەيدى (كەيىيدى، كەيدى ەمەس), وقى+ي+دى - وقيدى (وقىيدى ەمەس), ءىرى+ي+دى – ءىريدى (ءىرىيدى ەمەس), سۋى+ي+دى – سۋيدى (سۋىيدى ەمەس), مويى+ي+دى – مويدى (مويىيدى, مويدى ەمەس), ءشىرى+ي+دى – ءشىريدى (ءشىرىيدى ەمەس), قۇرى+ي+دى – قۇريدى (قۇرىيدى ەمەس);
ۆ) ي دىبىسىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە جالعاناتىن تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى مەن كوسەمشەنىڭ -ا جۇرناعى تىكەلەي جالعانادى. مىسالى: ي – يۋ، كي – كيۋ، جي – جيۋ; قي –قيادى، جي – جيادى.
5. ۋ ءارپى مىناداي ورىنداردا جازىلادى:
ا) ءتۇبىر سوزدە دە، تۋىندى سوزدە دە بىردە جۋان، بىردە جىڭىشكە ەستىلەتىن داۋىستى ۋ دىبىسىنىڭ، سونداي-اق داۋىستى دىبىستان بۇرىن جانە كەيىن كەلەتىن ءۇندى ۋ دىبىسىنىڭ تاڭباسى رەتىندە قولدانىلادى. مىسالى: سۋ، گۋىل، ۋ، جۋا، قۋات، ۋىز، قالاۋلى، سەلەۋ، تىرەۋ، تۇيرەۋىش، ۋادە، داۋلەت، ءداۋىر، شۋ-شۋلەدى، شۋلادى، گۋ-گۋلەدى، تۋلادى;
ءا) ى، ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى جالعانعاندا ى، ءى دىبىستارى ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: وقى – وقۋ، توقى – توقۋ، ءجىبى – ءجىبۋ، ءىرى – ءىرۋ، سۋى – سۋ;
ب) ۋ دىبىسىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى جالعانعاندا ونىڭ ءتۇبىرى وزگەرتىلمەي جازىلادى. مىسالى: ساۋ – ساۋ، بۋ – بۋ، تۋ – تۋ، قۋ – قۋ، اۋ – اۋ، جۋ – جۋ;
6. ورىس تىلىنەن جانە ورىس ءتىلى ارقىلى وزگە تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردە عانا جازىلاتىن ە، ë ارىپتەرىنىڭ ورنىنا ە، يو ارىپتەرى جازىلادى: ەكونوميكا، ەتيكا، ەستەتيكا، دۋەت، ەۆولۋتسيا، ەكسپورت، ەلەكتر، پۋلەميوت، پيوتر.
7. بۇرىنعى يۋ ءارپىنىڭ ورنىنا يۋ قوسار تاڭباسى جازىلادى. مىسالى: ايۋ، ويۋ، كەيۋ، كوركەيۋ، ايۋان، ايۋانات، حايۋان، حايۋانات، كەيۋانا، ميۋا، ديۋانا، قيۋا، قيۋاز. ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە يۋ داۋىسسىز دىبىستان كەيىن كەلگەندە دارا ۋ ءارپى جازىلادى. مىسالى: بۋدجەت، پولۋس، لۋكس.
8. بۇرىن يا ءارپى جازىلعان سوزدەردە يا، ءيا ارىپتەرى جازىلادى: ا) ءسوز باسىندا جانە داۋىستى دىبىستاردان كەيىن قوسىندى ي+ا دىبىستارىنىڭ ورنىنا قولدانىلادى. مىسالى: ياكي، ياعني، قويان، تاياق، ايا، مايا، سايا، قيا، سيا، تۇياق، ساياق;
ءا) ورىس تىلىنەن ەنگەن كەيبىر سوزدەردە داۋىسسىز دىبىستاردان كەيىن كەلگەن يا ءارپىنىڭ ورىنا ءا ءارپى، داۋىستى دىبىستان كەيىن جانە ءسوز باسىندا كەلگەن سوزدەردە يا قوسار ارىپپەن جازىلادى. مىسالى: ءوتراد، ءسناراد، اككۋمۋلاتر; يادرو، ياحتا، يارۋس.
ءىى داۋىسسىز دىبىس ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى
9. ب، ۆ، گ، د ارىپتەرى، نەگىزىندە، ءسوزدىڭ باسىندا، ورتاسىندا جانە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ سوڭىندا دا جازىلادى. مىسالى: بايقا، حابار، گۇل، ادەت، ۆاگون، اۆياسيا، كلۋب، شتاب، اكتيۆ، پاسسيۆ، (فينانس تەرميندەرى), پەداگوگ، وكرۋگ.
10. ج، ز، ك، ق، ل، م، ن، پ، ر، س، ت، چ، ف، ح، ش ارىپتەرى ءسوزدىڭ باسىندا دا، ورتاسىندا دا، سوڭىندا دا جازىلادى. مىسالى: جاز، جاقسى، قاجەت، قۇج، لاج، زاڭ، سازان، ساز، كول، كوڭىل، قوش، شاش، نامىس، نان، سامال، فابريكا، شكاف، ءالماناح، حات، حيميا، راس، رۋ، رەت، لاس، لاۋ، لەك، كوپ، جازدىم كەلدىم.
11. ڭ ءارپى ءسوزدىڭ ورتاسىندا جانە سوڭىندا عانا، ال ع ءارپى ءسوزدىڭ باسىندا جانە ورتاسىندا عانا جازىلادى. مىسالى: جاڭا، اڭ، تاڭ، عالىم، اعا، اعارتۋشى.
12. ف، چ ارىپتەرى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: فيزيكا، كافە، كوفە، ليفت، سيفر، شريفت، چەك، وچەرك.
ەسكەرتۋ. قازاقتىڭ بايىرعى سوزدەرىندە جانە بوگدە تىلدەردەن كەلگەن سوزدەردە شش ءارپى كەلگەن جەردە ەكى شش جانە جالاڭ ش ارىپتەرىمەن جازىلادى: اششى، تۇششى، شورس. ف ءارپى اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن كەيبىر جالقى ەسىمدەر مەن بىرەن ساران جالپى ەسىمدەردە دە جازىلادى. مىسالى: فازىل، ءفاريدا، ءفاتيما، ساف (التىن), ءفاني (دۇنيە).
13. ي ءارپى قىساڭ ى، ءى دىبىستارىنان باسقا داۋىستى دىبىستاردان كەيىن جازىلادى. مىسالى: اي، وي، كەي، قۇي، كۇي، ءاي، ءوي، ماگني، كالي، ساناتوري، سسەناري، كومەنتاري، ماياكوۆسكي.
14. قازاق سوزدەرىندە ي، ى دىبىسىنان كەيىن سىي، تىي، مىي دەگەن سوزدەردە عانا جازىلادى.
15. ح ءارپى مىناداي ورىنداردا قولدانىلادى:
ا) ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: حيميا، حلور، ارحەولوگيا، بۋحگالتەر، تسەح، حيرۋرگ، زووتەحنيك;
ءا) اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن كەيبىر جالپى، جالقى ەسىمدەردە جازىلادى. مىسالى: حال، حات، حالىق، تاريح، كىتاپحانا، اسحانا (ونداي سوزدەردىڭ جازىلۋى ەملە سوزدىكتەرىندە بەرىلەدى), حاميت، احمەت، حالەل.
ب) تس ءارپى تس، ءسوز باسىندا س ارپىمەن جازىلادى. مىسالى: سينك (تسينك), اكسيا (اكتسيا), ەۆولۋتسيا (ەۆولۋتسيا), راتسيا (راتسيا).
15. ھ دىبىسى ەستىلگەن ورىنداردا ح جازىلادى. مىسالى: قاحارمان، قاحارلى، ەحە، گاۋحار، ۋح، احلادى، ۋحلەدى.
16. ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە ايىرۋ جانە جىڭىشكەلىك بەلگىسى رەتىندە , تاڭبالارى كەلگەن جەردە ەستىلۋىنشە ي، ءا، ءۇ ارىپتەرى جازىلادى. مىسالى: سيەزد، وبيەكت، سۋبيەكت، ءالبوم، ءاسفالت، ءرۇل.
ءىىى ءتۇبىر سوزدەردىڭ جازىلۋى
17. ءسوز تىركەسىندەگى جەكە سوزدەر ەستىلۋىنشە (ايتىلۋىنشا) جازىلماي، نەگىزگى تۇلعالارى ساقتالىپ جازىلادى. مىسالى: الا ات (الات ەمەس), بارا المايمىن (بارالمايمىن ەمەس) قارا كولەڭكە (قارا گولوڭكە ەمەس), كوك ورامال (كوگ ورامال ەمەس), اق لاق ( اع لاق ەمەس), بارسا يگى ەدى (بارسيگەدى ەمەس), كەلسە يگى ەدى (كەلسيگەدى ەمەس), بارىپ پا ەكەن (بارىپپەكەن ەمەس).
18. ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋ سوزدەردىڭ تۇلعاسى نەگىزىنەن ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا، ال قازاق الىپبيىنەن شىعارىلعان ارىپتەرمەن كەلگەن سوزدەر ول دىبىستاردىڭ تاڭباسىن الماستىراتىن ارىپتەرمەن جازىلادى. مىسالى: ۆاگون، گيدرولوگيا، بيولوگيا، كوميتەت، اگرونوم، اگروتەحنيكا، پەداگوگ، مەديتسينا، سپورت، حيرۋرگ، كونستيتۋسيا، كلۋب، كينو، راديو، ادۆوكات، راكەتا، مولەكۋلا، بۋدجەت، كرەديت، بانك، ترانش.
ەسكەرتۋ. سس، لل، كك، تت سياقتى بىركەلكى ەكى ارىپپەن كەلگەن كىرمە سوزدەردىڭ سوڭىنداعى قوس ءارىپتىڭ بىرەۋى ءتۇبىر تۇرىندە دە، قوسىمشا جالعانعاندا دا ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: پروگرەس – پروگرەسكە، مەتال – مەتالدار، گرام – گرامى، بال (باعا) – بەس بالدىق جۇيە، دونباس – دونباستان.
ورىس تىلىنەن كەلگەن بىرقاتار كىرمە سوزدەر، اسىرەسە تۇرمىس-سالتقا قاتىستى زات، بۇيىم اتاۋلارى دىبىستالۋى قازاقشا قالىپتاسقان تۇرىندە جازىلادى. مىسالى: جاشىك، باتەڭكە، سىرەڭكە، بوجى، بوكەباي، بوشكە، قالاش، شوگەن، كىر (گيرا), كەلى (كيلو), سوت، بولىس، وبلىس، زاۋىت، تاۋار. سوڭعى داۋىستى دىبىسىن ءتۇسىرىپ قالىپتاسقان گازەت، مينۋت، گرانات، سيفر، كووردينات سياقتى ون شاقتى سوزدەن باسقا كىرمە سوزدەردە سوڭعى ا دىبىسى تۇسىرىلمەي قولدانىلادى جانە سولاي جازىلادى: وپتيكا، كاسسەتا، كانتاتا، كاپسۋلا، تيرادا.
19. اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر نەگىزىنەن قازاقشا دىبىستالىپ وزگەرگەن كۇيىندە جازىلادى. مىسالى: ءادىل، امال، پەيىل، اقپار، الەم، مەكتەپ، ءپان، كىتاپ، بۇقارا.
كىرمە اراب سوزدەرىنىڭ ىشىندە ەكى-ءۇش ءتۇرلى ماعىنانى ءبىلدىرۋ ءۇشىن تۇلعاسىن ءسال وزگەرتىپ قالىپتاستىرىلعاندارى سول ەكى-ءۇش ۆاريانتتا جازىلادى. مىسالى: ۇكىمەت جانە وكىمەت, حابار – اقپار، ارەكەت – حارەكەت، پەيىل – پيعىل، اقيرەت – اقىرەت (كەبىن), مالىمەت – ماعلۇمات، قازىنا – قازينە (قازينەلى قارا نار), قازىر – ءازىر، قاقى – اقى – قۇق، حاق – اق، عاشىق – اسىق، عىلىم – ءىلىم.
اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن بىرقاتار كىسى اتتارى اركىمنىڭ ءار ءتۇرلى حات قويۋىنا بايلانىستى سول قالىپتاسقان كۇيىندە جازىلادى. مىسالى: حاسان، حاسەن; زاۋرە، زۋرا، زۋحرا; ءباتيما، ءفاتيما، ءپاتيما; قالي، عالي، ءالي، ءالى; ءجۇسىپ، ءتۇسىپ، ءنۇسىپ; ومار، عۇمار;
ءىV. بولەك جازىلاتىن سوزدەر
20. كۇردەلى اتاۋلاردىڭ (مەملەكەت، رەسپۋبليكا، مەكەمە، ۇيىم اتتارىنىڭ) ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى، مادەنيەت مينيسترلىگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، جازۋشىلار وداعى، اكتسيونەرلىك قوعام.
21. ەكى زات ەسىم قاتار ايتىلىپ، ءبىر عانا زاتتى، قۇبىلىستى، ۇعىمدى اتاپ، الدىڭعىسى سوڭعىسىنىڭ تەگىن (نەدەن جاسالعانىن), نەگە، كىمگە ارنالعانىن، نەمەن جۇمىس ىستەيتىنىن جانە وزگە زاتتاردان اجىراتىلاتىن بەلگىلەرىن بىلدىرسە، ولار ءبىر-بىرىنەن بولەك جازىلادى، مۇنداي كۇردەلى تىركەستەردىڭ الدىڭعى ءسوزى انىقتاۋشى، سوڭعىسى انىقتالۋشى بولىپ كەلەدى. مىسالى: جول ازىق، اعاش كۇرەك، تەمىر كۇرەك، تاس جول، سۋ ديىرمەن، جەل ديىرمەن، سان ەت، قول ەت، سۇرپە ەت، ۇل بالا، قىز بالا، مىسىق مۇرت (جىگىت), الا بۇلت.
22. كۇردەلى سان ەسىمدەردىڭ، كۇردەلى سىن ەسىمدەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: ون ءبىر، ون سەگىز، جيىرما ءبىر، جيىرما سەگىز، ءجۇز ون جەتى، ەكى ءجۇز جەتپىس ءتورت، ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ ءۇش، ءتورت جارىم، وتىز ەكى جارىم; قارا الا، كوك الا، قارا كوك، اق سۇر، قۇلا قاسقا، قۇلا جيرەن، تورى توبەل، اق شابدار.
23. كۇردەلى ەتىستىكتەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى: مىسالى: جازا بەر، جازىپ وتىرا بەر، جۇگىرە جونەلدى، جۇگىرىپ الا جونەلدى، بارا المادى، بارا الماي قالىپ ەدى، جىعىلىپ قالا جازدادى.
24. ەسىم، ەلىكتەۋىش سوزدەر مەن ەتىستىكتەردەن قۇرالعان كۇردەلى سوزدەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: قىزمەت ەتۋ، جۇمىس قىلۋ، جاردەم ەتۋ، شاپ ەتتى، لاپ قويدى، تاپ بەردى، قول شاپالاقتاۋ، دۋ ەتە ءتۇسۋ، باج ەتتى.
25. يديومالىق، فرازالىق تىركەستەردەگى ءاربىر ءسوز بولەك جازىلادى. مىسالى: تاياق جەدى، بوي ۇردى، باس تارتتى، باس بۇردى، قول جالعاپ (جىبەر), قول ۇشىن (بەردى).
بىرگە جازىلاتىن سوزدەر
26. تۇلعاسى وزگەرتىلىپ بارىپ بىرىككەن سوزدەر قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: بۇگىن، بيىل، قىستىگۇنى، كۇزىگۇنى، جازدىگۇنى، الاڭعاسار اشۋداس، بەلبەۋ، اپار، اپەر، تۇرەگەلدى، ەرعاشتى، جارعانات، قاراعاش، التاتار، كوگونىس، كوگالا (مىلجىڭ), كوگالا (قويداي ساباۋ).
27. و باستا يديومالىق، فرازالىق تىركەستەر بولعانىمەن، تەرميندىك، اتاۋىشتىق مانگە يە بولىپ بىرىگىپ كەتكەن تۇلعالار قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: اقساقال، اتقامىنەر، كوزقاراس، اقسۇيەك، ويتولعاق، ويتۇرتكى (بۇلار ەملە سوزدىكتەرىندە كورسەتىلەدى).
28. ەش، ءار، كەي، ءبىر، قاي، الدە سوزدەرىمەن بىرىككەن ەسىمدىك، ۇستەۋ سوزدەر ءتۇبىر تۇلعالارى وزگەرتىلمەي، بىرگە جازىلادى. مىسالى: اركىم، ءاربىر، ءاردايىم، ارقاشان، ەشبىر، ەشكىم، ەشقانداي، ەشتەڭە، كەيبىر، قايبىر، قايسىبىر، بىردەڭە، بىرنەشە، ءبىرتالاي، ءبىراز، ءبىرسىپىرا، ءبىرجولاتا، بىرىڭعاي، بىركەلكى، بىرقىدىرۋ، الدەقالاي، الدەقايدا، الدەقانداي، الدەقاشان.
ەسكەرتۋ. ەش، ءار، كەي، ءبىر، قاي، الدە سوزدەرى زات ەسىمدەرمەن تىركەسكەندە، بولەك جازىلادى. مىسالى: ەش ادام، ءار بالا، قاي ءۇي، كەي ادام، ءبىر جۇمىس، الدە جىلقى، الدە سيىر.
29. ەكى تۇبىردەن قۇرالىپ، عىلىمنىڭ ءار الۋان ( ساياسي-الەۋمەتىك، لينگۆيستيكالىق، فيلولوگيالىق، بيولوگيالىق، استرونوميالىق، فيزيكا-ماتەماتيكالىق، حيميالىق ت.ب.) سالاسىندا تەرميندىك مانگە يە بولعان اتاۋلار باستاپقى تۇلعالارىن ساقتاپ، بىرگە جازىلادى. مىسالى: ءباسپاسوز، ونەركاسىپ، كاسىپوداق، اراسالماق، اراقاتىناس، كەلىسسوز، كوزقاراس، ەڭبەككۇن، قوناقاسى، كەمپىرقوساق، شوقجۇلدىز، وتتەگى/وتتەك، سۋتەگى/سۋتەك، قوستوتىق، ءۇشبۇرىش، كوپمۇشە، توزاڭقاپ، گۇلتابان، تامىرجەمىس، سۇتقورەكتىلەر، ءسوزجاسام.
30. اتاۋلىق ءمان العان جانە ءار ءتۇرلى جۇرناقتار جالعانۋ ارقىلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزگە اينالعان تۇراقتى تىركەستەر بىرگە جازىلادى: اقكوڭىل، اقكوڭىلدى، باسبۇزار، باسبۇزارلىق، جاتجەرلىك، باسقاتىرۋشىلىق.
31. ادامنىڭ ءار الۋان جاعىمدى، جاعىمسىز قاسيەتتەرىن، مىنەز-قۇلقىن، ءتۇر-تۇرپاتىن سۋرەتتەپ (بەينەلەپ) اتايتىن اقكوڭىل، اقپاقۇلاق، اقپەيىل، ەرجۇرەك، بەزبۇيرەك سياقتى تۇراقتى تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى. ولار -دى/-ءدى، -تى/-ءتى، -لىق/-لىك دەگەن جۇرناقتارمەن دە كەلەدى: اقكوڭىلدى، اقپاقۇلاقتىق، اقپەيىلدى، اقجۇرەكتى، بەزبۇيرەكتىك. بۇلار سوزدىكتە ءبىر سوزتىزبە تۇرىندە ءالىپبي رەتىمەن بەرىلەدى.
32. -لىق/-لىك، -دىق/-دىك، -تىق/-تىك، -شىلىق/-شىلىك، -لى/-ءلى جۇرناقتارى ارقىلى جاسالىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزگە اينالعان تىركەستەردىڭ سىڭارلارى دا قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: كوزتارتارلىق، جاتجەرلىك، بوگدەتىلدىك، ادامسۇيگىشتىك، مالشارۋاشىلىق، جانتۇرشىگەرلىك، سۇتقورەكتى، اشاتۇياقتى، كوپشىلىكقولدى.
33. الدىڭعى سىڭارى ءبىر سوزىمەن، كەيدە سوڭعى سىڭارىنا -ىم/-ءىم جۇرناعى جالعانىپ جاسالعان ولشەم اتاۋلارى بىرگە جازىلادى. مىسالى: بىركوش (جەر), ءبىرۋىس (توپىراق), ءبىرۋىس (بولىپ قالۋ), ءسۇتپىسىرىم (ۋاقىت), كوزكورىم (جەر).
34. ءبىرىنشى سىڭارى زات ەسىم، كەيدە ەتىستىك، ەكىنشىسى -تى/-ءتى، -دى/-ءدى جۇرناقتى وتكەن شاقتاعى ەتىستىك نەمەسە -پا/-پە، -با/-بە جۇرناقتى ءسوز بولسا، مۇنداي بەينەلى تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: الىپقاشپا ء(سوز), جۇرەكجاردى (قۋانىشتى حابار), جولسوقتى (بولۋ), پىشاقكەستى (تىيىلۋ), قاعازباستى (بولۋ), باۋكەسپە (ۇرى).
35. ەكى، كەيدە ءۇش تۇبىردەن قۇرالعان اڭ-قۇس، جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقا، وسىمدىك اتاۋلارى ءتۇبىر تۇلعالارى ساقتالىپ، بىرىگىپ جازىلادى. مىسالى: قوساياق، قاراقۇيرىق، اقبوكەن، تاسباقا، قۇرباقا، بىرقازان، اققۇتان، كوكقۇتان، اققۋ، قاراقۇس، ەسەكميا، وگىزشاعالا، جاۋجۇمىر، تۇيەقارىن، شەگىرگۇل، ءايدارشوپ، قىرىقاياق، قاراكۇيە.
بوتانيكا، زوولوگيا تەرميندەرىنىڭ ىشىندە مىناداي جولمەن جاسالعان كۇردەلى اتاۋلار بىرىككەن ءسوز بولىپ، سىڭارلارى قوسىلىپ جازىلادى:
1) ءبىرىنشى سىڭارى اق، قارا، سارى، كوك، قىزىل، الا، بوز دەگەن ءتۇس اتاۋلارىمەن كەلگەن اڭ-قۇس، وسىمدىك اتتارى جانە قوي، سيىر، تۇيە، بوتا، قوزى، ات، قويان، ايۋ، ءبورى نەمەسە يت، قۇم، سۋ، بال، ۋ، سور دەگەن جالپى اتاۋلار مەن جەكە تۇرعانداعى لەكسيكالىق ماعىناسىنان ايىرىلعان ءسوز تىركەسى بولىپ كەلگەن تەرميندەر قوسىلىپ جازىلادى: الاقورجىن (تىشقان), قاراقانات، قاراباي، قاراكوز، الابۇعا (بالىقتار), قاراقۇيرىق (اڭ), قۇمبەتەگە، سۋبەتەگە، سيىرجوڭىشقا، قويجۋسان، قويقاراقات، بورىقاراقات، اققايىڭ، قوتىرقايىڭ، يتبۇلدىرگەن، يتقوناق، ۋكەكىرە، ۋبيدايىق، بالقاراعاي، بالقوعا
ەسكەرتۋ. اق، قارا، قىزىل، قوڭىر سياقتى سىن ەسىمدەر اڭ-قۇس، وسىمدىكتەردىڭ ءتۇسىن ايىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بولسا، بولەك جازىلادى: اق ايۋ، قوڭىر ايۋ، قارا بۇرىش، قىزىل بۇرىش.
2) ءبىرىنشى سىڭارى ءتۇستى بىلدىرەتىن سىن ەسىمدەر نەمەسە ءار ءتۇرلى ەسىم سوزدەر، ەكىنشى سىڭارى اعاش، ءشوپ، گۇل، تىكەن، جاپىراق، تامىر، قۇس، بالىق تاۋىق، قۇرت، جيدەك، جەمىس سياقتى جالپى اتاۋلار بولىپ كەلەتىن تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى: قاراتورعاي، قاراعاش، قاراقۇرت، قاراجيدەك، قارابيداي، قىزىلجيدەك، ءسارىشوپ، ساراعاش، قاراكۇيە، قاراقات، قوڭىراۋشوپ، سالەمشوپ، تاراقبالىق، كۇركەتاۋىق، تۇيەتاۋىق، قويانوتى، كيىكوتى، تۇيمەجاپىراق، سۋجاپىراق، سۇتجاپىراق، ارەكتىكەن.
36. ەكى تۇبىردەن قۇرالىپ، تەرمينگە اينالعان تەحنيكا، شارۋاشىلىق، تۇرمىس، مادەنيەت، ونەر، سپورت ت.ب. سالالارعا قاتىستى زات، قۇرال جابدىق، ۇعىم اتاۋلارى مەن ءار الۋان ماماندىق، كاسىپ، قىزمەت يەلەرىنىڭ اتتارى بىرىگىپ جازىلادى. مىسالى: شاڭسورعىش، ەتتارتقىش، بەساتار، ونەرتاپقىش، جانكۇيەر، بەسسايىس، اقسۇيەك، قوسقۇلاق، اققۇلاق، سوقىرتەكە، بالتامتاپ (ويىن اتتارى), بەتاشار، توقىمقاعار، اقسارباس ( ىرىم، ءداستۇر اتاۋلارى), توعىزقۇمالاق، اساتاياق، الىپساتار.
37. ەكىنشى سىڭارى ارالىق، تانۋ، سىماق دەگەن سوزدەر نەمەسە ءبىرىنشى سىڭارى فوتو، ەلەكتر، راديو، اۆتو، اۆيا، اەرو، كينو، گيدرو، اگرو، ترانس، پوست، ينفرا، ۋلترا، يزو، پوست، گيپەر, ال ەكىنشى سىڭارى قازاق سوزدەرى بولىپ كەلگەن تىركەستەر بىرگە جازىلادى. مىسالى: حالىقارالىق، اۋدانارالىق، كونتينەنتارالىق، جاراتىلىستانۋ، شىعىستانۋ، ابايتانۋ; فوتوسۋرەت، ەلەكترۇستارا، راديوقابىلداعىش، اۆتوقالام، اەروشانا، كينوقوندىرعى، اگروشارالار، ينفراقىزىل، ۋلتراكۇلگىن، يزوسىزىق، گيدروجازىقتىق، پوستكەڭەستىك.
ەسكەرتۋ. بىرىگىپ جازىلۋى داستۇرگە اينالعان دۇنيەجۇزىلىك، بۇكىلوداقتىق، بۇكىلحالىقتىق، قيىرشىعىستىق، ورتازيالىق سياقتى سىن ەسىمدەر وسى تۇرىندە جازىلادى (ولار سوزدىكتە بەرىلەدى).
38. ەكى، كەيدە ءۇش سوزدەن قۇرالعان كىسى اتتارى مەن گەوگرافيالىق اتاۋلار، نەگىزىنەن، ءتۇبىرى ساقتالىپ، بىرگە جازىلادى، مىسالى: دوسجان، وتەپبەرگەن، ءابدىماناپ، مەرگەنباي، قارتباي، تالدىقورعان، جەزقازعان، ەكىباستۇز، قىزىلجارقۇدىق، اقتۇيەساي، اقدالاسار.
الدىڭعى سىڭارى داۋىستى دىبىسقا اياقتالىپ، ەكىنشىسى داۋىستىدان باستالاتىن كىسى اتتارىنداعى قاتار كەلەتىن ەكى داۋىستىنىڭ ءبىرى (العاشقىسى) ءتۇسىرىلىپ جازىلادى: قوجا+احمەت – قوجاحمەت، تورى+ايعىر – تورايعىر، ءمىرزى+الى – ءمىرزالى (نەمەسە مىرزالى).
ەسكەرتۋ. ا) ادام اتتارىنىڭ ىشىندە بەك، حان، مىرزا، ءالى ء(الي، عالي), سياقتى سوزدەرمەن جاسالعان ەسىمدەردىڭ سىڭارلارى دا ءاردايىم بىرىگىپ جازىلادى: مىرزالى، تۇرسىنزادا، ءابۋالى ء(ابۋالي), قۇلمۇحامبەت، بەكمۇحامبەت; سوڭعى كەزدەردە بايقالعانداي جالقى ەسىمدەردىڭ سىڭارلارىن اجىراتىپ جازۋ (مىرزا ءالى، بەك مۇحامبەت، سوۆەت حان دەپ جازۋ تاجىريبەسى دۇرىس ەمەس.
ۇلى، قىزى سوزدەرى فاميليانى جانە اكەسىنىڭ اتىن بىلدىرەتىن سوزدەرمەن تىركەسكەندە، جالقى ەسىمگە قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: باۋىرجان مومىشۇلى، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ، سارا ساتبايقىزى ەسوۆا.
ءا) ەكى تۇبىردەن قۇرالعان بىرقاتار كىسى اتتارى ءتۇبىر تۇلعالارى وزگەرىپ بىرىككەن تۇرىندە جازىلادى. مىسالى: دامەتكەن، ۇلبوسىن، ۇلمەكەن (دامەەتكەن، ۇلماەكەن، ۇلبولسىن ەمەس).
ب) ەكىنشى سىڭارى ق، ك دىبىستارىنان باستالاتىن كەيبىر كىسى اتتارى ەكى ءتۇبىردىڭ ۇندەسۋ ىڭعايىنا قاراي دا جازىلادى. مىسالى: كۇسەپقالي، قوسكەلدى، ايتقوجا، سەيىتقۇل، اققىز; الدىڭعى ءتۇبىر داۋىستى دىبىستار مەن ۇياڭ، ءۇندى دىبىستارعا اياقتالعاندا، كەلەسى ءتۇبىردىڭ باسقى دىبىستارى ۇياڭداپ، ع، گ بولىپ ايتىلسا، ع، گ ارىپتەرى جازىلادى. مىسالى: امانگەلدى، نۇرگەلدى، تورەگەلدى، نۇرعيسا، نۇرعوجا، ەسەنعۇل، قاراگوز، بوتاگوز، ايعىز. ال قاتاڭ تۇردە ايتىلسا، ق، ك ارىپتەر جازىلادى. مىسالى: ابىلقايىر، ابدىقادىر، ابىلقاسىم، قالامقاس، بيبىكامال، شامشىقامار;
ۆ) قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى مەن اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردەن جاسالعان كىسى اتتارى قاتارىنان ەكى داۋىسسىز دىبىستان باستالمايدى، ولاردىڭ نە الدىنان، نە ورتاسىنان ى، ءى ارىپتەرىنىڭ ءبىرى جازىلادى. مىسالى: ىسقاق، (سقاق ەمەس), ىسقاقباي (سقاقباي ەمەس), سىماحان (سماحان ەمەس), سىماتاي (سماتاي ەمەس), سىلانوۆ (سلانوۆ ەمەس), ىرزا (رزا ەمەس), ىرزاباي (رزاباي ەمەس), ىرسالدى (رسالدى ەمەس);
گ) اتتاس جەرلەردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن الدارىنان قولدانىلاتىن انىقتاۋىش ەسىمدەر باس ارىپتەن باستالىپ، بولەك جازىلادى. مىسالى: كىشى ازيا، ورتالىق ازيا، ۇلكەن قاراوي، كىشى قاراوي.
ءVى. قوس سوزدەردىڭ جازىلۋى
39. قوس سوزدەردىڭ بارلىق ءتۇرى دەفيس (-) ارقىلى جازىلادى. مىسالى: دۇركىن-دۇركىن، ۇلكەن-كىشى، ۇلكەندى-كىشىلى، اياق-تاباق، قىپ-قىزىل، قولما-قول، كوزبە-كوز، قولدى-قولىنا، جالت-جۇلت، وزىنەن-ءوزى، قاراپتان-قاراپ، نەكەن-ساياق، ءجون-جوسىق، ساياسي-بۇقارالىق.
ارالارىندا دا، /دە، تا، /تە شىلاۋىن سالىپ، ەتىستىكتىڭ بۇيرىق راي تۇلعالارىنان جاسالعان سيپاتتاما تىركەستەر قوس سوزدەر سياقتى دەفيسپەن جازىلادى، شىلاۋ ءسوز ءبىرىنشى سىڭارعا (سوزگە) قوسىلىپ بەرىلەدى: ۋدا-شۋ (ايعاي), اسپا-توك (بايلىق), ۇردا-جىق (مىنەز) كەلدى-كەت (نەمەسە كەل-كەت بولىپ وتىرۋ).
ءVIى. قوسىمشالاردىڭ جازىلۋى
40. قوسىمشالار ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى داۋىستى دىبىستىڭ اۋەنىنە قاراي، بۋىن ۇندەستىگى بويىنشا، يا جۋان، يا جىڭىشكە بولىپ جازىلادى. مىسالى: جۇمىس-شى-لار-دىڭ، ينستي-تۋت-تار، پلە-نۋم-دا، بەللە-تەن-دەر، مۇعا-ءلىم-گە، پو-لاك-تەر، پەدا-گوگ-تار، گەو-لوگ-قا.
ەسكەرتۋ. كۇنا، كىنا، ءشۇبا، كۋا، ىڭكار، كۇمان، كۇلاش، كۇلاي، ءمۇتان سياقتى سوڭعى بۋىنىندا جىڭىشكە ءا ءارپى جازىلاتىن سوزدەرگە قوسىمشالار جىڭىشكە جالعانادى، تەك بارىس جالعاۋى مەن ەتىستىك تۋدىراتىن -لا جۇرناعى جۋان ايتىلىپ، جۋان جالعانادى. مىسالى: كۇناسىز، كۇنالى (بىراق كىناعا باتۋ، كۇنالاۋ), ءشۇباسىز، ءشۇبالى، (بىراق ءشۇبالانۋ), كۋاسى، كۋالىك (بىراق كۋاعا تارتۋ), كۇمانسىز (بىراق كۇماندانۋ), كۇلاشتىڭ (بىراق كۇلاشقا).
41. سوڭعى دىبىستارى رك، رگ، نك، يگ، كس، كت، سك، لك، نكت سياقتى داۋىسسىزدار تىركەسىنە بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشالار ءاردايىم جىڭىشكە تۇردە جالعانادى. سوڭعى ك، گ دىبىستارىنىڭ جىڭىشكە ايتىلۋىنا بايلانىستى. مىسالى: پاركتەن، پارككە، پاركى، ميتينگىلەر، ميتينگىگە، فاكتىگە، فاكتىسى، پولككە، پولكتەر، پولكى، پۋنكتتەردى، انسامبىلگە، ءانسامبىلى.
ەسكەرتۋ. ورىس تىلىندە بر، بل سياقتى ارىپتەرگە اياقتالاتىن سوزدەر ءبىر، ءبىل بولىپ جازىلاتىندىقتان، قوسىمشالار جىڭىشكە جالعانادى.
42. ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى قاتاڭ بولسا، داۋىسسىزدان باستالاتىن قوسىمشانىڭ باسقى دىبىسى دا قاتاڭ، ال ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى ۇياڭ يا ءۇندى بولسا، قوسىمشانىڭ باسقا دىبىسى دا ۇياڭ يا ءۇندى بولىپ جالعانادى. مىسالى: استىق-تى، استىق-تان، تابىس-پەن، ايت-تىر، تراكتىر-لار، قاعاز-دار، قۇم-مەن، اۋىز-بەن.
ەسكەرتۋ. ب، ۆ، گ، د ارىپتەرىنە بىتەتىن سوزدەرگە داۋىسسىز دىبىستان باستالاتىن قوسىمشالار تەك قاتاڭ دىبىستان باستالىپ جالعانادى. مىسالى: شتاب-تان، كلۋب-قا، پاراد-تان، پاراد-قا، اكتيۆ-كە، پاسسيۆ-كە، پەداگوگ-تار، مادريد-تەن.
43. ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى س نەمەسە ز بولىپ، وعان س، ش دىبىستارىنان باستالاتىن قوسىمشا جالعانعاندا، ءتۇبىردىڭ سوڭعى دىبىسى وزگەرتىلمەي جازىلادى. مىسالى: جۇمىسشى (جۇمىششى ەمەس), باسشى (باششى ەمەس), ءسوزسىز ء(سوسسىز ەمەس), جازسىن (جاسسىن ەمەس), كوزسىز (كوسسىز ەمەس).
44. ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى ي بولىپ، وعان ع، گ، ب دىبىستارىنىڭ بىرىنەن باستالاتىن قوسىمشا جالعانعاندا، ول دىبىس وزگەرتىلمەي جازىلادى. مىسالى: كۇنگە (كۇڭگە ەمەس), جانبايدى (جامبايدى ەمەس), جانعا (جاڭعا ەمەس).
45. -وۆ، -ەۆ جۇرناقتارى ارقىلى جاسالعان فاميليالارعا قوسىمشا ءتۇبىر ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى داۋىستى دىبىستىڭ جۋان-جىڭىشكەلىگىنە قاراي جالعانادى. مىسالى: ابىلتاەۆقا (سوڭعى بۋىن – تاي – جۋان), ابىلبەكوۆكە (سوڭعى بۋىن – بەك), ءجۇسىپوۆتىڭ (سوڭعى بۋىن – ءسىپ).
46. قوسىمشالار داۋىستى دىبىستان باستالعاندا، ءتۇبىردىڭ سوڭىنداعى ق، ك، پ دىبىستارى ۇياڭداپ، ع، گ، ب (نەمەسە ۋ ) بولىپ وزگەرگەن تۇرىندە جازىلادى. مىسالى: تاراق – تاراعى، تايلاق – تايلاعى، قىزىق – قىزىعى، جۇرەك – جۇرەگى، تىك – تىگەدى، كىتاپ – كىتابى، جاپ – جابادى، تاپ – تاۋىپ – تابادى، كەپ – كەۋىپ – كەبەدى. بىراق قازاقى (ات), قالماقى (ەر) سياقتى بىرەر سوزدەردىڭ ءتۇبىرى ساقتالىپ جازىلادى.
ەسكەرتۋ. ا) سوڭعى بۋىندا ى، ءى دىبىستارى بار كەيبىر سوزدەرگە داۋىستى دىبىستان باستالاتىن قوسىمشا جالعانعاندا، ى دىبىستارى ءتۇسىپ قالادى. مىسالى: ورىن+ى – ورنى، قۇلىق+ى – قۇلقى، ءارىپ+ى – ءارپى، ەرىن+ى – ەرنى، كورىك+ى – كوركى، حالىق+ى – حالقى، ويىن+ا – وينا، ۇرىك+ەك – ۇركەك (مۇنداي سوزدەر ەملە سوزدىكتەرىندە تولىق كورسەتىلەدى).
ءا) اۋىل، داۋىس، داۋىل، قاۋىن، قۇيىن، ءتۇيىن بىرقاتار سوزدەردە تاۋەلدىك جالعاۋى جالعانعاندا، ى ءارپى تۇسىرىلمەي جازىلادى: داۋىسىم، داۋىلى، قاۋىنى، قۇيىنى، ءتۇيىنى.
ب) پ, ح دىبىستارىنا اياقتالاتىن كىرمە سوزدەرگە داۋىستىدان باستالعان قوسىمشا جالعانعاندا، پ، ح دىبىستارى ۇياڭدامايدى: پرينسيپ-ءى، تيپ-ءىن-دە – تيپىندە، وكوپ-ى – وكوپى، سەح-ى – سەحى، ءالماناح-ى - ءالماناحى، تاريح-ى – تاريحى.
47. ند، من، كت، نگ، مب، سك، فت سياقتى دىبىستار تىركەسىنە بىتەتىن سوزدەرگە قوسىمشالار ى، ءى دانەكەرى ارقىلى قوسىلادى. مىسالى: فوند – فوندى-عا، فوند-ى-نى، فوند-ى-دان، فوند-ى-سى; شريفت – شريحت-ءى-گە; شتامپ – شتامپ-ى-لاۋ; فاكت – فاكت-ءى-گە; ميتينگ – ميتينگ-ءى-گە; وبيەكت – وبيەك-ءى-لەر، وبيەكت-ءى-گە; رومب – رومب-ى-نىڭ.
48. ست، زد دىبىستار تىركەسىنە بىتكەن سوزدەر ءتۇبىر كۇيىندە ەشبىر وزگەرىسسىز جازىلادى دا، ولارعا قوسىمشالار جالعانعاندا، تۇبىردەگى سوڭعى داۋىسسىز ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: ترەست – ترەستىڭ، ترەس-ىنە; ۆەدومست – ۆەدوموس-قا، ۆەدوموس-ى; سيەزد – سيەز-گە، سيەز-ءى-ءنىڭ; سوتسياليست – سوتسياليستكە، سوتسياليستىك.
49. باس ارىپتەردەن قىسقارعان سوزدەر تەك قانا داۋىسسىز دىبىستاردان تۇرسا، ولارعا قوسىمشالار سوڭعى ءارپىنىڭ جۋان يا جىڭىشكە ايتىلۋىنا قاراي ۇندەسىپ، يا جۋان، يا جىڭىشكە بولىپ، دەفيس ارقىلى جازىلادى. مىسالى: تمد-عا، اقش-قا. ال ارالارىندا نەمەسە سوڭىندا داۋىستى دىبىس ارىپتەرى تۇرسا، قوسىمشا سول دىبىسقا ۇندەسىپ، جۋان نە جىڭىشكە بولىپ دەفيس ارقىلى جازىلادى. مىسالى: يۋنەسكو-نىڭ، ناتو-عا، بۇۇ-نىڭ.
50. تىرناقشاعا الىنعان سوزدەرگە جالعاناتىن قوسىمشالار تىرناقشانىڭ ىشىنە جازىلادى. مىسالى: ول ولەڭ “قازاق ادەبيەتىندە” باسىلدى; لەۆ تولستويدىڭ “سوعىس جانە بەيبىتشىلىگىن” قازاق تىلىندە دە، ورىس تىلىندە دە وقىدىق.
ءVIIى. شىلاۋ سوزدەردىڭ جازىلۋى
51. شىلاۋ سوزدەر تومەندەگىشە جازىلادى:
ا) شىلاۋلار، نەگىزىندە، بولەك جزىلادى. مىسالى: ساباقتان كەيىن، جينالىسقا دەيىن; قاعاز دا، قارىنداش تا; قالام مەن سيا; از با, كوپ پە?
ءا) اق، اۋ، اي، مىس، ءمىس، دى، ءدى شىلاۋلارى وزدەرىنەن بۇرىنعى سوزدەردەن دەفيس ارقىلى ءبولىنىپ جازىلادى. مىسالى: سەن-اق، كەلمەيدى-اۋ، ادەمىسىن-اي، بارىپتى-مىس، شامالى-اق، كورەتىن-ءدى، قوي-اق قوي.
ب) ما (مە، با، بە، پا، پە) سۇراۋلىق شىلاۋى ءتۇبىر مەن قوسىمشا اراسىندا قولدانىلعاندا، مى، ءمى، بى، ءبى، پى، ءپى بولىپ وزگەرگەن قالپىندا بىرىگىپ جازىلادى. مىسالى كەلەمىسىڭ؟ ايتىپپىسىڭ، سۇلتانبىسىڭ؟
ءىح. باس ءارىپتىڭ قولدانىلۋى
52. نۇكتە، سۇراۋ، لەپ بەلگىلەرىنەن كەيىنگى سويلەمنىڭ ءبىرىنشى ءسوزى كوبىنەسە ولەڭنىڭ ءاربىر جولى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى.
53. جالقى ەسىمدەر (كىسى اتتارى، گەوگرافيالىق اتاۋلار، كاسىپورىنداردىڭ اتتارى، كىتاپ، جۋرنال، شىعارما، مەرەكە، مەكەمە، ۇيىم اتتارى ت.ب.) باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى. مىسالى: اباي قۇنانباەۆ، ماكسيم گوركي، بالقاش، الماتى، الەكساندر فادەەۆتىڭ “جاس گۆارديا” رومانى، ناۋرىز مەيرامى.
54. كۇردەلى ەسىمدەردەن قۇرالعان مىناداي اتاۋلاردىڭ ءاربىر ءسوزى باس ارىپپەن جازىلادى:
ا) ەڭ جوعارعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتتارى مەن قۇرمەتتى اتاقتار: قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، قازاقستان حالىق قاھارمانى;
ءا) مەملەكەتتەردىڭ، رەسپۋبليكالاردىڭ، جوعارعى مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ كۇردەلى اتاۋلارىنىڭ ءار ءسوزى باس ارىپپەن جازىلادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى، رەسەي فەدەراسياسى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسى.
ەسكەرتۋ. ءار ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ, ءبىلىم-عىلىم ورىندارىنىڭ، پارتيالاردىڭ، ۇيىمداردىڭ، بىرلەستىكتەردىڭ، قورلاردىڭ ت.ب. كۇردەلى اتاۋلارىنىڭ ءبىرىنشى ءسوزى عانا باس ارىپپەن جازىلادى: سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، عىلىم اكادەمياسى، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، ۇلتتىق بانك قورى، مادەنيەت مينيسترلىگى.
بۇلاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ الدىندا كەلەتىن مەملەكەتتىك، ۇلتتىق، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن سياقتى انىقتاۋىشتاردىڭ ءار ءسوزىنىڭ باس ارىپپەن جازىلۋى ساقتالادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى، رەسەي فەدەراسياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتى.
55. ءبىرىنشى ارىپتەردەن قىسقارعان سوزدەردىڭ ءاربىر ءارپى باس ارىپپەن جازىلادى. مىسالى: تمد (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى), قر (قازاقستان رەسپۋبليكاسى), بۇۇ (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى), اق (اكسيونەرلىك قوعام), كجد (كەدەندىك جۇك دەكلاراتسياسى).
ەسكەرتۋ. ارىپتەردەن قىسقارعان سوزدەردىڭ بىرقاتارى وزگە تىلدەردەگى تۇلعاسىمەن قولدانىلادى: ناتو، يۋنەسكو، گۋلاگ، ۋاز (اۆتو ماشينەسى).
العاشقى ءسوزدىڭ باسقى بۋىنىنان، سوڭعى سوزدەردىڭ باس ارىپتەرىنەن قىسقارىپ جاسالعان سوزدەردىڭ قىسقارعان بۋىنىنىڭ العاشقى ءارپى باس ارىپپەن، قالعان ارىپتەرى كىشى ارىپپەن جازىلادى، ال ودان كەيىنگى باس ارىپتەردەن قىسقارعان تۇلعالار سول كۇيىندە ساقتالادى. مىسالى: قاز.اقپارات (قازاق اقپارات اگەنتتىگى), كازمۇۋ – قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى.
ح. سوزدەردىڭ تاسىمالدانۋى
56. جازىپ كەلە جاتقاندا جولعا سىيماعان ءسوز بۋىن جىگىنە قاراي تاسىمالدانادى. مىسالى: الا-قان، ور-نا-لاس-تى-رۋ.
57. ەكى داۋىستى دىبىستىڭ ورتاسىندا كەلگەن ي مەن ۋ دىبىستارى بار سوزدەردى بۋىنداعاندا، بۇل دىبىستار كەلەسى بۋىننىڭ باسىندا كەلەدى جانە سولاي تاسىمالدانادى. مىسالى: دا-ۋىس (داۋ-ىس ەمەس), سا-ۋات (ساۋ-ات ەمەس), دا-يىندىق (داي-ىندىق ەمەس), قۇ-يىن (قۇي-ىن ەمەس). ال ۇۋ، ءۇۋ، ىي، ءىي قوسار ارىپتەردىڭ ورنىنا جازىلعان ۋ، ي ارىپتەرى بار سوزدەر بۋىندالعاندا كەلەسى بۋىن داۋىستى ارىپتەن باستالادى جانە سولاي تاسىمالدانادى. مىسالى: بۋ-ىن، سۋ-ىق، قۋ-ا-قى، قي-ىن، تي-ىن، جي-ىن (تاسىمالداۋدىڭ بۇل ءتۇرى قازاق ءتىلى تابيعاتىنا قاراي ەمەس، قوسار دىبىستاردى ي، ۋ دەگەن جالاڭ تاڭبالارمەن جازۋعا بايلانىستى قولدانىلاتىن شارتتى ەرەجە).
ەسكەرتۋ. سوز ىشىندە ءۇش داۋىسسىز دىبىس قاتار كەلگەندە، الدىڭعى جولدا ەكى داۋىسسىزدى قالدىرىپ، كەلەسى جولعا ءۇشىنشى داۋىسسىز دىبىس ءارپىن شىعارىپ تاسىمالداۋ كەرەك. مسىالى: قۇمىرس-قا، (قۇمىر-سقا ەمەس), كۇڭگىرت-تەۋ (كۇڭگىر-تتەۋ ەمەس), جاڭعىرت-تى (جاڭعى-رتتى ەمەس).
58. جازىپ كەلە جاتقاندا جولعا سىيماسا, مىناداي ورىنداردا تاسىمال جاساۋعا بولمايدى:
ا) ەكى، ءۇش ودان دا كوپ ارىپتەردەن قۇرالعان ءبىر بۋىندى سوزدەر جەكە تۇرعاندا تاسىمالدانبايدى. مىسالى: اي، كۇن، كارتس، پۋنكت;
ءا) ءسوزدىڭ جەكە ءارپىن سول جولدىڭ وزىندە قالدىرۋعا دا، كەلەسى جولعا تاسىمالداۋعا دا بولمايدى. مىسالى: ارا (ا –را، ار-ا ەمەس), الاقان (ا-لاقان ەمەس);
ب) باس ارىپتەن قىسقارعان سوزدەردى تاسىمالداۋعا بولمايدى. مسىالى: بۇۇ ب-ۇۇ نەمەسە بۇ-ۇ ەمەس);
ۆ) كىسى اتىنىڭ قىسقارتىلىپ الىنعان ارىپتەرىن (ينيسيالدارىن), فاميليادان ايىرىپ، سول جولدا قالدىرماعان دا، ەكىنشى جولعا كوشىرمەگەن دە دۇرىس: ا.س.پۋشكين، م.و.اۋەزوۆ، و.و.سۇلەيمەنوۆ، (ا.-س. پۋشكين نەمەسە ا.س.-پۋشكين ەمەس, م.-و.اۋەزوۆ، م.و.-اۋەزوۆ ەمەس, و-و.سۇلەيمەنوۆ نەمەسە و.و.-سۇلەيمەنوۆ ەمەس).
گ) سيفر ارقىلى تاڭبالاناتىن سانداردى ولارعا قاتىستى قىسقارعان اتاۋلارىنان بولمەي تاسىمالداعان ءجون. مىسالى: 25 گا (25-گا ەمەس), 50 سم (50-سم ەمەس), 50% (50-% ەمەس).
رابيعا سىزدىق
ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
Abai.kz
