Qúrmetti oqyrman! «Abai.kz» aqparattyq portaly túraqty týrde jýrgizip kele jatqan internet-konferensiyanyng osy jolghy qonaghy tәuelsiz jurnalist, qogham qayratkeri, kýresker Janbolat Mamay myrza boldy.

«Abai.kz» oqyrmandary tarapynan Janbolat Mamay myrzagha úzyn-yrghasy 50-den asa súraq kelip týsti. Spiykerimiz 2 saghatqa juyq uaqyt otyryp, sizderding súraqtargha jauap berdi.

Súraqtardyng qaytalanuy men oqyrmandar arasynda oijarys, pikir-talastyng oryn aluyna baylanysty, spiyker Janbolat Mamay myrzanyng súhbat barysynda aitqan ótkir oilaryn yqshamdap jariyalaudy jón sanadyq.

-Jәke, әueli qosh keldiniz! Partiya! Ángimeni sodan bastayyqshy... Súraq óte kóp. Áleumettik jeli pikirleri de әrtýrli. Qoldaushylar kóp pe, joq әlde dattaushylar ma? Jalpy partiya qúru praktikalyq týrde qanshalyqty mýmkin mәsele?

-Partiyany qúru mýmkindigi tolyq bar. Óitkeni qazir bizdi qoldap jatqan azamattar óte kóp. Mysaly, oblystardan kóp adamdar habarlasyp, óz aimaqtaryna kezdesulerge shaqyryp jatyr. Bizding Almatydaghy kensemizge kelip, ózderining úsynys-tilekterin bildirip jatqandar da kóp.

Ótkende «Datqa» súhbat berip, sol jerde telefonymdy qaldyryp em, qazir tynym joq. Sondyqtan meninshe, partiya qúrugha, qol jinaugha, adamdardy toptastyrugha tolyq mýmkindik bar. Biraq, tirkey me, tirkemey me, ol endi basqa mәsele. Biraq, biz partiyany qúramyz.

Bizding partiyamyz – jastardyng partiyasy bolady

-Pissimistik kózqaras shyghar, biraq tirkelmese she?

-Tirkemey qoyy mýmkin. Oghan týrli syltau tabylady. Meyli, tirkemese de júmys jasaymyz. Sondyqtan, meninshe, dәl qazirgi tanda Qazaqstanda qalyptasqan protestik kózqarasty, qarsylyq pikirlerdi paydalanyp, shyn mәninde taza últtyq dengeydegi, oppozisiyalyq-demokratiyalyq partiyany qúrugha bir mýmkindik tuyp túrghan kez osy dep oilaymyn. Qazirgi kezen. Shyny kerek, qazir halyq búrynghyday emes, ózgeristi qalap otyr. Qazaqstanda qanday da bir sayasy ózgeris bolsyn, demokratiyalyq reformalar jýrgizilsin, elde qalyptasqan myna jaghday onalsyn dep otyrghan azamattardyng sany óte kóp. Onyng mysaly, ótken preziydenttik saylau. Azamattar Qosanovqa dauys berdi dep aitpas edim. Azamattar biylikke qarsy dauys berdi. Óitkeni 30 jylda júrt sharshady. Jana sayasy reformalardy talap etip otyr.

Sosyn, bizge habarlasyp jatqandardyng kóbisi serpilip otyr. Óitkeni bizding qúrayyq dep otyrghan partiyamyz jastardyng partiyasy bolady. Basshylyqta, basqarushy organdarda jastar bolady dep otyrmyz. Negizgi iydeya da jastardan tarap otyr. Sondyqtan, búl jana bir ózgeristerdi alyp keletin sayasy kýsh bolady dep biz ýmittenemiz.

-Jalpy, jana partiya qúru turaly búghan deyin de aitylyp jýrdi. Biylik tranziyti kezinde búl mýmkin mәsele, әriyne. Kez-kelgen jaghdayda, kez-kelgen memlekette. Mysaly, preziydent Toqaevqa ózining jana partiyasyn qúru kerek degen, sosyn Shymkentting әkim bolghan Gh.Ábdirahymov partiya qúruy mýmkin degen sayasy boljamdar aityldy. Qazir «deputat Tileuhannyng kelini partiya qúrayyn dep jatyr» degen aqparat qyzu talqyda. Sizder...Jalpy partiya qúru turaly iydeya qashannan beri oida jýr?

-Óte qyzyq súraq. Negizi búl mәseleni biz kópten beri oilastyryp keldik. Ózimizding ortamyzda san ret talqy jasadyq. Barlyq mýmkin jaghdaydy oilastyrdyq. Sóitip, ortaq sheshimge keldik.

Qazir qarap otyrsanyz, Qazaqstanda birde-bir tәuelsiz sayasy partiya joq. «Núr Otan» dominant bolyp otyr. Qalghandary sonyng fraksiyalary sekildi...

«JSDP-nyn» «Núr Otandy» jenetin mýmkindigi bar edi

-JSDP she? Resmy týrde ol oppozisiyalyq partiya...

-JSDP 26-sәuirde tóraghasy auysyp, basshylyqqa Ermúrat Bapy myrza kelgennen keyin bir ózgerister bola ma degen ýmit boldy. Ashyghynda Ermúrat Bapy kelgennen keyin sol úiymdastyru júmystaryn bastady. Preziydent saylauynan keyin shamamen mausym aiynda kezdestik, ol kisimen. Ol kisi «bizding zamanymyz ótip bara jatyr eken. Eldegi ózgeristerding katalizatory jastar bolyp bara jatyr. Sondyqtan men ózimning ornymdy bosatyp, alda bolatyn siezde, partiyanyng qúryltayynda seni tóraghalyqqa úsynsam» degen úsynysyn aitty. Men basynda oilandym, әriyne. Óitkeni búl partiyanyng aty shyny kerek, asa jaqsy emes.

2009 jyly eki pariya, Bolat Ábilov basqaratyn «Azat» partiyasy men «JSDP» birikti. Sol eki partiya birikken kezde men sol partiyanyng prezidium mýshesi boldym. 21 adam boldyq. Ol kezde partiyanyng prezidiumynda óte belgili azamattar boldy. Toqtar Áubәkirov, Baltash Túrsymbaev boldy.

Sonday bir ýlken sayasy partiya qúryldy da, 2013 jyly eki partiyanyng joly bólindi. Búl jerde sol bayaghy ambisiya mәselesi bar, sosyn biylikting aralasauy boldy. Men sol partiyanyng bólinisin qatty synaghan adamdardyng birimin. Jarmahan Túyaqbaydy jeke synadym. Mening oiymsha, Jarmahan Túyaqbay bastaghan toptyng ishki talasy partiyanyng bólinuine alyp keldi. Men búl oiymnan qaytpaymyn. 2013 jyly bólindi. Sodan beri shyny kerek partiyanyng ataghy jaqsy bolghan joq.

JSDP-daghy tónkeristi biylik úiymdastyrdy

Odan keyin tipti joq bolyp ketti. Eshqanday qoghamdyq-sayasy ortada ról atqarghan joq. Eshqanday sayasy prosesterge aralasqan joq. Jer mitingilerine qatysqan joq. Tek qana saylau kezinde bastary qyltiyp shyghady da, odan keyin joq bolyp ketedi. Sonday bir partiyagha ainalyp ketti. Men oilandym... Jalpy osynday partiya kerek pe, kerek emes pe? Álde jana partiya qúrghan dúrys pa?

Bir qaraghanda partiya degen adamdar ghoy... JSDP oppozisiyalyq birden-bir resmy týrde tirkelgen partiya boldy. Eger biz búl partiyagha kelsek, onda protestik kózqarastaghy, býgingi biylikke narazy barlyq túlghalardyng basyn qosugha mýmkindik bolar edi. Mysaly, Rysbek Sәrsenbaydy, Sergey Duvanovty, basqa da kóptegen azamattardy shaqyryp, alda bolatyn parlament saylauyna dayyn, deputat bolatyn kýshti tizim jasasaq, biz «Núr Otandy» tas-talqan etip jenuge mýmkindigimiz bar edi.

Óitkeni azamattar qazir biylikting partiyasyna da, ýmitkerine de dauys bermeydi. Júrt halyqtan shyqqan, halyqtyng sózin sóileytin, ózgeris әkele alatyn sayasy kýshke jaqtasady. Sol túrghydan alghanda, JSDP partiyasynda bir mýmkindik boldy.

Ol ýshin partiyanyng imidjin jasau kerek. Tolyq rebrending jasap, basshylyq qúramyn, filialdaryn auystyryp, jana azamattardy, jastardy, kóptegen myqty azamattardy tartyp, myqty sayasy partiya qúryp, parlament saylauynda 60-70 payyz dauys alugha bizding mýmkindigimiz boldy.

Biraq, biylikte de boljaytyn, aldyn-ala esepteytin azamattar, sarapshylar, strategter bar. Osy mýmkindikti olar bayqady da, partiyany parlamentke jaqyndatpau ýshin 6-qyrkýiekte bolghan «tónkeristi» úiymdastyrdy.

Óitkeni zandyq túrghydan, partiyanyng jarghylyq túrghysynan qaraytyn bolsaq, shiykilik kóp boldy. Ol jaghynan Ermúrat Bapy partiya tizginin op-onay qaytaryp alatyn edi. Biraq, biylik búl siezding nәtiyjesin tolyq moyyndap, partiyany ózderining adamdaryna alyp berdi.

Qogham talap etse, biylik tirkeydi

Sondyqtan, basqa amal joq, jana sayasy partiya qúru qaldy. Jana sayasy partiyanyng qúramyna oblystardaghy, osyndaghy azamattyq qogham ókilderi men belgili bedeldi azamattar bar, kóbi qosylugha dayyn. Qazir olar birinen song biri mәlimdemelerin jasaydy. Bizding qatarymyzgha qosylady. Al, endi jalpy, elde ózgeris jasaudyng eki-aq joly bar. Kez-kelgen elde. Birinshi joly – saylau arqyly. Yaghni, әdiletti saylau arqyly parlament nemese preziydent saylauyna qatysasyz. Bәsekege týsesiz. Ózinizding myqty ekeninizdi dәleldeysiz. Ornynyzdy alasyz da, reformalar jasaysyz. Ekinshisi – kóshege shyghu. Ol maydan.

Biraq, biz osy azamattyq qogham ókilderin, býkil jan-jaqtaghy bedeldi azamattardy bir sayasy tudyng astyna, bir sayasy maqsattyng astyna biriktire alsaq, búl elde ózgeris jasaugha bolady.

Al partiyany tirkeu ya tirkemeuge kelsek, eger shynymen qoghamda bir keremet birigu bolyp, biylikten talap etilse, biylik tirkeydi. Eshqayda ketpeydi. Tirketuge bolady dep oilaymyn. Tek talap kýshti boluy kerek.

Toqaev óz sayasatyn jýrgizedi

-Qalay oilaysyz, qazirgi sayasy «elita» ainalasyndaghy talas-tartystyng órshuine baylanysty qosymsha kýshting nemese ýshinshi toptyng oyanuyna qazirgi biylikting ózi mýddeli emes pe?

-Kelisemin. Qazir biylikte shynymen birkelkilik joq. Búrynghyday monolitti biylik joq. Rendal Kollins degen amerikanyng ataqty sosiolog ghalymy bar. Sol revolusiya boludyng birneshe alghyshartyn kórsetedi. Sonyng negizgi alghysharty – elitanyng ishindegi bólinis, talas-tartys. Olardyng birikpeui – elde revolusiyalyq ózgeris jasaugha jol ashady.

Endi ol birneshe mәseleni kóresetedi. Birinshi  - elitanyng ishindegi ózara jarylys. Ekinshisi – biylikting kýshtik qúrylymdargha ailyq tóley almauy. Ýshinshisi – kýshtik qúrylymdardyng ózderining ishinde ydyrau bastalyp, olardyng halyq jaghyna ótui. Tórtinshisi – halyqtyng jappay bas qosyp, mitingilerge shyghuy. Osy tórt faktor oryn alatyn bolsa elde revolusiyalyq ózgeris jasaugha bolady.

Kollins 80-jyldary osynday teoriyalyq ghylymnyng negizinde «10-15 jylda KSRO ydyraydy» dep boljam jasaghan alghashqy ghalym.

Osy túrghydan alghanda shyn mәninde, әrtýrli toptar payda boluda. Qalay desek te, preziydent Toqaev ózining sayasatyn jýrgizuge tyrysady. Nazarbaevtyng ainalasyndaghy toptar bar. Olar da óz sayasatyn jýrgizuge tyrysady. Sondyqtan, shyn mәninde bólinis bar. Biraq, sonymen qatar halyq ta búrynghyday enjar emes. Halyq belsendi. Ásirese, әleumettik jelilerding kýshi myqty. Odan keyin saylaudyng dýmpui әli basylghan joq. Sonyng iynersiyasy men alda kele jatqan parlament saylauy bar.

Janbolat Mamay ekinshi Qosanov pa?

-Tehas, oqyrman: Janbolat myrza, siz parlament saylauy aldynda biylikting oilap tapqan taghy bir «Qosanovy» emessiz be? 2030, 2050 2070, 2090, 3010 damu strategiyasymen aldaytyn elimizding «Núr Otan» partiyasyna 100 payyz senbeymin. Kele jatqan әriyne ýirenshikti kezekten tys saylaugha barmaymyn. Sebebi saylaudyng әdil ótpeytinine 100 payyz senimdimin. Biz az ghana 30 shaqty jylda tәuelsiz el bolyp, elimizding bar tabighy baylyghyn shet elge satyp jibergenimizge qatty qinalamyn...

- Qosanovqa baylanysty jalpy, Ámirjan Qosanovty osy preziydent saylauy bastalghan tústa da qoldaghan joqpyn. Ol turaly ashyq aittym. Óitkeni búl biylikpen kelisilip jasalyp jatqan joba ekenin bildim, jәne aittym da. Qosanovqa qoyatyn súraqtarymdy qoyghym kelip, «Politon» klubyna shaqyrdyq. Ol ózi keluden bas tartty.

Al, endi partiya turaly aitsaq, eshqanday da biylikpen kelisim joq. Qayta bizge biylik qysym jasay bastady. Mysaly, maghan oblystargha shyghugha tyiym salyp jatyr. Probasiya degen bar. Men tek qana Almaty qalasynda otyruym kerek eken. Sondyqtan men birnәrse aitqym kelip otyr, biz tek qana elde ózgeris jasaudy talap etip otyrmyz. Eng basty mәsele – mening jasym qazir 31-de. Eki-ýshi jyl júrtty aldap, odan keyingi qalghan ómirimde tiri ólik bolyp jýrgim kelmeydi. Osy elding ishinde, basymdy tik kóterip jýrgim keledi. Sondyqtan biz sonyna deyin kýresemiz. Eshqashan ózimizding pozisiyamyzdan tayqymaymyz!

-Probasiya demekshi, siz sottalghan adamsyz. Yaghni, shekteu bar. Sottalghan adam qalay partiya qúrady? 

-Partiya bir adamnyng atyna tirkelmeydi ghoy. Partiyany tirkeu ýshin biz qazir bastamashyl toptyng qolyn jinap jatyrmyz. 1000 adam. Onyng ishinde 10 adam úiymdastyru komiyteti irikteledi. Sol 10 adam osy úiymdastyru júmystaryn jýrgizedi. Zang boyynsha osylay. Men búl turaly jan-jaqty oilandym. Jalpy, qysym bolady. Bәrin bilip otyrmyn. Sondyqten men tәuekelge baryp, basymdy bәigege tigip otyrmyn.

Odan keyingi mәsele probasiya qyzmetine qatysty. Men qazir ózimning jazamdy óteuden merziminen búryn bosatu turaly materialdarymdy sotqa dayyndap otyrmyn. Uaqyty kelip otyr. 10-qazan kýni uaqyty keldi.

Negizinen mening býkil merzimim 2020 jyldyng nauryz aiynda bitedi. Biraq, jana zang qabyldanyp jatyr. Ol  boyynsha týrmede otyrghan bir kýn - bir jarym kýnge sanalady.  Sol zang kýshine enetin bolsa, onda men tolyghymen jeltoqsan aiynyng ortasynda bosaymyn jazamnan. Yaghni, bir jarym ay ghana qaldy. Sondyqtan men probasiyagha da qaramay qoghamdyq júmyspen ainalysugha bel budym.

Oydaghy partiyanyng oidaghy atauy - «Ruh» demokratiyalyq partiyasy!

-Tóre, oqyrman: Partiyanyng atauyn Alash nemese Jas Alash dep qoysanyz, belsendi qyzmet kórsetuge dayynmyn.

-Biz búl ataudy da joqqa shyghara almaymyz. Óitkeni partiyanyng atauy, partiyanyng simvolikasy, baghdarlamasy, jarghysy barlyghy siezde qabyldanady. Qazir azamattardyng barlyghynan osy partiyanyng atauyna qatysty úsynystar jinap jatyrmyz. Úsynystar týsip jatyr. «Ruh» partiyasy dep atayyq deydi, bireuler «Halyq» partiyasy degendi úsyndy.  Mine, «Alash» degen ataudy úsynyp jatyr. Osynyng bәrine qarap, dauysqa salyp, kim kóp dauys jinaydy, sol ataudy qabyldaymyz. Alash degen óte qasiyetti úghym, óte kiyeli úghym.

-Bergey, oqyrman: Qúratyn partiya ateistik partiya ma, әlde, múnafiyqtyq partiya bola ma?

-Bizde zanda kórsetilgen, diny partiya qúrugha tyiym salynghan. Sondyqtan, biz jalpy zayyrly memleket qúrudy armandap otyrmyz ghoy, osy Konstitusiyanyng shenberinde júmys istegimiz keledi. Jana Konstitusiya qabyldaudy talap etip otyrmyz. Sondyqtan búl diny partiya bolmaydy, búl – zayyrly memleket boludy kózdeytin, demokratiyalyq qogham ornatudy kózdeytin sayasy partiya bolady.

-Mәlik Bekarys, oqyrman: Janbolat inim, talabyng ong bolsyn. Niyetine rizashylyghymdy bildiremin. Zanynan týsinigi joghary memlekette zannyng shenberinde әdil sayasy kýresu mýmkin emes. Kýni býginge deyin sayasy oppozisiyada jýrgenderdin, sayasy sauattary azamattyq kózqarastary men ústanymdary sizden kem boldy dep oilamaymyn. Ne shyqty? Nendey jetistik bar? Kerisinshe, 30 jylda bәri de satyldy, bәrin de satyp alugha bolady degen qoghamdyq sana nyq qalyptasty. Osy túrghyda qanday oiynyz bar?

-Búl kisi óte pissimistik kózqarastaghy adam eken. Múnday kózqarasqa úrynatyn bolsaq, onda Qazaqstanda eshqashan ózgeris bolmaydy. Sondyqtan meninshe, bәrimiz basymyzdy kóterip naqty ózgeristerge júmys jasauymyz kerek. «Búryn bylay boldy, qolymyzdan týk kelmeydi. Anany jasay almaymyz, mynany jasay almaymyz» dep otyrsaq, әli taghy on-on bes jyl otyra beremiz. Sondyqtan naqty ózgeris jasaytyn bolsa kelsin, qosylsyn. Ózining oilaryn, úsynystaryn aitsyn. Belsendi týrde aralassyn. Biz ashyqpyz.

Partiyany qarjylay qoldaushylar – ýlken oligarhtar emes

-Tóken, oqyrman: Kezinde basshysy Serikjan Mәmbetalin bolghan «Ruhaniyat» degen partiyany bireuden satyp aldym dedi. Sattym dedi me, sonday bir sózderin oqydym. Qarap otyrsam, partiya degen qyp-qyzyl aqsha eken. Ózine osy partiyany qúru ýshin kimder qarjylay kómek kórsetpek? Qalyptasqan jaghdayda partiyalaryndy tirkese oppozisiyalyq partiya degen týsinik qarday erip ketetinin bilmeysing be?

-Qarjylandyrugha qatysty bizde sonday bir keremet qarjy kózderi joq. Biraq, azamattar kómektesip jatyr. Osy Qazaqstannyng ishindegi azamattar. Ony men jasyrmaymyn. Kәsipkerler. Orta dengeydegi kәsipkerler. Odan keyin de ótkende biz úiymdastyru komiytetinde otyrghan kezde maghan bir ýlken aqsaqaldar habarlasty. Týrkistan oblysy, Saryaghash audanynanbyz deydi. «Ýsh aqsaqal jinalyp ózimizding bir ailyq zeynetaqymyzdy audarsaq dep edik. Soghan schet berinizder» dep súrap jatyr. Odan keyin kensemizge kelip kórimdik dep aqsha tastaghysy keletin kisiler bar. Barlyghyna aittyq, qazir erte. Partiya qúrylsyn. Azamattar jinalsyn. Qúryltay siezin ótkizeyik. Sodan keyin jarnasy bolady. Sol kezde óz ýlesterinizdi qosarsyzdar.

Azamattardyng yntalary, talaptary bar. Kómekteseyik, qoldayyq degen kәsipker azamattar joq emes. Negizinen osy elimizding ishinde tórt – bes kәsipker bar. Ol bir ýlken qarajat emes. Biraq, degenmen ózimiz shaghyn bir kense ashyp otyrmyz. Azamattardy jinap otyrmyz. Bizding úiymdastyru komiytetinde bәri tegin júmys isteydi. Jalpy, kómek bar. Biraq ýlken oligarhtar emes olar.

Endi tirkeuge qatysty aita keteyin. Partiyany tirketuding eki-aq joly bar. Ol biylikpen ymyralasyp, kelisip tirketu. Ekinshisi – biylikti mәjbýrlep, mәjbýrli týrde tirketu.

Biz sonyng ekinshi jolyn tandap otyrmyz. Yaghni, biz biylikti mәjbýrlegimiz keledi. Tirkemese de, sayasy partiya bolyp júmys jasay beremiz. «Algha» partiyasy soghan mysal. Neshe jyldan beri tirkelmese de, ol sayasy kýsh retinde boldy.

-Oqyrman: Sizge sarqylmas kýsh-quat tileymin. Eldi de Janbolat Mamaygha senim artyp, qoldau bildiruge shaqyramyn...

- Biz mynau qazir bastamashyl toptyng qolyn jinap jatyrmyz. 1000 adamnyng qoly kerek. Almaty qalasynda, Almaty oblysyna jaqyn túratyn azamattar bolsa, 8-yqsham audan, 4-a ýi, 405  - kensege kelip júmys kýnderi ózderinizding qoldarynyzdy qoyyp, bizding bastamashyl topqa qosylauynygha bolady. Esigimiz әrdayym ashyq. Sol jerde sóilesip, aqyldasyp, kezdesuge bolady.

Oppozisiyadaghy birde-bir azamatty synamaymyz

-Jenis Tastanov, oqyrman: Alash HP Syrym Abdrahmanov turaly aitsanyz. Kezinde Qosanovty jaqtamadyng dep jek kórip, jaman sózder jazyp edim. Endi FB da sol kisining oqyrmanymyn. Biraq, songhy kezde sózderi únamay jýr.

- Syrym Abdrahmanov kezdesken adamym emes. Ózin jeke tanymaymyn. Biraq, ótkende maghan habarlasty. Kezdeseyik, birigeyik degen synayda hat jazyp jiberipti. Men biraq әli kýnge deyin kezdesken joqpyn. Syrttay bilemin. Alash partiyasyn qúrmaq boldy. Ol da keyin qudalandy, mening biluimshe. Endi әrtýrli alyp-qashpa әngimeler bar. Men ózimen jeke kezdesip jeke súraghym keledi. Sodan keyin bir pikir qalyptastyramyn dep oilaymyn ol turaly.

-Súraqbay, oqyrman: Eshkimmen odaqtasqysy kelmey, óz kýshimen biylikti basyp alamyn dep oilaytyn Ábilyazov jaqynda ghana E.Túrghymbaymen odaqtas bola qalyp edi, endi Mamaydyng partiya qúru turaly iydeyasyna kelgende ekeui eki aiyrylyp otyr...

- Erjan Túrghymbay men Ábilyazovtyng qarym-qatynasy turaly men bilmeymin. Olar birge me, birge emes pe? Biraq, bizding ústanymymyz, bizding pozisiyamyz – oppozisiyada jýrgen bir de bir azamatty synamaymyz. Birde-bir azamatqa qarsy pikir aitqymyz kelmeydi. Bizding basty qarsylasymyz – biylik.

-Súraqbay, oqyrman: Sizding partiya qúru turaly iydeyanyzgha Ábilyazov ne jaqtap ne qarsy bolyp eshtene aitpaghan siyaqty. Al, Ábilyazov biylikting agenti dep emes dep tanyghan Túrghymbay Sizdi biylikting jobasy qylyp kórsetip jýr. Búghan ne deysiz?

- Túrghymbaydyng da, basqalardyng da pikirlerin kórip shyqtym. Ilip alatyn bir argumenti joq. Naqty qay kezde biylikti jaqtappyn, qay kezde biylikting soyylyn soghyppyn? Men biylikten qúqay kórip jýrgen adammyn. Erjan Túrghymbaydyng ózin tanymaymyn. Erjan Túrghymbay osy kezge deyin qanday da bir Qazaqstanda sayasy aksiyalargha qatysypty, sayasatqa aralasypty degendi men estigen joqpyn.

Sondyqtan aidalada jatyp ýrý dúrys emes dep oilaymyn. Óz oiym. Ózgeris jasaghysy keletin oppozisiyadaghy adamdardy emes, biylikti әshkereleui kerek. Al, Múhtar Ábilyazovtan men jaqsy-jaman pikirdi kórgen joqpyn. Ol әli ózining pozisiyasyn aitqan joq. Biraq, men oilaymyn onyng bizdi synaytynday eshqanday sebebi joq. Eshqanday argumenti de joq. Eshqanday negizi de joq. Óitkeni týptep kelgende, onyng da oiy ózgeris, bizding de oiymyz ózgeris.

-Jebe, oqyrman: Aqordanyng proektisi. Janbolatty oppozisioner etip dayarlady. Asharshylyq jayynda derekti filim týsirtti. Júrttyng narazylyghyn basu maqsatynda partiya qúrghyzyp, oilaryn iske asyrmaqshy. Al, Aqorda shynayy oppozisiyalyq qozghalys pen  partiyany ótkizbeydi. Ýkimetting rúqsatymen qúrylghan «oppozisiyalyq» Jana Qazaqstan mýsheleri Qosanov, Sarym, Kóshimder preziydenttik saylauda óz roliderin beske oinap shyqty.

-Birinshiden «Zúlmatqa» eshqanday qatysy joq. Qayta «Zúlmattan» keyin men qayta qudalau kórip, memlekettik múraghattardyng barlyq esikteri maghan jabylyp qaldy. Odan keyin, myna Stalin qylmystary turaly filim týsiretin kezde de, sonyng prezentasiyasy kezinde kinoteatrlar bas tartty. Sondyqtan, mening filimderime biylikting eshqanday qatysy joq. Ol kórinip túr. Soghan qoldauyn kórsetken azamattar, osy bizding sayasy partiyamyzgha da qoldauyn kórsetip jatyr. Kәsipkerler de bar onda. Sondyqtan, búl eshqanday biylikke qatysy joq nәrse. Eger men shynymen Aqordanyng jobasy bolatyn bolsam, onda maghan basqa qalalargha shyghugha eshqanday tyiym salynbas edi.

Ekinshiden, keshe 26-sy kýni miting bolady dedi. Men sol mitingke de bardym. Qarapayym halyq ústalatyn bolsa, men de solarmen birge bolayyn dep bardym. Biraq, adamdar shyqqan joq oghan. Sondyqtan men kerek bolsa mitingilerge de shyghugha dayynmyn qarsylyq aksiyalaryna shyghugha dayynmyn.

-Arlan, oqyrman: Aymaqtarda óziniz siyaqty liyder bolugha layyqty jastar bar ma? Qataryna qosu ýshin kimderdi atar ediniz?

-Aymaqtarda, qazir kóptegen azamattar shyghyp jatyr. Oralda kóptegen azamattar bar. Asqar Shayghúmarov bar, Janat Esentaev bar, Lúqpan Ahmediyarov bar... Atyrauda Talghat Ayan bar, Álibek Músaúly degen jigit bar, Dariya degen qyzdy tanimyn Atyraudan. Odan keyin keshe Tarazdan biraz jigitter kelip jatyr. Óte belsendi azamattar. Shymkentten, Astanadan qazir qanshama jastar shyghyp jatyr. Osy Almaty oblysynan, Almatynyng ózinen, myna KazGUden studentter kelip jatyr. Sondyqtan meninshe, sol jastardyng arasynan liyder bolatyn, eldi bastap kete alatyn túlghalar bar.

Ótken saylauda jenis qolda túrdy

-Últ,oqyrman: Biylikti auystyrudyng әlemdik tәjiriybege qaray ýsh joly bar. Birinshisi – tónkeris jasap, basyp alu. Ekinshisi – mәjbýrlep alu. Ýshinshisi – kelisim arqyly biylikten bas tartugha mәjbýrlep biylikti auystyrugha bolady. Múnyng bәri kýrdeli jaghdaylar. Halyq pen biylik bәribir osy joldan ótuge tura keledi. Búdan basqa jol joq. Al, elde kýres pen syngha toly sayasy maydan halyqty bәribir alda kýtip túr. Aldaghy bir-eki jylda ýlken ózgeris bolady. Osy kýres jolynda jýrgen adamdar óte kóp. Solardyng biri tarihy ózgeristi tudyruy mýmkin. Ómirde bәri mәngilik emes. Uaqytqa qaray ózgeredi bәri.

-Búl pikirmen kelisemin. Men oilaymyn, osy ótken Preziydent saylauynda halyq ózgeris jasaugha bir jarty qadam qaldy. Tipti ózgeris jasady deuge bolady. Jenis qolda túrdy. Eger dauys alghan ýmitker ózining saylaushylarynyng dauysyn qorghay alatyn sәl batyldau adam bolghanda, men oilaymyn qazir elde mýldem basqasha jaghday bolatyn edi. Mýldem basqa Qazaqstanda ómir sýrip, sayasy reformalar, sayasy ózgerister bolatyn edi. Sondyqtan, ózgeris jasaugha mýmkindik bar. Myna baqylaushylar arqyly. Qazir saylauda búrmalaushylyq jasau da óte qiyn. Óitkeni baqylaushylardyng armiyasy payda boldy. Smartfondar bar, internet arqyly bәrin jariyalaugha bolady. Tek qana, tabandylyq pen batyldyq bolsa.

10 myng adamnyng ózi ózgeris jasay alady

-Sancho-panso, oqyrman: Janbolat, bir ýlken isti bastapsyn, biraq, meninshe búl tirliging bayaghy jel diyirmenimen alysqan Servantesting Don Kihotynyng tirligi. Birinshiden, biylik mynanday baghdarlamalarynmen ólip bara jatsang da partiyandy tirkemeydi. Tem bolee, sen olar ýshin ofisialino sottalghan adamsyn. Bizding elde sottalghan adamnyng partiya basqarghanyn qaydan kórip edin? Tak chto, sayasy qalyptasqan jolmen partiya qúryp, Qazaqstanda shyn ózgeris jasap, biylikti taqtan taydyru degenning utopiya ekenin ózing de týsinip otyrghan shygharsyn. Jaraydy, qoyshy, mening súraghym: qazir biylik pen qarapayym halyq bitispes jaugha ainalyp barady degen úghymgha qalay qaraysyn? Armeniyadaghy siyaqty beybit ssenariy Qazaqstanda qaytalanbaytynyn biylik te halyq ta týsindi. Polisiya men әsker biylik jaghynan halyq jaghyna shyghu ýshin Qazaqstanda ne bolu kerek?..

- Pissimistik kózqarasy basymdau eken. Qazaqstanda ózgeris jasau halyqtyng qolynda. Eger myqty sayasy kýsh bolatyn bolsa, sonyng ainalasyna toptasyp, tym qúryghanda Qazaqstan halqynyng bir payyzy birlesip, bir sayasy úiymnyng astyna kirip, bir sayasy úiymda bolyp bir ózgeris jasasa. Tym qúryghanda bir payyzynyng basy qosylsa ózgeris jasaugha bolady.

Qan-tógis bola ma degenge, eger Qazaqstan qalalaryndaghy kóshelerde, mysaly Almatyda 50 myn, 100 myng adam shyghatyn bolsa, biylik oghan qarsy túra almaydy. Eshqanday biylik oghan oq ata almaydy. Eshqanday polisiya oghan toytarys berip, avtomattan oq jaudyruy mýmkin emes. Al, endi biz kórip otyrmyz ýnemi 500-1000 adam.

Tipti 10 myng adamnyng ózi ózgeris jasay alady.  Al 50 myn, 100 myng adam shyghatyn bolsa, eshqanday qantógis bolmaydy. Ol tap-taza halyqtyng qalauy.

Eshqanday qan tógissiz ózgeris jasaugha bolady. Biraq sonday ózgeristerge bastaushy bolatyn, sonday ózgerister bolghan kezde anarhiyagha ainalmay, biylikti ala alatyn, sony baghyttay alatyn, halyqty dúrys jolgha baghyttap, erteng әdiletti saylau ótkizetin, tranzittik ezendi bir beybit jolmen ótkizetin sayasy kýsh kerek, sayasy partiya kerek.

Majoritarly jýie engizilui kerek

-Aldonghar, oqyrman: Saylau turaly zandy tez arada ózgetu turaly jәne Partiyalar turaly zangha pikiriniz qalay? 2. Memleketti qazaqstandyq basqaru modeli degen bos sandyraq, osyghan kelisizbe?

-Búl eki zanmen shektelmeydi. Taghy beybit jiyndar turaly zangha, BAQ turaly Zangha ózgerister engizu kerek. Sosyn sayasy tútqyndardy bosatu kerek. Jana Konstitusiya qabyldanuy kerek. Al, sayasy partiyalargha qatysty zangha qazir 40 myng adamnyng qoly jinalyp túr. Reseyding ózinde 500 adamnyng qolyn jinasa onyng qúryluyna bolady. Bizden halqynyng sany 9 ese kóp memlekette sonday. Jәne sayasy partiyalar erkin tirkelui kerek. Al, saylaugha qatysty mojaritarly jýie qayta engizilui kerek. Ol tek qana partiyalyq tizimmen emes. 50 payyzy partiyalyq tizimmen, 50 payyzy jeke azamttar, Pralamentke ótuge mýmkindik bolu kerek.

Avtoritarly elding ekonomikasy eshuaqytta damymaydy

- Birlikti Shәrimbayúly, oqyrman: Sening sayasy sahnada songhy ýsh jylda istep jatqan júmystarynmen tanyspyn, sәttilik tileymin. Eki súraq qoyghaly otyrmyn. Onyng birinshisi, Jalpy el basqaru, Qazaqstannyng bolashaqta jýrip óter joly, memlekettik qúrylymy qalay bolmaq degen pikirler men әreketter san aluan. Ol týsinikti de. Jas memleket bolghandyqtan, aldaghy kezendi oilap alasúratyny sondyqtan. Elimizdi songhy 30 jylday basqarghan N.Nazarbaev aitady. «Men Qazaqstandy kompaniya nemese kәsiporyn retinde basqarugha tyrystym. Qatang әri tikeley vertikalidy biylik». Osyghan baylanysty súraghym: - osynday qatang biylik óz nәtiyjesin berdi me? Memlekettik basqarudaghy qazaqstandyq modeli osy ma? Álde aliternativa bar ma?

Ekinshi súraq: ústaz bolghan son, kelesi qoyatyn súraghym bilim salasyna qatysty. 30 jyl ýzdiksiz reformalar jasaudyng nәtiyjesinde bilim salasy tyghyryqqa tireldi dep esepteymin. Bilim salasyn qalay últjandy, tiyimdi, túraqty, nәtiyjeli damu relisine týsiruge bolady?

- Óz basym avtoritarly rejimge týbegeyli qarsymyn. Ghalymdardyng zertteuinshe, inkluzivti qoghamda, yaghni, inkluzivti inistuttar qalyptasqan demokratiyaly qoghamnyng ekonomikasy ashyq bolady әri tez damidy. Búndaghy inkluzivti inistuttar dep otyrghanymyz әdil sot jýiesin menzeydi. Mysal retinde aitqanda, búnday qoghamda siz bir biznes ashatyn bolsanyz biylikke jaqyn túlghalar sizding sol biznesinizdi tartyp ala almaydy. Óitkeni sot jýiesi sizdi qorghaydy. Al eshqanday zang júmys jasamaytyn, demokratiyasy joq elde biznes te damymaydy, ekonomikada damymaydy.Óitkeni,adamdar qarjysyn shetelge salugha tyrysady. Bizding biylik azamattarymyzdan sheteldegi qarjysyn elge qaytarudy qansha súrasa da, búl qadamgha baryp jatqan birde-bir kәsipker joq. Sebebi erteng biznesinen aiyrylyp qaludan qorqady. Qysqasy, demokratiyasy joq elde ekonomika eshqashan damymaydy. Sol ýshin biz avtoritarly jýiege qarsymyz. Bizding qúrghaly otyrghan partiyamyz da osy avtoritarly jýieni ózgertip, onyng ornyna demokratiyaly qogham ornatudy kózdeydi.

Ekinshiden, bizding eldegi bilim salasynda óte kýrdeli mәseleler bar. Biz partiyamyzgha bilim salasynda júmys isteytin azamattardy tartyp jatyrmyz. Jemqorlyq mәselesin eng basty nazarda ústaymyz. Odan keyin әr ministr kelgen sayyn ózinshe reforma jasaydy. Jәne bilim salasyndaghy til mәselesi bar. Sondyqtan osy mәselelerding bәrin jiti qadaghalap, osy salany anyq biletin basshylar basqarghanyn talap etemiz. Qazirgidey bir ministr kelip bir týrli, ekinshi ministr kelip ekinshi týrli reforma jasaytyn ózgeristerdi toqtatu kerek. Búl salalarda ýlken ózgeris bolu ýshin keshendi reformalar jasalu kerek. Al onyng kilti sayasatta. Sol ýshin barlyq mәseleni sayasattan bastaghymyz keledi.

-Baqan, oqyrman: Qúryp jatqan partiyyang halyq ýshin iygilikti bolsyn. Súraghym: Bizdegi partiya ataulylardyng kemshiligi qarapayym halyqpen júmys istey almaydy. Ýlken qalalardan, jyly ofisten shyqpaydy. Siz auyl halqyn partiyagha tartyp júmys isteuge dayynsyz ba?

- Áriyne dayynbyz. Biz sol ýshin de oblys-oblystargha, jer-jerge baryp azamattarmen kezdesudi josparlap otyrmyz. Sol ýshin de kense ashyp, kelgisi kelgen belsendilerdi shaqyryp otyrmyz. Sayasatqa belsendi aralasyp kele jatqan jastardy basty nazarda ústau kerek ekenin týsinip otyrmyz. Ásirese qazaq tildi jastar, auyldyng jastarymen belsendi júmys jasaugha dayynbyz.

- Últ, oqyrman: Qazir bizdegi jýie ýlken daghdarysqa úshrady. Ony eldegi bolyp jatqan narazylyqqa toly mitingiden kóruge bolady. Eldegi jýie halyqty qualap, polisiya arqyly basqaru, әdisine kóshti. Osynyng bәri eldegi ózgeris revolusiyalyq jolgha kelmey, evolusiyalyq joldy tandaytyn sekildi. Múnyng bәrin jýzege asyratyn, sayasy kýshter ekeni belgili. Osy rette, qúrghaly jatqan partiyalaryn, qúrghaq sóz jýzinde qalmay, qoghamdy iygerip, ekonomikalyq serpilis tudyra ala ma? Joq biylikting júmys istemeytin óli partiyalary sekildi, bolsa óte qiyn. Negizi, biznes pen partiyanyng talaby birdey. Adamdar men júmys istey biluing kerek. Olardyng әrbir paydasy qarjy bolyp, iri kapitaldy qúraydy. Osydan sayasattyng ózi ekonomikalyq talaptar men úshtasyp, mýshe bolghan adamdar, qúryltayshygha ainalady. Partiya halyq senimine ie bolsa, ony tirke, tirke me, manyzdy emes. Halyq moyyndasa , boldy. Al tirkelgen partiyanyn, ózi erteng júmys istey almasa, halyq, ony moyyndamaydy. Bar-joghy belgisiz bolyp qalady.

- Búl óte dúrys pikir. Bizding de oiymyz osy. Mәsele partiyanyng tirkeluinde emes, qayta qalay júmys isteuinde. Búl partiyanyng óli partiya bolmaytyny qazirden bastap belgili. Óitkeni óte belsendi júmys isteudemiz. Halyqpen kezdesip jatyrmyz. Ózimizding jobalarymyzdy úsynayyq dep otyrmyz. Bizding basty baghytymyz jemqorlyqqa qarsy túru jәne jastarmen júmys bolmaq. Sol ýshin búl halyqtyq partiya bolady. Bar mәsele partiyany tirketude emes. Sonda da resmy tirketuge kýsh saluymyz kerek. Ol ýshin bar halyq júmyluy kerek dep esepteymiz. Al óli partiya qúrudyng esh qajeti joq.

- Qúrbanәli Shahabay, oqyrman: 1.Siz qúrghaly jatqan partiya shynymen oppozisiyalyq sipatta bolsa, onda ony biylikting tirkemeytini anyq. Partiya tirkelmegen jaghdayda qanday әreketke barasyzdar?

- Birinshiden, biz qazir partiyany tirkeu ýshin barlyq tәrtipten ótudi josparlap otyrmyz. Aldymen bastamashy toptyng qolyn jinaymyz. Sosyn siez ótkizemiz. Odan keyin 40 mynnan asa qol jinaugha dayynbyz. Osy tәrtipterden ótken kýnning ózinde biylik tirkemese, partiyamyzdy qorghaudyng barlyq amaldaryn jasaymyz. Búl ýshin ózimiz úiymdastyru komiyteti bar, bastamashyl toptyng myng adamy bar, barlyghyna ýndeu tastap, aqyldasyp, naqty sheshim qabyldaymyz. Sayasy sebeptermen partiyamyzdy tirkemey tastauyna qarap otyrmaymyz. Kerek bolsa kóshege shyghamyz.

Jeltoqsan men Janaózen turaly filim týsiremin

- 2. Tirkelmegen partiya halyqqa ne beredi?

- Mәsele partiyanyng tirkelu-tirkelmeuinde emes, tirkelmegen jaghdayda da halyqtyng basyn qosyp, júmys isteue bolady. Eng bastysy sayasy tútqyndargha bostandyq mәselesin kótergeli otyrmyz. Búdan bólek, jana konstitusiya qabyldau jәne býkil azamattyq qoghamnyng basyn biriktirudi kózdep otyrmyz. Búndaghy basty maqsat halyqtyq partiya qúru.

- 3. Oppozisiyalyq kýshterdi partiyanyzgha toptastyra alasyzba?

- Áriyne tarta alamyz. Óitkeni, qosylamyz, qoldaymyz dep otyrghan azamattar óte kóp.

- 4. Jeltoqsan oqighasy jayly derekti filim týsiru oiynyzda bar ma?

- Jeltoqsan oqighasy jayly filim týsiru mәselesi óte ýlken taqyryp. Men partiya júmysymen ainalysa otyryp, shygharmashylyqtan eshqashan qol ýzbeymin. Jeltoqsan oqighasyna, Janaózden oqighasyna qatysty filim týsiru ýlken armanym. Sol armanymdy jýzege asyrugha barynsha tyrysam.

Uәde berem. Biz sonyna deyin kýresemiz!

- Anti – colorados, oqyrman: «Núrlanghan» atqorany qidan tazartu ýshin qazaqtyng óz Gerakli boluy kerek, Gerakl, yaghny Isatay, ya Mahambet bolu qolynnan kele me, Janbolat inim ? Auyzben oraq oratyn nauqan әldeqashan ótti, iske kóshetin uaqyt jetti.

- Bizdi Gerakl qylu da, Mahambet qyluda halyqtyng qolynda dep oilaymyn. Men óz basym sonyna deyin kýresuge, sonyna deyin osy joldan taymaugha dayynmyn. Biz naqty isti resmy bastadyq, әri osy naqty isti sonyna deyin aparamyz. Oghan men halyqtyng aldynda uәde beruge dayynmyn. Osy jerde de uәde berem. Búl jeniske deyin jalghasatyn jol bolady. Biz odan eshqashan qaytpaymyz.

- Azat, oqyrman: Qazaqtar demokratiyagha dayyn ba?

- Demokratiyagha әbden dayyn! Qazaqtar demokratiyagha dayyn emes, demokratiya qajet emes degendi avtoritarly basshylar aityp jýr. Qazaqstannyng demokratiyagha dayyn ekenine ótken saylauda kóz jetkizdik. Býkil el demokratiyagha qúlshynyp otyr.

- Oqushy Aybol, oqyrman: Sizding oiynyzsha, Qazaqstande qos ýkimet bar ma? Preziydent derbes sayasy figura bola ala ma?

- Qazirgi tanda qos biylik bolmasa da, sheshim qabylau sәtinde qos múnara payda boldy deuge bolady. Bireui Nazarbaevtyng qauipsizdik kenesi bolsa, ekinshisi Toqaevtyng múnarasy. Jәne songhy oqighalargha qarasaq ekeuining arasyna syzat týse bastaghan sekildi. Búl syzat odan әri ýlkeye berip, orgha ainalyp ketui de mýmkin. Sondyqtan, shyn mәninde qos biylik bar dep esepteymin. Onyng ýstine biylikte auyz birshilik joq. Osynyng ózi bir ózgeristerge bastaytyn sekildi.

Ámirjan Qosanov – sayasy ólikke ainaldy

- Biylghy saylauda aitarlyqtay kóp dauys alghan Ámirjan Qosanovty qalay baghalaysyz? Sizge sensek saylaushylar sonyng kebin kiyip qalmay ma?

- Ámirjan Qosanov qazir sayasy ólik. Mening oiymsha, anaday masqaradan keyin elding aldyna shyghu mýmkin emes. Sondyqtan onyng eshqanday sayasy bolashaghy joq. Al bizding jolmymyz mýlde basqa jol. Bizding partiyada bir adam sheshim qabyldamaydy, onyng ózining sayasy kenesi, bastamashyl toby bolady. Sol ýshin de biz sayasy kýresimizdi sonyna deyin jalghastyra alamyz.

- Qazaqstandaghy qazaq tili mәselesin qalay sheshuge bolady?

- Búl ýlken taqyryp. Eng aldymen preziydent te, parlamet te, ýkimet te tek memlekettik tilde sóileui kerek dep oilaymyn. Barlyq qújattar melekettik tilde boluy kerek. Negizgi memlekettik tilding mәselesin sheship tastaytyn kezimiz boldy. Sayasy erik-jiger men sayasy sheshim bolsa sheshimin tabatyn mәsele búl.

- Esen, oqyrman: Janbolat óksheng kóterilgen eken sәttilik saghan. Kishi bolghan song sen dep otyrmyn aiypqa búiyrmassyn. Esinde bolsyn halyq bir ret jurnalistke aldanyp san soghyp qaldy ekinshi ret saghan aldansa jurnalisten shyghatyn sayasatkerding basyna su qúiyp betine týkiredi. Sening boyynda әzirshe sayasatkerge qajet qasiyetter bar. Mәselen «otyryp» shyqtyng nesi bar oghan sen maqtanbasang arlanbassyn. Jemqor rejimmen kýresem dep otyrdyng kezinde Leniyn, Mandela ,Valensa t.s.s. otyrdy. Keyin olar taqqa da otyrdy. Janbolat aitshy sen biz últ bolyp úiysa almay otyrmyz. Basy birigui óte qiyn últpyz. Bas basqa by bolghan ónkey qiqymbyz. Sonau Abaydan keyin ózgergen týk joq. Sana rulyq dengeyde qalyp qoyghan. Biylik osyny paydalanyp otyr. Al ne isteu kerek últtyq sanany oyatu ýshin?

Kez-kelgen әdiletsizdik halyqty kóshege jeteleydi

- Óz basym «rulyq dengeyde qalyp qoydyq, Abay zamanynan beri esh ósken joqpyz» degenge kelispeymin. Qalay aitsaq ta, qazir qazaqtyng kózi ashyq. Batysta bilim alghan qanshama jastarymyz bar. Osy sayasy partiyany qúramyz degende bilimi bar, kózqarasy bar, batysta oqu oqyp, júmys istegen keremet jastar kelip jatyr. Búl jastar ekonomikany da, ghylymdy da, bilimdi de biledi. Sonday jastar ortamyzda kóp. Mәsele osy jastardyng basy birikpey, mýmkindikteri paydalanylmay jatyr. Búghan býgingi biylik kinәli. Solar bilimdi jastardyng kýsh-jigerin paydalanbay otyr. Sol ýshin rulyq dengeyde qalyp qoydyq degenmen kelise almaymyn. Mәselen biylghy saylauda eshkim ruyna qaraghan joq, tughan jerine qaraghan joq. Tek bir ózgeris ýshin, biylikke qarsy dauys berdi. Demek, auyzymyzdy qu shóppen sýre bermey, әreket etip, elde ózgeris jasaytyn kez keldi.

Al biylikti kýshpen taryp alu degen konstitusiyagha qarsy qadam. Biraq saylau әdil ótpese, biylik osylay halyqty alday berse alangha shyghudan ózge amal qalmaydy. Kez-kelgen әdiletsizdik halyqty kóshege jeteleui mýmkin. Mәselen, bes bala órtenip ketkende, Qytaygha jer beremiz degende býkil halyq kóterilip ketti. Tipti sonyng dýmpui әli basylghan joq. Biylik әli sony ydyratu ýshin júmys istep jatyr. Jer mәselesi kezinde Maks pen Talghat halyqty alangha bastap shyghyp, býkil elde tolqular bastaldy. Sondyqtan kez-kelgen mәseleden ózgerister bastalyp ketui mýmkin. Mening oiymsha, biylik dúrys reformalar jasamasa, osylay sayasy qysymdy kýsheyte berse bir kýni halyq ýlken tolqugha baruy mýmkin.

-Amantay, oqyrman: Biylik Qazaqstandaghy memleket qúrushy últ-qazaqtyng sanyn naqty aitpaydy. Ótken sanaqttyng qortyndysy boyynsha bastabynda 67 dep keyin 63 payyzgha toqtady. Sodan beri mineky 10 jyl ótti. Býgingi kýni qazaqtyng sany 70 payyzdan asyp ketkeni belgili. Qazaqtyng el ishilik ósimi quanarlyq jaghdayda emes. Jaghday jasap shettegi 5 mln qazaqtyng tym qúryghanda taghy 1 mln kóshirip alu óte manyzdy. Alayda býgin qazaq kóshi negizinen toqyrap túr. Kóshi-qon zany qatal, qazaqty jazalaugha kóbirek beyim. Qoldan jasalghan kedergi, tosqauyldar kóp. Basty maqsat elim, jerim dep kelgen qazaqty qysqa merzimde Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna qabyldap alu bolu kerek edi. Memlekettik qoldau joqtyng qasy. Qazaq kóshin qalay jandandyramyz? Álemde baqsynyng qúmalaghynday shashyrap jýrgen qazaqty atamekenine qaytaru qajet dep oilaysyng ba, solay bolghan jaghdayda memleket ne isteu kerek, qanday sharalardy jýzege asyru kerek dep oilaysyn?

- Men oilaym qazaq kóshin jandandyru ol sayasatqa baylanysty. Taghyda sol sayasy jýiege baylanysty. Qazirgi jasalynyp otyrghan kedergining bәri, qoldan jasalghan kedergiler. Men oilaym mysaly syrtta 5 mln qazaq bolatyn bolsa, olardyng Qazaqstangha keluine biz mýddeli boluymyz kerek. Esikting bәrin ashuymyz kerek. Qazaqstan sonday bir ýlken memleket emes. Jeri ýlken bolghanymen halqy az, sondyqtan shette jýrgen qazaqtardy Qazaqstangha әkeludi memlekettik dengeyde sheshuimiz kerek. Ásirese qazir bizdi tolghandyryp otyrghan eng ýlken mәsele Qytaydaghy qazaq mәselesi. Últy qazaqtargha azamattyq berudi jenildetuimiz kerek. Eger ol qylmysker bolmasa, әriyne. Eger osy Qazaqstangha kóshem dese, jenildetilgen týrde azamattyqty beru kerek.

- Marat Omar, oqyrman: Qosanov degen әigili kandidat eger saylaudaghy әdiletsizdikke qarsy narazylyq mitingisine shyqsaq biylik halyqty qangha bóktiredi dep saylaudyng әdiletsiz ótip jatqanyn kóre túra, týn ishinde Toqaevty jenisimen qúttyqtap «halyqty ýlken bir qan tógisten aman alyp qalypty (osy ýshin oghan Beybitshilik salasyndaghy Nobeli syilyghyn beretin shyghar?)». Al ol Qosanov saylaudyng әdil ótpeytinin saylau aldyndaghy súhbattarynda sayrap aityp jýrdi ghoy. Eger ol beti qalyng әdiletsiz ótetin saylaugha qatysyp, zansyz dauys jinaghan qarsylasyn qúttyqtamasa «halyqty ýlken qantógisten aman alyp qala almaytyn» ba edi?

- Eger halyq 50-100 myng adam kóshege shyghatyn bolsa, ózgeris talap etetin bolsa, biylik ony toqtata almaydy. Eger Ámirjan Qosanov sol kezde saylaudyng qortyndysyn moyyndamay, tabandap túryp әliletsizdikti aitatyn bolsa, jәne halyqpen birge kóshege shyqqanda, meninshe jýzdegen myng adam alangha shyghyp keter edi. Óitkeni Rinat Zayytovty qoldaghan júrt ta kóshege shyghyp ketti ghoy.  Sondyqtan eger Qosanov shaqyrghanda kandidat retinde halyq ta, Halyqaralyq úiymdar da ony qoldaytyn edi. Onda mýldem basqa jaghday bolar edi.

- Smatulla, oqyrman: Janbolat talaptaryng ong bolsyn! Qazirgi jaghdaygha narazylardyng ýlkeni-bar, kishisi-bar,aytqyshy bar,synshysy bar barlyghynyng basyn biriktiruge kýsh salu kerek shyghar...

- Kelisem, jәne ol kisining ózin de shaqyram. Kýsh salsyn, biriksin bizding meken-jayymyzdy aittym.

Altynbekting isin jalghay alsaq bizge ýlken maqtanysh

- Rysbek Sәrsenbaev aghalarymyz bastaghan halyq qúryltayy turaly, aradaghy baylanystarynyz turaly aitsanyz...

- Rysbek aghamen men keshe ghana kezdestim. Ol kisining pikiri dúrys bizge. Ol kisimen qashanda ruhtas, pikirles adamdarmyz. Ol kisini men ózimning jurnalistikadaghy ústazym dep sanaymyn. Jurnalistikagha alghash kelgen kezimde-aq aitqanmyn: Altynbek Sәrsenbayúlynyng sayasy múrasyn nasihattaymyn, sol kisining adal jolymen jýrgim keledi dep. Áli kýnge deyin sol pikirdemin. Altynbekting isin jalghastyra alsaq, bizge búl ýlken maqtanysh. Jәne Rysbek aghamen biz tyghyz qarym qatynasta júmys jasaymyz.

- Serikbay: Janbolat,bizge últtyq partiya kerek. Onyng prinsipy - әr qazaq jalghyzym boluy kerek. Mening oiymsha 2-3 jylda ýlken ózgerister bolady. Kerek bolsa «Núr Otannan» últjandy jigitterdi de ortagha tartu kerek.

- Biylik manynda jýrgenderding bәri jaman deuden aulaqpyn, ishinde dúrys adamdar bar. Biraq «Núr Otanda» jýrgenderding bәri biylikting soyylyn soghyp, mýddesin qorghaytyndar. Sondyqtan biz ol adamdargha senim artyp otyra almaymyz. Azat, tәuelsiz adamdardy qatargha shaqyramyz, solarmen júmys jasaymyz.

- Saylaushy: Men kóp jyldan beri osynday oppozisiyalyq sayttardaghy pikirlerdi jibermey oqugha tyrysamyn. Sondaghy bir bayqaghanym, uaqytynan búryn jariya etiletin songhy saylaular nauqany kezinde oppozisiyadan bolyp kórinip «oppozisiya búl saylaugha dayyn emes, sondyqtan búl jolghy saylaugha qatyspay qoya túryp, saylau bitkesin birden kelesi saylaugha dayyndyqtarymyzdy bastap keteyik» deytin aramza trollidar shyghyp, biraq odan kelesi saylaugha deyin taghy da joq bolyp ketip jýr. Osy turaly siz ne aitasyz?

- Jeke óz basym 2008 jyldan bastap qoghamdyq sayasy ortada jýrmin. Eshqayda joghalghan joqpyn. Sayasattan da, jurnalistikadan da qol ýzgen joqpyn. Sondyqtan biz bir kýndik partiya emespiz dep aita alam. Aldynda ýlken maqsaty bar, sayasy partiya qúrghaly otyrmyz.

- Jasaral: «Núr Otan» biylikten tolyq yghystyryp shygharylyp, ornyna jemqorlardyng búrynghy sybaylasy alayaq Áblyazovtan basqa qanday da bir halyqshyl partiya biylikke kelse halyqtyng qansha payyz baylyghy qaytaryluy mýmkin dep oilaysyz? Álde, «ol kezdegi jaghday solay boldy, bastapqy kapital aramnan qúralmasa naryqtyq ekonomikagha óte almaytyn edik» degen siyaqty jalghan ertegilerine sengen bolyp jýre beremiz be?

- Áblyazov alayaq pa, emes pe ol basqa әngime. Men óz basym alayaq dep aita almaymyn. Ol qansha degenmen sayasy ortada jýrgen sayasatker. Ózining banki boldy. Sayasy sebeptermen Qazaqstannan alastatyldy. Al endi shettegi qarjyny qaytarugha baylanysty aitarym, eger biylik auysyp, dúrys demokratiyaly jýie ornasa, onda shettegi qarjynyng bәrin qaytaryp alugha bolady. Qazir Úlybritaniyanyng ózi kýmәndi jolmen aqsha tapqan azamattargha qatysty tergeu jýrgizip jatyr. Býkil әlemde offshor shottaryna qatysty tergeuler jýrip jatyr. Sondyqtan Qazaqstannan úrlanghan aqshalardyng barlyghyn qaytaryp alu әbden mýmkin dep oilaymyn.

- Púshayman: әr úrpaqtyng bolashaqqa amanat eter azyn-aulaq asyly bolady! SSSR-dan qalghan dúghay sәlem, Gorbachevtyng tabansyzdyghy men Elisinning esiriktiginen «qashyp kelip» bizdi panalaghan tәuelsizdikti aitpaghanda biz songhy shiyrek ghasyrda keler úrpaq maqtana qaraytyn, masattana qaraytyn ne jasay aldyq dep oilaysyz? Búghan - ejelgi Qaraótkeldi ekige bólip túrghan tóreler men tólengitter auyly Aqmolany qospaytyndyghynyzgha senimdimin. Saylau - saudagha, tandau - talapaygha úlasyp, «Kóshede jýrgen paqyrdy, Ákim bol dep shaqyrdynyn» ssenariyne ainaldyq...Bilim shatqayaqtap, ghylym túralap túr. Eng bolmasa bir Akuniny joq әdebiyetiniz anau, mәdeniyetiniz seks-skandalymen internet-ensikopediyagha bayaghyda enip ketken...Basqa-basqa «Seliyn-Selimashtyn» ózin uqiyt-suqit joq qyldyq...qaraptan qarap otyryp Burabaydyng ózin bura shapqanday qylyp tastadyq... Aqyn tilimen aitsam: «o dýniyege baramyz ne dep Tóre?»...Jauaptan qashpassyz dep senem!

- Tәuelsizdik jyldarynda bizding eng ýlken qúndylyghymyz - Tәuelsizdikting ózi. Memlekettilikting ózi. Sondyqtan ony saqtap qalu bizding algha qoyghan maqsatymyz, armanymyz, jolymyz.

Sportta da, ónerde de talantty azamattarymyz shyghyp jatyr, osynyng ózi ýlken maqtanysh dep oilaymyn. Maqtanyshtarymyz bar, joq emes.

-Baqan: Men saghan senem bauyrym. Aqiqat sәl keshikse de jenedi. Jerimiz keng de bay. Myna 18 million adammen Úly dalany iygeru , ekonomikany әrtaraptandyryp gýldendiru qiynnyng qiyny. Partiyamyz jeniske jetetinine shýbәm joq. Biylik qolgha tiygen son, shetelde ómir sýrip jatqan 6-7 million qazaqty elimizge tezdetip kóshirip alu--eng manyzdy júmystyng biri esepteymin.

- Qosylam, tolyq qosylam. Jana da aityp kettim. Ár qazaq mening jalghyzym degen Qazaqstandaghy qazaqtargha ghana qatysty emes. Býkil әlemdegi qazaqqa qatysty dep oilaymyn. Sondyqtan shet jaqtaghy qazaqtardy elge tartu ol bizding bir ýlken missiyamyz.

- Marat Omar: Eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng shetelge saparlaryndaghy jol shyghynyn memleket tóleydi. Eger elde qos biylik joq bolsa halyq nege eki preziydentti ústap otyrugha budjetten qarjy bólu kerek?!

- Ol endi ritorikalyq súraq. Búghan kelisem, Qazaqstanda bir ghana preziydent bolu kerek. Bir parlament bolu kerek. Tek qana әdiletti jolmen kelgen basshy preziydent, deputat bolu kerek. Qalghany jasandy dýniye.

-Shopyr bala: Jasym otyz beste, jaman, tozyghy jetken «Jiguliyim» bar. Eger partiyalaryna ótip, shopyrlyq júmysqa túrsam, qansha tóleysinder? Ofistering bar ma? «Núr Otan» men «Aqjolgha» baryp edim, «Saldyrlaghan jaman Jiguliyinmen shandatyp, partiyamyzdyng imidjin qúrtasyn» dep jandaryna jolatpay qoydy. Kәri-qúrtan, otyryp qalghan kommmunisterden payda joq, olar ózinnen qaryz súraydy...

- Biz endi bireuge aqsha tóleymiz dep aita almaymyn. Biraq elde ózgeris jasaghysy kelse, esigimiz ashyq, kelsin.

- Azat Qonysbek: Biylikke balama retinde ózderin úsynatyn barlyq nemese barlyghy derlik «sayasatshylar» resey tilinde sayraghyshtar. Qalyng qazaqtyng mýddesin qorghamayynsha әreketteriniz bos әure! Ana tiline shorqaqtar jinalyp alyp, ózderi sekildi shorqaqtargha arqa sýienip Qazaq eline «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan» zaman ornatqysy keledi. Búl isterinen eshtene shyqpaydy. Partiya qúrghynyz keledi eken, tirkelu qújattary, júmys tili qanday? Jinalystarynyz QAZAQ tilinde óte me, nemese Sizder jaqsy kóretin «kópshilikke týsinikti tilde» jýrgizile me?

- Biz memlekettik tilde sóileymiz. Jinalghan azamattardyng barlyghy qazaq tildi. Orys azamattarymyz da bar qatarymyzda. Biraq júmys tilimizding bәri memlekettik tilde. Sosyn bayqasanyz mynau internette súhbattardyng bәrin men qazaq tilinde berip jatamyn. Orys tilinde endi naqty súraqtar bolsa ghana jauap berem. Al biraq ózgeris jasaytyn negizinen ózimizding qazaq azamattary. Demografiyagha da qarap otyrmyz.

- Múrat: Mening oiymsha, latyn әlirbiyin engizu tym erte sekildi. Ol ýshin aldymen elimizde tek qazaq mektepteri boluy shart. Sonda ghana mýmkin iske asar. Al qazir elimizde endi eki әlipby qatar jýretin bolady. Búl asa qauipti dep oilaymyn. Onyng ýstine bizdegi latyn әlipbii әli de jetildirudi talap etedi.

- Myna pikirining jany bar dep esepteymin,óitkeni latyn әlipbiyine qatysty kóptegen súraqtar bar. Jәne ótkende bekitilgen  núsqasynda kemshilikter bar. Sondyqtan, bir Amerika ashu degenning keregi joq. Dayyn túrghan әlipbiyiler bar ghoy, týrik әlipbii bar, ózbekterding jasaghany bar, әzirbayjandardiki bar... Solardyng barlyghyn qarap, saraptap ózimizding tilge ynghaylap, sonday әlipbiydi qoldanugha bolady. Biraq jalpy latyn әlipbiyine kóshu óte dúrys.  Ol zaman talaby. Óitkeni biz myna orys tilinen góri  aghylshyn tiline jaqyn boluymyz kerek. Latyngha jaqyn boluymyz kerek. Ghylymnyng mәdeniyetting tili,ózgeristing tili aghylshyn tili.

- Aybol: Alashtyqtar turaly taghy filim týsiru josparynyzda bar ma?

- Búl endi mening armanymnyng biri. Men janaghy jalpylama filim týsirdim.  «Alash respublikasy jengende» degen. Árbir alash azamaty, túlghasy turaly filim týsiru ol mening ýlken armanymnyng biri. Osy tarihy filimderden men qol ýzbeymin, jalghastyramyn. Algha qoyghan maqsatym 1929-1931 jyldaryndaghy halyq kóterilisi turaly filim týsiru.

- Jәke, uaqyt bólip kelip, portalymyzdyng oqyrmandarynyng súraqtaryna býkpesiz jauap bergeniniz ýshin rahmet!

- Sizderge de rahmet aitamyn!

Abai.kz