Ruhany janghyru iydeyasy býgingi uaqyt talabynan tuyndap otyrghan mәsele. Uaqyt bir orynda túrmaydy. Qazaq danalyghynda «elu jylda el jana» degen qanatty sóz bar. Býgingi uaqyttyng ózgesheligi adamzattyq órkeniyetting tegermeshi tez jýrip keledi. Osynday uaqyt jaghdayynda memleket pen jeke adamdy, tarih pen úrpaqty biriktirip otyratyn últtyq sana, últtyq iydeya jәne últtyq iydeologiya mehanizmi.

Kóp jyldar boyy qazaq halqynyng qatparly tarihyn ózgening aituymen, otarlaushylardyng ynghayyna qaray jazyp, oqytylyp, sol arqyly birneshe úrpaqtyng tarihy sanasyn qalyptastyrghany jasyryn emes. Resey patshalyghy qazaq dalasyn otarlau sayasatynyng aldynghy shebine missionerlerdi taghayyndaghandy. Sóitip HIH ghasyrda barynsha missionerlik nauqan últtyq tarihymyz, әdebiyetimiz, mәdeniyetimiz, dýniyetanymymyz dinimiz ben tilimizding tabighy qalybyn tas-talqan etti. Sol búrma tanym-týsinikterge negizdelgen jasandylyqqa biz әli kýnge deyin qaltqysyz arqa sýiep, silteme jasap kelemiz. Otandyq ghylymy ainalymdaghy jatjúrttyq ókilderining ghylymiy-tarihy enbekteri men oi-pikirlerin últtyq payymda-kózqaras túrghysynda zerdeleu jaghyna basymdyq berudi «Ruhany janghyrudyn» talaby retinde týisinuimiz kerek.

Últtyq sananyng qalyptasu negizinde últtyq tәjiriybelermen qatar, diny qúndylyqtardyng da jatqandyghyda bar. Ókinishke oray, radikaldyq diny iydeologiya bizding últtyq jәne tarihy bolmysymyzgha syn-qaterler alyp kelude. Keybir diny aghymdar bizding mәdeniyetimizge, tarihymyzgha ózimizdi qarsy qoyghysy kelip, últtyq kodymyzgha shabuyl jasauda. Ghúlama Múhtar Áuezov 1918 jyly «Abay» jurnalynda jariyalaghan bir maqalasynda: «Qazaqty juyrda jetildirmeytin taghy bir sebep diny fanatizm, eski ghúryp-ghadat. Eski moldamen alysyp, eldi adastyrghan qatasyn joyghansha, tirshilik júmysynyng barlyghyn dinge baylaghanyn qoyghyzghansha, jana oqu haram, jana múghalim kәpir degenin toqtatqansha, talay zaman óter. Aqyl men adamshylyq syighyzbaytyn nadan atanyng eski ghúryp-ghadatyn joghaltu da onay emes. Búlar kýshti túrghanda mәdeniyet kirmeydi», – dep qoghamdy jetildirmeytin mәseleni menzegendey.

«Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» maqalasynda aitylghanday «Biz jat iydeologiyalardyng әseri turaly aitqanda, olardyng artynda basqa halyqtardyng belgili bir qúndylyqtary men simvoldary túrghanyn este ústauymyz kerek. Tiyisinshe olargha ózimizding últtyq qúndylyqtarymyz arqyly ghana tótep bere alamyz» – dep jastar arasynda iydeologiyalyq, ruhaniy-tәrbiyelik júmystar últtyq mýddege say tiyimdi jýrgizilui kerek.

Býginde jastargha eng qajetti nәrse – ol últtyq tәrbiye. Tәrbiyege jetkilikti kónil bólmeushilik qogham tarapynan jastar tәrbiyesine salghyrt qarau, keybir shekten shyqqan әdepsizdik pen arsyzdyqtyng kórinis beruine alyp kelip otyrghany shyndyq.

Osy maqsatta Taraz memlekettik pedagogikalyq uniyversiytetinde «Izgilik ortalyghy» ashylyp,  ruhany janghyru ayasynda jastardy tәrbiyeleu, olardyng boyyna patriottyq ruhty sinire bilu júmysynda ruhany salagha basymdyq beruding qajettiligin algha qoyyp otyr. Eger jastar últtyq-ruhany tamyrynan nәr ala almasa, onda ózge diny aghymdardyng yqpalyna adasa bastaydy.

Osyghan oray, Taraz memlekettik pedagogikalyq uniyversiyteti Jambyl oblysy әkimdigining din isteri basqarmasymen birlese otyryp, birneshe is-sharalar ótkizildi. Últtyq audarma burosy eng ýzdik degen 100 oqulyqty qazaq tiline audarudy qolgha alyp, filosofiya, әleumettanu, dintanu qamtyghan 18 kitap audarylghan bolatyn. Atalghan oqulyqtar kópshilik ýshin kitap týrinde, elektrondyq onlayn núsqasynda jәne ýzdik lektorlardyng ashyq dәristerining viydeotekasy siyaqty ýsh formatta qol jetimdi bolmaq. Sonyng biri әlemning 40-qa juyq tiline audarylghan aghylshyn dintanushysy Karen Armstrongtyng «Iudaizm, hristiandyq pen islamdaghy 4000 jyldyq izdenis: Qúdaytanu bayany» ghylymy kitaby atalghan joghary oqu ornynda gumanitarlyq mamandyqta bilim alatyn studentterding ghylymy tanymdyq oqu qúraly bolmaq.

Tәrbiyelik bilim jas úrpaqty әsemdikti iygeruge, ony óz boyyna daryta biluge, eng bastysy ruhany damu sipatyna jeteleydi. Últtyq tәrbiyelik bilim beru arqyly, jas óskeleng úrpaqty halyqtyng túrmys-salty, әdet-ghúrpymen tanystyryp, adamnyng ishki sezimin, jan dýniyesin týsine biluge baghyttaugha úmtylamyz.

Býgingi qoghamdaghy manyzdy mәselelerding biri – adamy qúndylyqtardy saqtau. Al, Abay enbekterindegi әsirese, «Tolyq adam» ilimi adamzatty túlghalyq túrghysynan jetildirudi kózdeytin ýlken danalyq oilar jatyr. Halqynyng minez-qúlqynyng búzylyp bara jatqanyn kórip, «Tolyq adam» ilimin jasaghan Abaydy әrbir qazaq bilui kerek. Abaydy bilse, pendelik joldan qaytady. Qazir kóp adamnyng kókeyinde tek qaryn toydyru, kiyim kiyinu. Odan basqa maqsat joq siyaqty. Ash qaryn toyynar, biraq onyng ruhany qazynasy bolmasa, quys keude pende bolyp qalady. Aqynnyng múraty – adamdy ruhany kemeldendiru arqyly qoghamdy jetildiru, eldi ilgeri damyghan mәdeniyetti memleketter qataryna qosu. Taraz memlekettik pedagogikalyq institutynyng oqu ýderisine Hәkim Abaydyng «Tolyq adam» ilimin jәne «Tariyh-dintanu» qosarlanghan mamandyqty engizu júmystary jýrgizulide.

Qazaqstan taghdyry ýshin, ótken ata-babalar men bolashaq úrpaq aldynda eng baghaly qúndylyghymyz - egemendigimizdi saqtap, múratymyzgha ainalghan «Mәngilik El» iydeya arqyly ruhany janghyru qúndylyqtaryn jýzege asyru jolynda ayanbay enbek ete bileyik!

Bahtiyar Alpysbaev,

dintanushy.

Abai.kz