رۋحاني جاڭعىرۋ يدەياسى بۇگىنگى ۋاقىت تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە. ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. قازاق دانالىعىندا «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ وزگەشەلىگى ادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ تەگەرمەشى تەز ءجۇرىپ كەلەدى. وسىنداي ۋاقىت جاعدايىندا مەملەكەت پەن جەكە ادامدى، تاريح پەن ۇرپاقتى بىرىكتىرىپ وتىراتىن ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق يدەيا جانە ۇلتتىق يدەولوگيا مەحانيزمى.

كوپ جىلدار بويى قازاق حالقىنىڭ قاتپارلى تاريحىن وزگەنىڭ ايتۋىمەن، وتارلاۋشىلاردىڭ ىڭعايىنا قاراي جازىپ، وقىتىلىپ، سول ارقىلى بىرنەشە ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرعانى جاسىرىن ەمەس. رەسەي پاتشالىعى قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ الدىڭعى شەبىنە ميسسيونەرلەردى تاعايىنداعاندى. ءسويتىپ ءحىح عاسىردا بارىنشا ميسسيونەرلىك ناۋقان ۇلتتىق تاريحىمىز، ادەبيەتىمىز، مادەنيەتىمىز، دۇنيەتانىمىمىز ءدىنىمىز بەن ءتىلىمىزدىڭ تابيعي قالىبىن تاس-تالقان ەتتى. سول بۇرما تانىم-تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەلگەن جاساندىلىققا ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قالتقىسىز ارقا سۇيەپ، سىلتەمە جاساپ كەلەمىز. وتاندىق عىلىمي اينالىمداعى جاتجۇرتتىق وكىلدەرىنىڭ عىلىمي-تاريحي ەڭبەكتەرى مەن وي-پىكىرلەرىن ۇلتتىق پايىمدا-كوزقاراس تۇرعىسىندا زەردەلەۋ جاعىنا باسىمدىق بەرۋدى «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» تالابى رەتىندە ءتۇيسىنۋىمىز كەرەك.

ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋ نەگىزىندە ۇلتتىق تاجىريبەلەرمەن قاتار، ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ دا جاتقاندىعىدا بار. وكىنىشكە وراي، راديكالدىق ءدىني يدەولوگيا ءبىزدىڭ ۇلتتىق جانە تاريحي بولمىسىمىزعا سىن-قاتەرلەر الىپ كەلۋدە. كەيبىر ءدىني اعىمدار ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە، تاريحىمىزعا ءوزىمىزدى قارسى قويعىسى كەلىپ، ۇلتتىق كودىمىزعا شابۋىل جاساۋدا. عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىندا جاريالاعان ءبىر ماقالاسىندا: «قازاقتى جۋىردا جەتىلدىرمەيتىن تاعى ءبىر سەبەپ ءدىني فاناتيزم، ەسكى عۇرىپ-عادات. ەسكى مولدامەن الىسىپ، ەلدى اداستىرعان قاتاسىن جويعانشا، تىرشىلىك جۇمىسىنىڭ بارلىعىن دىنگە بايلاعانىن قويعىزعانشا، جاڭا وقۋ حارام، جاڭا مۇعالىم كاپىر دەگەنىن توقتاتقانشا، تالاي زامان وتەر. اقىل مەن ادامشىلىق سىيعىزبايتىن نادان اتانىڭ ەسكى عۇرىپ-عاداتىن جوعالتۋ دا وڭاي ەمەس. بۇلار كۇشتى تۇرعاندا مادەنيەت كىرمەيدى»، – دەپ قوعامدى جەتىلدىرمەيتىن ماسەلەنى مەڭزەگەندەي.

«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا ايتىلعانداي «ءبىز جات يدەولوگيالاردىڭ اسەرى تۋرالى ايتقاندا، ولاردىڭ ارتىندا باسقا حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارى مەن سيمۆولدارى تۇرعانىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. تيىسىنشە ولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز ارقىلى عانا توتەپ بەرە الامىز» – دەپ جاستار اراسىندا يدەولوگيالىق، رۋحاني-تاربيەلىك جۇمىستار ۇلتتىق مۇددەگە ساي ءتيىمدى جۇرگىزىلۋى كەرەك.

بۇگىندە جاستارعا ەڭ قاجەتتى نارسە – ول ۇلتتىق تاربيە. تاربيەگە جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەۋشىلىك قوعام تاراپىنان جاستار تاربيەسىنە سالعىرت قاراۋ، كەيبىر شەكتەن شىققان ادەپسىزدىك پەن ارسىزدىقتىڭ كورىنىس بەرۋىنە الىپ كەلىپ وتىرعانى شىندىق.

وسى ماقساتتا تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «ىزگىلىك ورتالىعى» اشىلىپ،  رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا جاستاردى تاربيەلەۋ، ولاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق رۋحتى سىڭىرە ءبىلۋ جۇمىسىندا رۋحاني سالاعا باسىمدىق بەرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن العا قويىپ وتىر. ەگەر جاستار ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، وندا وزگە ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىنا اداسا باستايدى.

وسىعان وراي، تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جامبىل وبلىسى اكىمدىگىنىڭ ءدىن ىستەرى باسقارماسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، بىرنەشە ءىس-شارالار وتكىزىلدى. ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى ەڭ ۇزدىك دەگەن 100 وقۋلىقتى قازاق تىلىنە اۋدارۋدى قولعا الىپ، فيلوسوفيا، الەۋمەتتانۋ، ءدىنتانۋ قامتىعان 18 كىتاپ اۋدارىلعان بولاتىن. اتالعان وقۋلىقتار كوپشىلىك ءۇشىن كىتاپ تۇرىندە، ەلەكتروندىق ونلاين نۇسقاسىندا جانە ۇزدىك لەكتورلاردىڭ اشىق دارىستەرىنىڭ ۆيدەوتەكاسى سياقتى ءۇش فورماتتا قول جەتىمدى بولماق. سونىڭ ءبىرى الەمنىڭ 40-قا جۋىق تىلىنە اۋدارىلعان اعىلشىن ءدىنتانۋشىسى كارەن ارمسترونگتىڭ «يۋدايزم، حريستياندىق پەن يسلامداعى 4000 جىلدىق ىزدەنىس: قۇدايتانۋ بايانى» عىلىمي كىتابى اتالعان جوعارى وقۋ ورنىندا گۋمانيتارلىق ماماندىقتا ءبىلىم الاتىن ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي تانىمدىق وقۋ قۇرالى بولماق.

تاربيەلىك ءبىلىم جاس ۇرپاقتى اسەمدىكتى يگەرۋگە، ونى ءوز بويىنا دارىتا بىلۋگە، ەڭ باستىسى رۋحاني دامۋ سيپاتىنا جەتەلەيدى. ۇلتتىق تاربيەلىك ءبىلىم بەرۋ ارقىلى، جاس وسكەلەڭ ۇرپاقتى حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپىمەن تانىستىرىپ، ادامنىڭ ىشكى سەزىمىن، جان دۇنيەسىن تۇسىنە بىلۋگە باعىتتاۋعا ۇمتىلامىز.

بۇگىنگى قوعامداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ادامي قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ. ال، اباي ەڭبەكتەرىندەگى اسىرەسە، «تولىق ادام» ءىلىمى ادامزاتتى تۇلعالىق تۇرعىسىنان جەتىلدىرۋدى كوزدەيتىن ۇلكەن دانالىق ويلار جاتىر. حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ بۇزىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، «تولىق ادام» ءىلىمىن جاساعان ابايدى ءاربىر قازاق ءبىلۋى كەرەك. ابايدى بىلسە، پەندەلىك جولدان قايتادى. قازىر كوپ ادامنىڭ كوكەيىندە تەك قارىن تويدىرۋ، كيىم كيىنۋ. ودان باسقا ماقسات جوق سياقتى. اش قارىن تويىنار، بىراق ونىڭ رۋحاني قازىناسى بولماسا، قۋىس كەۋدە پەندە بولىپ قالادى. اقىننىڭ مۇراتى – ادامدى رۋحاني كەمەلدەندىرۋ ارقىلى قوعامدى جەتىلدىرۋ، ەلدى ىلگەرى دامىعان مادەنيەتتى مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسۋ. تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقۋ ۇدەرىسىنە حاكىم ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمىن جانە «تاريح-ءدىنتانۋ» قوسارلانعان ماماندىقتى ەنگىزۋ جۇمىستارى جۇرگىزۋلىدە.

قازاقستان تاعدىرى ءۇشىن، وتكەن اتا-بابالار مەن بولاشاق ۇرپاق الدىندا ەڭ باعالى قۇندىلىعىمىز - ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاپ، مۇراتىمىزعا اينالعان «ماڭگىلىك ەل» يدەيا ارقىلى رۋحاني جاڭعىرۋ قۇندىلىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتە بىلەيىك!

باحتيار الپىسباەۆ،

ءدىنتانۋشى.

Abai.kz