M.Áuezov atyndaghy Akademiyalyq drama teatrda sahnalanghan M.Áuezovting «Abay» tragediyasy qoyylymynan keyin  tuyndaghan oi.

M.Áuezov atyndaghy Akademiyalyq drama teatrda sahnalanghan M.Áuezovting «Abay» tragediyasy qoyylymynan keyin  tuyndaghan oi.

Zanghar jazushy, akademik M.Áuezovting «Abay» tragediyasy Kenes ókimeti, sosialistik jýie qaharyna minip, qan týkirip túrghan zúlmat uaqytta 1939 jyly  jazylyp, 1940 jyly A.Toqpanovtyng rejisserligimen sahnalanghan edi. Qandy repressiyalar ýstemdik etken  ýkimetting iydeologiyasyna baylanysty  jazushy piesanyng iydeyasynda óte saqtyq jasaydy. Piesa sharttylyqtardan túrady dep aitsaq bolady. Sebebi 1937-38 jyldardaghy qandy qyrghynnan әupirimdep aman qalghan, ýnemi sayasy baqylaudyng nazarynda bolghan, әbden soqqy jep ýreylengen adamnan ol tústa basqa nәrse kýtu mýmkin emes bolatyn. Qazaq teatr ónerining qaynar basynda M.Áuezovting túrghandyghyn eskersek, jeke túlghanyn, shygharmashyl túlghanyng beynesi turaly dýniyeler jazylu, qoyylu endi ghana pisip-jetile bastaghan kezeng edi. Sosialasiytik realizm shenberinde, taptyq túrghyda jazyldy. Túrpayy sosiologiyalyq kózqarastyng tezgisine úshyraghan Abay shygharmashylyghy, aqyn dýniyetanymy ol uaqyttary es jighan joq edi. 1920-30 jyldardaghy Abay shygharmashylyghyn mansúqtau, qaralaugha negizdelgen pikirlerding kóp boluy, kommunistik, bolisheviktik iydeyalardyng shekpenin aqyn shygharmalashylyghyna zorlyqpen kiydiruge talpynu әreketteri oryn aldy.  Shygharmanyng nysany da, shygharmanyng avtory da eki jaqtan soqqy jep otyrghan zaman bolatyn. Abaydyng hakimdigi, onyng tereng fәlsafasy, adamgershilik ilimi turaly piesagha deyingi birneshe zertteulerinde M.Áuezov ózining kózqarasyn, ústanymyn tanytqan bolatyn. 1934 jyly jazylghan sol uaqyttaghy qoghamdyq-gumanitarlyq ghylymdargha, ghylymy tanymgha, iydeologiyagha silkinis alyp kelgen «Abaydyng aqyndyq ainalasy» maqalasynda aqyn dýniyetanymynyng qalyptasuyndaghy negizgi búlaqtar, Abay filosofiyasyn qalyptastyrghan ruhany tirekter turaly tújyrymdamada shyghystyq, músylmandyq, islamdyq negizdi basty dep sanauy, islam dinining adamgershilik qúndylyqtardy nasihattaudaghy manyzdylyghyna basymdylyq berui abaytanu ghylymynda kýni býginge deyin kókeytesti mәsele. Alayda, 2 saghattyq «Abay» qoyylymyn kóre otyryp, dana Abaydyn, hakim Abaydyn, oishyl-aqyn Abaydyng beynesin kóre almaysyz. Piesa әleumettik iydeyalargha, tartysqa qúrylghan. Rulyq-feodaldyq qoghamdaghy әdilettilik izdegen, әdilettilik ýshin kýresken adamnyn, perzentterine qamqor әke, úlynyng mezgilsiz qazasyna qayghyrghan jannyng ghana beynesin kóremiz. Abaydy últtyq maqtanyshymyz desek, tórtkýl dýniyening kózi birden úly aqynnyng sahnalyq beynesine auatyny aqiqat. Sebebi elding bәri «Abay joly» epopeyasyn týgel oqyp, ne aqyn shygharmalaryn, onyng fәlsafaly ólenderi men ghibratty qara sózderin de týgel sinirip, ejiktep jatpaydy. Qazirgi mәdeniyet ýrdisi audio-vizualdy, kommunikativti týrlerge negizdelude. Elbasy N.Nazarbaevtyn: «Abaydy tanytu arqyly biz әlemge Qazaqstandy tanytamyz, qazaq halqyn tanytamyz. Abay bizding últtyq úranymyz boluy tiyis»,- degen sózderinde tereng oy jatyr. Abaydy әlemge qalay tanytamyz degen súraq ol óz aldyna úzaq tolghaytyn dýniye. Álemge Abaydy tanytutyn býgingi kýngi eng ónimdi qúraly - teatr. Al elimizdegi teatrlardyng qara shanyraghy, flagmany sanalatyn akademiyalyq drama teatrdyng repertuaryndaghy «Abay» qoyylymy ol dengeyding biyiginen shyqpaydy. Mәsele piesanyng qoyylymyna, rejisserlik sheshim, akterlik sheberlikke baylanysty emes. Negizgi týitkil piesanyng iydeyalyq mazmúnynda. Álemdik poeziya tarihynda ghajap súlu da syrshyl lirikamen qatar tereng oishyldyqty, bilimpazdyqty, ghylymy izdenisten shyghatyn danalyqty, ghúlamalyqty, bir sózben aitqanda ómirding aqiqatyn týsindiruge talpynghan hakimdikti boyyna toghytqan telgharanyng kemel beynesi berilmeydi. Piesa iydeyalyq túrghydan eskirgendey kórinedi. Óskeleng úrpaq pen әlem qauymdastyghy aldynda últtyq jauharymyz Abaydyng kemel beynesin somdaytyn dýnie tudyru býgingi kýnning kezek kýttirmeytin isi bolsa kerek.

M.Áuezovting «Abay» tragediyasy boyynsha qoyylghan spektakli hakim Abaydy, aqyn Abaydy emes, key tústaghy rejisserlik sheshim men akterler oiyny jasy egde tartsa da, qalyptasqan jaghdayatqa baylanysty aqylgha, ústamdylyqqa, sabyrgha emes, aiqaygha, emosiyagha boy aldyratyn  adamnyng beynesin somdaydy. Abaydyng piesanyng boyynda birneshe ret jan dausymen yshqyrynyp aiqaylauy jangha týrpidey әser etedi. Áriyne, ony Abay da et pen sýiekten jaralghan adam, basyna týsken jan týrshigerlik oqighalar onyng janyna jara saldy, sodan onyng tәlkekke úshyraghan taghdyryna jan aiqayy dep úghyndyratyndar da tabylar. Degenmen Abay beynesin aiqaymen ashpauymyz kerek. Jan dausymen aiqaylauy Abaydyng dýniyetanymyna qayshy keletindey. Aqynnyng sherge, kóz jasyna toly, jýrektegi senip qalghan dertterinen habar beretin tústary ólenderinde de órnektelgen. Ol túrghydan kelgende Abay әlemdegi ózining jan syryn psihologiyalyq tebirenistermen jetkizgen, ekzistensiyanaldy poeziyanyng bastauynda túrghan  eng alghashqy modernistik baghyttaghy aqyn. Abay ólenderinde tereng syr, emosiyalyq boyau, jýrek qatparlary, sezimshildik onyng adammen, qoghammen qatynasyn kórsetetin  birden-bir qúral. Sondyqtan Abay sezimge boy aldyrmady, miz baqpady dep týsinuge de, aqynnan tas mýsin jasaugha da bolmaydy. Abaydyng beynesi poeziyasy arqyly ashyluy kerek. Piesadaghy auruyn estirtken Ábish pen Abaydyng oghan reaksiyasy  ashy aiqaysyz berilui qajet. Aqynnyng Ábish auyryp jatqanda, ol qaytys bolghannan keyin shygharghan birneshe ólenderin oqyp shyqsaq, Abaydyng búl qazagha jan jýregimen qayghyrghany kórinip túrady. Jan jýrekpen egilu ol keyde aiqay bolyp shyqpauy da mýmkin, kemsendetip jylatpauy da mýmkin. Abay adam ómiri men mәnin tereng zerttegen oishyl. Qazagha da oishyldyng kózimen qaraydy. Ábishtey janyp túrghan úlynyng qúiryqty júldyzday aghyp ótuin sezinuding ózi aqyngha zor qayghy әkeldi. Qanynan tughan perzenti ghana emes, elining ertenine ainalatyn seriging joghaltqanyna kýizeledi.

Piesanyng óng boyynan aqynnyng ólenderin óz auzynan esty almaysyz, tipti Maghauiyanyng Abay aghamnyng óleni dep aitatyn:

Kózime jas ber, jylayyn,

Shydam ber, sabyr qylayyn.

Jaraly bolghan jýrekke

Daua ber, jamap synayyn - deytin

bir shumaq ólennen basqa aqyn beynesin asha týsetin dýnie joq.

Búl bir ghana shumaqtyng ózi aqynnyng tausylyp, kemsendep otyrghanyn emes, on segiz myng ghalamnyng jaratushysy Alla taghaladan kózi júmylghansha medet súrap, ómir sýruge moyyn sozyp, kýresuge bel sheship otyrghanyn aighaqtaydy. Taptyq túrghydaghy tartys jelisine qúrylghan eski piesany qansha jamap-jasqap býgingi tәuelsiz kýnning shekpenin japqanmenen tatymdy dýnie shyqpaydy. «Ótkenge salauat»,- demekshi adamzattyng alyby Múhtar Áuezovting qazaq eli aldyndaghy ólsheusiz enbegi úrpaqtargha anyz, erlikke, batyrlyqqa parapar is. Has ónerdi túsaghan sayasat, biylik, senzura degen qúral shyqty ghoy ol zamanda.  Akademiyalyq teatrdyng da óreskel kemshiligi de joq, sebebi avtordyng dýniyesin tolyq redaksiyalap shygha almaydy.

yNESKO tanyghan әlemdik adamzattyq oidyng alyby Abaydyng shynayy bolmys-beynesin ashatyn piesa jazugha Mәdeniyet ministrligi bayqau jariyalap, bolashaq úrpaq  pen  әlemdik órkeniyet aldyna aqynnyng tereng de ghibratty,  ghúlama beynesin  úsynumyz qajet.

Noyabri Kenjegharaev

Abay atyndaghy QazÚPU-nin

«Abaytanu» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng agha ghylymy qyzmetkeri, f.gh.k.

«Abay-aqparat»