م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتردا ساحنالانعان م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» تراگەدياسى قويىلىمىنان كەيىن  تۋىنداعان وي.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتردا ساحنالانعان م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» تراگەدياسى قويىلىمىنان كەيىن  تۋىنداعان وي.

زاڭعار جازۋشى، اكادەميك م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» تراگەدياسى كەڭەس وكىمەتى، سوتسياليستىك جۇيە قاھارىنا ءمىنىپ، قان تۇكىرىپ تۇرعان زۇلمات ۋاقىتتا 1939 جىلى  جازىلىپ، 1940 جىلى ا.توقپانوۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن ساحنالانعان ەدى. قاندى رەپرەسسيالار ۇستەمدىك ەتكەن  ۇكىمەتتىڭ يدەولوگياسىنا بايلانىستى  جازۋشى پەسانىڭ يدەياسىندا وتە ساقتىق جاسايدى. پەسا شارتتىلىقتاردان تۇرادى دەپ ايتساق بولادى. سەبەبى 1937-38 جىلدارداعى قاندى قىرعىننان اۋپىرىمدەپ امان قالعان، ۇنەمى ساياسي باقىلاۋدىڭ نازارىندا بولعان، ابدەن سوققى جەپ ۇرەيلەنگەن ادامنان ول تۇستا باسقا نارسە كۇتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. قازاق تەاتر ونەرىنىڭ قاينار باسىندا م.اۋەزوۆتىڭ تۇرعاندىعىن ەسكەرسەك، جەكە تۇلعانىڭ، شىعارماشىل تۇلعانىڭ بەينەسى تۋرالى دۇنيەلەر جازىلۋ، قويىلۋ ەندى عانا ءپىسىپ-جەتىلە باستاعان كەزەڭ ەدى. سوتسيالاسيتىك رەاليزم شەڭبەرىندە، تاپتىق تۇرعىدا جازىلدى. تۇرپايى سوتسيولوگيالىق كوزقاراستىڭ تەزگىسىنە ۇشىراعان اباي شىعارماشىلىعى، اقىن دۇنيەتانىمى ول ۋاقىتتارى ەس جيعان جوق ەدى. 1920-30 جىلدارداعى اباي شىعارماشىلىعىن مانسۇقتاۋ، قارالاۋعا نەگىزدەلگەن پىكىرلەردىڭ كوپ بولۋى، كوممۋنيستىك، بولشەۆيكتىك يدەيالاردىڭ شەكپەنىن اقىن شىعارمالاشىلىعىنا زورلىقپەن كيدىرۋگە تالپىنۋ ارەكەتتەرى ورىن الدى.  شىعارمانىڭ نىسانى دا، شىعارمانىڭ اۆتورى دا ەكى جاقتان سوققى جەپ وتىرعان زامان بولاتىن. ابايدىڭ حاكىمدىگى، ونىڭ تەرەڭ ءفالسافاسى، ادامگەرشىلىك ءىلىمى تۋرالى پەساعا دەيىنگى بىرنەشە زەرتتەۋلەرىندە م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ كوزقاراسىن، ۇستانىمىن تاڭىتقان بولاتىن. 1934 جىلى جازىلعان سول ۋاقىتتاعى قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا، عىلىمي تانىمعا، يدەولوگياعا سىلكىنىس الىپ كەلگەن «ابايدىڭ اقىندىق اينالاسى» ماقالاسىندا اقىن دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى نەگىزگى بۇلاقتار، اباي فيلوسوفياسىن قالىپتاستىرعان رۋحاني تىرەكتەر تۋرالى تۇجىرىمدامادا شىعىستىق، مۇسىلماندىق، يسلامدىق نەگىزدى باستى دەپ ساناۋى، يسلام ءدىنىنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋداعى ماڭىزدىلىعىنا باسىمدىلىق بەرۋى ابايتانۋ عىلىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوكەيتەستى ماسەلە. الايدا، 2 ساعاتتىق «اباي» قويىلىمىن كورە وتىرىپ، دانا ابايدىڭ، حاكىم ابايدىڭ، ويشىل-اقىن ابايدىڭ بەينەسىن كورە المايسىز. پەسا الەۋمەتتىك يدەيالارعا، تارتىسقا قۇرىلعان. رۋلىق-فەودالدىق قوعامداعى ادىلەتتىلىك ىزدەگەن، ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسكەن ادامنىڭ، پەرزەنتتەرىنە قامقور اكە، ۇلىنىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا قايعىرعان جاننىڭ عانا بەينەسىن كورەمىز. ابايدى ۇلتتىق ماقتانىشىمىز دەسەك، تورتكۇل دۇنيەنىڭ كوزى بىردەن ۇلى اقىننىڭ ساحنالىق بەينەسىنە اۋاتىنى اقيقات. سەبەبى ەلدىڭ ءبارى «اباي جولى» ەپوپەياسىن تۇگەل وقىپ، نە اقىن شىعارمالارىن، ونىڭ ءفالسافالى ولەڭدەرى مەن عيبراتتى قارا سوزدەرىن دە تۇگەل ءسىڭىرىپ، ەجىكتەپ جاتپايدى. قازىرگى مادەنيەت ءۇردىسى اۋديو-ۆيزۋالدى، كوممۋنيكاتيۆتى تۇرلەرگە نەگىزدەلۋدە. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ: «ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز الەمگە قازاقستاندى تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. اباي ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس»،- دەگەن سوزدەرىندە تەرەڭ وي جاتىر. ابايدى الەمگە قالاي تانىتامىز دەگەن سۇراق ول ءوز الدىنا ۇزاق تولعايتىن دۇنيە. الەمگە ابايدى تانىتۋتىن بۇگىنگى كۇنگى ەڭ ءونىمدى قۇرالى - تەاتر. ال ەلىمىزدەگى تەاترلاردىڭ قارا شاڭىراعى، فلاگمانى سانالاتىن اكادەميالىق دراما تەاتردىڭ رەپەرتۋارىنداعى «اباي» قويىلىمى ول دەڭگەيدىڭ بيىگىنەن شىقپايدى. ماسەلە پەسانىڭ قويىلىمىنا، رەجيسسەرلىك شەشىم، اكتەرلىك شەبەرلىككە بايلانىستى ەمەس. نەگىزگى تۇيتكىل پەسانىڭ يدەيالىق مازمۇنىندا. الەمدىك پوەزيا تاريحىندا عاجاپ سۇلۋ دا سىرشىل ليريكامەن قاتار تەرەڭ ويشىلدىقتى، بىلىمپازدىقتى، عىلىمي ىزدەنىستەن شىعاتىن دانالىقتى، عۇلامالىقتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءومىردىڭ اقيقاتىن تۇسىندىرۋگە تالپىنعان حاكىمدىكتى بويىنا توعىتقان تەلعارانىڭ كەمەل بەينەسى بەرىلمەيدى. پەسا يدەيالىق تۇرعىدان ەسكىرگەندەي كورىنەدى. وسكەلەڭ ۇرپاق پەن الەم قاۋىمداستىعى الدىندا ۇلتتىق جاۋھارىمىز ابايدىڭ كەمەل بەينەسىن سومدايتىن دۇنيە تۋدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىسى بولسا كەرەك.

م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» تراگەدياسى بويىنشا قويىلعان سپەكتاكل حاكىم ابايدى، اقىن ابايدى ەمەس، كەي تۇستاعى رەجيسسەرلىك شەشىم مەن اكتەرلەر ويىنى جاسى ەگدە تارتسا دا، قالىپتاسقان جاعداياتقا بايلانىستى اقىلعا، ۇستامدىلىققا، سابىرعا ەمەس، ايقايعا، ەموتسياعا بوي الدىراتىن  ادامنىڭ بەينەسىن سومدايدى. ابايدىڭ پەسانىڭ بويىندا بىرنەشە رەت جان داۋسىمەن ىشقىرىنىپ ايقايلاۋى جانعا تۇرپىدەي اسەر ەتەدى. ارينە، ونى اباي دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام، باسىنا تۇسكەن جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار ونىڭ جانىنا جارا سالدى، سودان ونىڭ تالكەككە ۇشىراعان تاعدىرىنا جان ايقايى دەپ ۇعىندىراتىندار دا تابىلار. دەگەنمەن اباي بەينەسىن ايقايمەن اشپاۋىمىز كەرەك. جان داۋسىمەن ايقايلاۋى ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنا قايشى كەلەتىندەي. اقىننىڭ شەرگە، كوز جاسىنا تولى، جۇرەكتەگى سەڭىپ قالعان دەرتتەرىنەن حابار بەرەتىن تۇستارى ولەڭدەرىندە دە ورنەكتەلگەن. ول تۇرعىدان كەلگەندە اباي الەمدەگى ءوزىنىڭ جان سىرىن پسيحولوگيالىق تەبىرەنىستەرمەن جەتكىزگەن، ەكزيستەنتسيانالدى پوەزيانىڭ باستاۋىندا تۇرعان  ەڭ العاشقى مودەرنيستىك باعىتتاعى اقىن. اباي ولەڭدەرىندە تەرەڭ سىر، ەموتسيالىق بوياۋ، جۇرەك قاتپارلارى، سەزىمشىلدىك ونىڭ اداممەن، قوعاممەن قاتىناسىن كورسەتەتىن  بىردەن-ءبىر قۇرال. سوندىقتان اباي سەزىمگە بوي الدىرمادى، ءمىز باقپادى دەپ تۇسىنۋگە دە، اقىننان تاس ءمۇسىن جاساۋعا دا بولمايدى. ابايدىڭ بەينەسى پوەزياسى ارقىلى اشىلۋى كەرەك. پەساداعى اۋرۋىن ەستىرتكەن ءابىش پەن ابايدىڭ وعان رەاكتسياسى  اششى ايقايسىز بەرىلۋى قاجەت. اقىننىڭ ءابىش اۋىرىپ جاتقاندا، ول قايتىس بولعاننان كەيىن شىعارعان بىرنەشە ولەڭدەرىن وقىپ شىقساق، ابايدىڭ بۇل قازاعا جان جۇرەگىمەن قايعىرعانى كورىنىپ تۇرادى. جان جۇرەكپەن ەگىلۋ ول كەيدە ايقاي بولىپ شىقپاۋى دا مۇمكىن، كەمسەڭدەتىپ جىلاتپاۋى دا مۇمكىن. اباي ادام ءومىرى مەن ءمانىن تەرەڭ زەرتتەگەن ويشىل. قازاعا دا ويشىلدىڭ كوزىمەن قارايدى. ابىشتەي جانىپ تۇرعان ۇلىنىڭ قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ ءوتۋىن سەزىنۋدىڭ ءوزى اقىنعا زور قايعى اكەلدى. قانىنان تۋعان پەرزەنتى عانا ەمەس، ەلىنىڭ ەرتەڭىنە اينالاتىن سەرىگىڭ جوعالتقانىنا كۇيزەلەدى.

پەسانىڭ ءوڭ بويىنان اقىننىڭ ولەڭدەرىن ءوز اۋزىنان ەستي المايسىز، ءتىپتى ماعاۋيانىڭ اباي اعامنىڭ ولەڭى دەپ ايتاتىن:

كوزىمە جاس بەر، جىلايىن،

شىدام بەر، سابىر قىلايىن.

جارالى بولعان جۇرەككە

داۋا بەر، جاماپ سىنايىن - دەيتىن

ءبىر شۋماق ولەڭنەن باسقا اقىن بەينەسىن اشا تۇسەتىن دۇنيە جوق.

بۇل ءبىر عانا شۋماقتىڭ ءوزى اقىننىڭ تاۋسىلىپ، كەمسەڭدەپ وتىرعانىن ەمەس، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ جاراتۋشىسى اللا تاعالادان كوزى جۇمىلعانشا مەدەت سۇراپ، ءومىر سۇرۋگە مويىن سوزىپ، كۇرەسۋگە بەل شەشىپ وتىرعانىن ايعاقتايدى. تاپتىق تۇرعىداعى تارتىس جەلىسىنە قۇرىلعان ەسكى پەسانى قانشا جاماپ-جاسقاپ بۇگىنگى تاۋەلسىز كۇننىڭ شەكپەنىن جاپقانمەنەن تاتىمدى دۇنيە شىقپايدى. «وتكەنگە سالاۋات»،- دەمەكشى ادامزاتتىڭ الىبى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قازاق ەلى الدىنداعى ولشەۋسىز ەڭبەگى ۇرپاقتارعا اڭىز، ەرلىككە، باتىرلىققا پاراپار ءىس. حاس ونەردى تۇساعان ساياسات، بيلىك، تسەنزۋرا دەگەن قۇرال شىقتى عوي ول زاماندا.  اكادەميالىق تەاتردىڭ دا ورەسكەل كەمشىلىگى دە جوق، سەبەبى اۆتوردىڭ دۇنيەسىن تولىق رەداكتسيالاپ شىعا المايدى.

يۋنەسكو تانىعان الەمدىك ادامزاتتىق ويدىڭ الىبى ابايدىڭ شىنايى بولمىس-بەينەسىن اشاتىن پەسا جازۋعا مادەنيەت مينيسترلىگى بايقاۋ جاريالاپ، بولاشاق ۇرپاق  پەن  الەمدىك وركەنيەت الدىنا اقىننىڭ تەرەڭ دە عيبراتتى،  عۇلاما بەينەسىن  ۇسىنۋمىز قاجەت.

نويابر كەنجەعاراەۆ

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ

«ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.

«اباي-اقپارات»