Qabyldanghan әlipbiylerimizdegi úqsastyqtar men ózgeshelikter arasynan jol tauyp, ortaq úigharymgha keluimiz kerektigin kózi qaraqty jan jeke bireulerding jasaghan әlipbiylerining olpy-solpylyghynan anghara alady. Ári júrttyng bәri alghashqy ýsh núsqany jasaghan újymdyq enbekti joqqa shygharudy basty ústanym etip aldy. Ýsh núsqany jasaushylar kózimizdi ashyp, últtyq әlipbiydi qalay jasaugha bolatyna jol núsqady. Abay kz osy mәseleni basty oryngha qoyyp, týrli pikirler men kózqarastardyng ashyq alanyna ainala bildi. Latyngha kóshude QWERTY-DING 26 әriptik pernesi sol kýii qala ma, qalmay ma?

Osy mәsele osyghan deyin qabyldanghan әm birin-biri joqqa shygharghan әlipbiylerimizdegi úqsastyqtar men ózgeshelikter arasynan jol tauyp, el bolyp ortaq ortaq úigharymgha keluimiz kerektigining basyn ashyp bere aldy.

Resey qoltyghyna su býrikken reseyshil orys tildi BAQ, telearnalarymyz qazaq latynyna qarsy ótirikti shynday, aqsaqty tynday qalyp, týrli saqqa jýgirtilgen aqparattar aghynyn tolastatpauda. Qazaqtan tek bir mәsele býgilip qaluda ol QWERTY-LIK qoldanylym. Orys barlauy qazaqtyng QWERTY-lik qol jetimdiligining bolshaghyn kóre almay, ózderi aqshagha satyp alghan týrli dengeydegi tynshylaryn «Qazaq latynyna qarsy» jappay kýreske júmyldyrdy. Bizding «Abay kz» shyqqan maqalargha jazylatyn komentterde qisyq pikir aitatyndardyng sanyn da, qarasynda kóbeytti. Keybireuler «Latyn jazuy qabyldansa, qazaqtar balalaryn orys mektebine bere bastaydy» degen aqylgóilik te tanytty.

Otarlyq kezdegi әriptik qúldyqtan arylatyn syn saghat tudy. Odan tek QWERTY kilәbәsin jana latynda aghylshyn qoldanysymen birdey etip kiriktire bilsek útamyz. 

QWERTY (jazu mәshenkesining ýstinde ornalasqan alghashqy alty әripting atauynan shyqqan) pernesine oryndyq (pozisiyalyq) auys-kýiispen tolyq enetin, aghylshyndyq qoldanystaghy barlyq tynys belgileri men simvoldar, sandar t.b. esh ózgerissiz ana tilimizde jazyla beretin ontaylylyq. Egerde ә, n, gh, ý, ó jәne iy siyaqty tól әripterimiz ýshin apostrof pen akuttyng birin qabyldaytyn bolsaq, jana QWERTY qazaqy baghdarlamasyn jasap shyghu ýshin qyruar qarjy ketetin zor shyghyngha úshyraymyz. Aghylshyn tildi kamptyq baghdarlamalardy paydalanuda apostrof pen akutty jazular oqylmay әlekke týsemiz. Bizge aghylshyn QWERTY-i qalay ornalassa, qazaq sony tek mәn-tanbalyq auys-kýiispen paydalantyn әlipby kerek. Aghylshyn pernesin ózgerispen paydalanushy elderding bәrining tól tilderi dәl qazaqtay daghdyrysqa úshyramaghan. Biz orys jazuynan irge ajyrattyq. Ony qoldanghan kezde qazaq әripteri tóbege shyghyp ketip, QWERTY-di paydalanuda erekshelenip túrghanymyzdan qorytyndy shagharayyq. Bireuler kiril keremet edi deydi. Búrynghy jazuda qala bereyik te degendi algha tartady. Dәl qazir RF qoldanatyn orys jazuy QWERTY-den zardap shegip otyrghany keybireulerding oiyna kirip te shyqpaydy. 

Orystar QWERTY-GE «», №, : ? . ,-lik tanbalyq jәne h j e b yu әripterining ornalasuyna beyimdelgen 12 týrli ózgerispen kirip otyr, yaghni, ózderi maqtap «Qazaq nege qalmaydy?» degen qazaq kirili QWERTY-GE 13 týrli ózgerispen jazudaghy әrip-tesi orystardan irge ajyrata kirip otyr. Orystan 1 ózgeriske h әriptik tanbasy negizinde artyq bolyp keldik. Ýstige japsyratyn qazaqsha jelim әrip izdep ala-shapqynda boldyq. 

Bir kezderi biz qoldanghan tóte jazudyng týp qazyghy arab jazuynyng sóz basy, sóz ortasy jәne sóz sonylyq klassikalyq 90-gha tarta әriptik tanbasy QWERTY-GE syimay jatyr. QWERTY-GE latyndy búrynnan qoldanatyn apostrof pen  akut jazuly elder de esh qayran qyla almay otyr. Týrki elderining latyn jazuyn qabyldaghan tili býlinbegen últtary da QWERTY-GE ózgerispen enip, san soghuda.

Sebep ýsh (aghylshynan ózge latyn, arab pen orys) jazulary da QWERTY-GE beyimdelmegen. Al, qytaylar QWERTY-GE beyimdelip, pishpek jazuyndaghy (iyeroglifterindegi) sózderdi latynsha teredi. Qazaq beyimdeyin dese әripting basyn isirip, ayaghyn syndyratyndar kónbeydi. Kónbeytinder ne latyn jazuynyng bolashaghyna senbeydi, ne kampiuterlik baghdarlamalarmen júmys istep kórmegen jandar. 

Osy uaqytqa deyin birinen keyin bir qabyldanghan júrt jappay synaghan ýsh әlipbiydi de tilshi ghalymdar toby yjdahattyqpen jasap shyqty. Bilimdilikteri men miyletshildikterin tanyta aldy. Bәri jabylyp ózgerissiz әripter turaly ortaq tújyrymdy qalyptastyrdy. Ae, oe, ue, gh, ng, ch, sh, zh siyaqty qosar dybystyng qajettiligin dәleldep bere aldy.  Basy artyq bolyp qalghan W men C әripterin U jәne Sh tanbalaugha jaraytynyna júrttyng kózin jetkizdi. Ári qosar tanbagha jaraytyn H bos әrpine qatysty pikirlerdi ómirge әkelgizdi. Osylaysha, el talqysynan ótkizip, QWERTY-DIN 26 әriptik pernesin kәdege jaratudyng birizge týsken ortaq tújyrymyna jol ashty. Birinshi ret qazaq әrpi 42-den 31-ge deyin qysqaryp, y, e, , i, ya, sh, s, yo, ch siyaqty kirme әripterden basy býtin qútylyp, «f, v, h jәne h әrip jana әlipbiyimizge qajet pe, qajet emes pe?» degen problemagha túmsyq tiretti.

Ýsh әlipbiydegi әrip sany 1-shi núsqada 33 әrip bolsa, ol 2-shi núsqada jәne 3-shi núsqada 1 әripke yqshamdalyp, 32 әripke, el tasqynan keyin ch alynyp, 31-ge jetkenine kuә boldyq.  Ýsh núsqagha da bórkimizdi aspangha attyq. Ýsh әlipbiyde bilgirlikpen týzilgen. Tek songhy núsqalarda apostrof pen  akut jazyluyna den qoyylyp, QWERTY-DING kiltipany qaperge alynbaghan. Áripti baspahanada qolmen tergen shaqta olar úsynghan apostrof pen  akuttyq әripter esh kedergisiz basylsa, kamptyq terimde qolaysyzdyq tughyzady. Osy jaghy oilastyrylghan birinshi núsqa shamaly ózgeriske týsip qabyldansa, últymyz tól jazuyn ómirge әkelude útady.

Sonymen ýsh әlipbiyde jiylyp kelgende v, f, ch, h-h, y kirmelerin saqtap qaludy qalaydy. Birinshi núsqa ch kirmesin qosar dybysty tanbalauyna oray sanattan shygharyp tastap dúrys istegen. Keybir qauym osy әripterding mýldem alynyp tastap әlipbiyimizding tek a, ә, b, d, e, g, gh, i, i, j, k, q, l, m, n, n, o, ó, r, s, t, ú, ý, u, z jәne sh-dan ghana túrghanyn qúp kóredi.

Álipbiylik ornalasu boyynsha ýsh әlipbiydegi úqsastyqtar a, b, d, e, g, z, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u jәne y (a, b, d, e, g, z, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, ú, y) syndy 19 tól әrip, ýsh kirme әrip (f, h, v//f, h, v) yaghni, jiyny 22 әrip ýsh núsqada da esh ózgerissiz alynyp otyr. Búl ýsh әlipbiydi jasaushylardyng dausyz jetistigi. Alghashqy eki núsqany jasaugha kampiuterlik baghdarlamadan habary bar maman jigitter at salyssa, songhysyna tek tilshiler ghana qatystyrylghanyn tómendegi jaghdaydan bayqaymyz. 

1-shi núsqada x ghana kәdege jartylmasa, qalghan núsqalarda ýsh әrip c w x paydalanylmay qalghan. Keyingi týzetu jasaushylar c-sh, w-u bolyp belgilensin dey kele, x bos tanba retinde digrafqa súranyp túrghan qosar әripting synary bola alady degen pikirlerin bildirdi.

QWERTY-DIN 26 әriptik pernesining 25-in digraf arqyly qәdege jaratqan 1-shi núsqa birshama útyp túr. Ekinshi núsqany jasaugha qatysqan baghdarlamashylar 1-núsqadaghy qosardyng synalghanyn eskerip, amalsyzdan orystyng Yo әrpi ornalasqan jerdegi aghylshyndyq (`) belgisin paydalanudy engizgenine kóz jetkizemiz. Búl núsqa óte ontayly bolghanymen jazghan kezde de, baspa júmystaryndaghy Adobe InDesign-da, Adobe Photoshop-ta,  sayt jasauda qoldanylatyn html, php kodtardyng mәtindik redaktorlary Notpad++-te, SUBLIME TEXT EDITOR, Brackets-terde jәne jappay búqralyq sipattaghy slaydshou, logotiyp, vizitka, kýntizbe t.b. jasaytyn Cooltext.com syndy onlayn servisterde,  konstruktorlarda (`) belgisi qoyylghan әripterimiz ózi birge túratyn әripten alshaqtap ketedi. Kamp baghdarlamashylar ózderi istes bolghan tilshilerdi 1 jәne 2 núsqada QWERTY-DIN ózgeriske týspeuine kóndirgen. Bәri bir osy  tanbalaytyn belgining (`) alshaqtauy, shriftik dizayn әsemdigi ýshin qosymsha  9 (a`, g`, i`, n`, o`, c`,s`u`, y`) tanba ýsteuge mәjbýr etedi.

Tek tilshiler baghdarlamashylardan irge ajyratyp jasaghan songhy núsqa 6 týrli ózgerispen enbekshi boldy. 

Eger tap osynday tanbalanugha negizdelgen núsqalar ene qalsa, onda sans-serif, monospace, serif  t.b. týrde bederlenetin OpenType, TrueType, ASCII/Unix Type 1, TrueType AAT, Mac TrueType, Georgia, Trebuchet MS jәne basqa latyndyq aghylshyn shrifti formattaryna 6 ózgeris qosugha mәjbýr bolamyz. Ári songhy jobanyng avtorlary óz ózgeristerin engizbekshi bolyp otyrghan ó, ı, ǵ, á, ń, ú әripteri ense birinshi pernedegi – [{-ó] [}-ı], ekinshi pernedegi – [;-ǵ],[‘- á], ýshinshi pernedegi – [<ń] nemese [>]-[?] bireui (ú) bop belgilene qalsa, búryn sol oryndarda túrghan asty-ýstili [{}] [[]], [:;],['»], [<>],[,.], [?/]  tynys belgilik tanbalaryn basqa jerge basqasha ornalastyrugha mәjbýr bolamyz. Al, olardyng sany kórip túrghandarynyzday – 13-ke jetip jyghylady. Endi osy mәseleni tek digraf qana ushyqtyrmay sheship beredi. Ári osy mәseleni ýshinshi núsqadaghy – zorlyqpen engizilgen akut esh sheshpeydi. Qayta bәrin ushyqtyrady. Ekinshi núsqada digraf mýldem joq. Ch men Sh qosarlary C` jәne S` dep tanbalanady. Osylaysha júrtqa úsynylghan birinshi núsqa qosarly dybystardy qoldanudy joqqa shygharmaydy, ekinshi núsqa qosar dybyssyz da bәrin (`) arqyly QWERTY-DI sol kýii qabyldauymyzgha bolatyndyghyna kózimizdi jetkizedi. Ilki eki jobany ómirge әkelushiler latyn әrpine qinalmay ótuding sheshimin taba alghan, óz ústanymdaryn jerine jete dәleldey alghan, biraq ýshinshi núsqadaghyday ýlgige tastay qatyp qalushylar ishindegi keybireuleri ýstidegi әm astydaghy noqattyng Ý, Ä, Ș, Ҫ-lardyn kamptyq baghdarlamalarda oqylu-oqylmauy, kәdege jarauy men jaramauyn esten shygharyp aluda. Árpimiz tek jazuda ghana emes, ana tilimizde aghylshyndyq baghdarlamalardy iygerude de qolbaylau bolmauy kerek.  Týrik te, týrkimen de, ózbek te, әzerbayjan da aghylshyn tildi baghdarlamalardy ana tilinde iygerude tól jazularyn kәdege jarata almauda. Ári óz tili men aghylshyn tilin jarystyra qoldanady. Biz tek kiril men aghylshyndy ghana qoldana alamyz. Búryn qazaq kirili, orys kirili jәne aghylshynan birinen-birine ótetinbiz. Endi olay bolmaydy.

Digraftyq belgileuden 2-shi núsqa boyyn aulaq salsa, ýshinshi núsqa sh men ch-ny “sh, ch” dep belgilep eki digrafty qosqan. Búdan shyghatyny әlipby jasaushylar digraftan qashyp otyrghan joq degen qorytyndy jasaugha әbden bolady. 

Ózgerispen alynghan әripter sany: 1 núsqada 8 (ae, oe, ue, gh, ng, zh, sh, ch), 2-shi núsqada 9 (a`, g`, i`, n`, o`, c`,s`, u`,y`), 3-shi núsqada 9 (á, ǵ, ń, ó, ú, ý, sh, ch jәne ı). Birinshi núsqada oryn alghan ózgerister qalghan ekeuinen qaraghanda QWERTY-GE esh zәbinin tiygizbeydi.

Sonymen ýsh jobanyng avtorlary da basy ashylghan tómendegidey: a/a, b/b, d/d, e/e, f/f, g/g, h/h, i/i, j/j, k/k, l/l, m/m, n/n, o/o, p/p, q/q, r/r, s/s, t/t, ú/u, v/v, y/y, u/w, z/z jәne sh/c syndy 25 tól әripterimizdi eshkim dau aitpaytynday etip belgilep bere aldy. Nәtiyjesinde osy ýsh núsqada jiberilgen kemshilikter de ashyldy. Olar pikir aitushylar tarapynan jónge keltirildi.

Endi ә, n, gh, ý jәne ó men iy syndy qosarlary әrippen jazylugha tiyis dybystargha berilgen tanba anyqtalugha tiyis. 

Ýsh núsqada j-zh, j; u-w, ú, y`; ә-ae, á, a`; gh-gh, ǵ, g`; i- j, ı, i`; n- ng, ń, n`; ó-oe, ó, o`; ch-ch, c`, sh-sh, s`; ý-ue, ú, u` bolyp týrli ózgerispen berilgen әripter sany 10. Qazir osy ýsh núsqagha pikir aitqandar j-j; sh-s; u-w tanbalaugha tiyispiz dep oryndy úsynystar jasady. Al, onsyzda qosar әripti tanbalaghan ch әrpin әlipbiyge engizge qarsy shyghyp, әrip sanynyng 31 bolghanyn qúptady. Bar dauly mәsele ә, n, gh,ý jәne ó men y syndy 6 әripke qatysty órbip jatyr. Búl orayda osy әripterdi qosar tanbalau ýshin ә-ae, ah, ah; gh-gh,; iy-ih,ih, ig; n- ng, nh, nh; ó-oe,oh,og, oh; ý-ue, ug, uh, uh núsqalary talqylaugha týsti. Endi tilshiler ortaq til tabysyp, osylardyng belgili bir tirkesiminde olardyng sóz, dybys jiginde qate oqylmaytyn qosar núsqasyn birauyzdan maqúldap әlipbiyge engizuleri kerek.

Ýsh núsqada ótpey qalghan son, jeke derbes әlipby jasaushylar ózderining oryndy da, orynsyz núsqalaryn BAQ jariyalay bastady. 28 әrip jaqtaushy últshyldar men 31 әripti qoldaushy internasionalister ayaq astynan payda bolyp, tútas el eki day boldy.

Sonymen, aghayyn, әr kezde qabyldanghan ýsh núsqany da aqymaqtar jasaghan joq! Tek solardyng ong men terisin aiyryp, QWERTY-GE syiyp ketetin, әlipbiylik ózgeris qarjylyq shyghyn әkelip, budjetten bólingen aqsha talan-tarajgha týspeytin qosarly jәne jeke  әripterden túratyn 31 әriptik әlipbiyimizdi bizdi baghyp otyrghan ózge memleketterge kýlki bolmay, ómirge әkele bileyik. Qazir a, b, d, e, g, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, ú, y jәne f, h, v syndy jeke әripterding basy ashyldy. Endi qalghan 6 qosartanbalanudy qajet etetin әripting (ә, n, gh, ý, ó jәne iy-din) qalay jazyluy júrt bolyp oilasar dýniyemiz.

Biz tek QWERTY-DIN talabyna tolyq jauap beretin birinshi núsqada berilgen digraftardy jetildirip, ondaghy ketken qatelikti týzetuge tiyispiz. Áueli bәrin tanbalaytyn QWERTY-lik әripke qoljetkizu, odan keyin olardyng aitylyp-jazyluy degendi este ústayyq. 

Osynday júrtqa oy salar tamasha núsqalardy ómirge әkelgen ýsh birdey әlipby jobasyn jasaghan avtorlar újymyna alghystan basqa aitarymyz joq. «Kósh jýre týzeledi» deydi atamyz qazaq. Sizder QWERTY-ge layyqty әmbebap әlipby týzey alumyzgha múryndyq bola aldynyzdar. Últ aldyndaghy enbekteriniz ólsheusiz. Qanday maqtaugha bolsyn túrarlyq jansyzdar!

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz