Halyqaralyq Adam instituty 2011 jyly Preziydent pen Ýkimet mýshelerine, «El týzelu ýshin aldymen qazaq tegin týzetu kerek. Ol ýshin biyliktegiler tekterindegi bodandyq kezde engen «ov», «ev»... jalghaularyn «úly», «tegi» t.b. almastyruy qajet. Sebebi, otarlanu kezinde engen jalghaular adamnyng bodan, ne qúl ekenin bildiredi. Al, sanasy bodan adam azattyq ýshin kýrese almaydy» degen maghynada jazghan hatqa, «Mәseleni oilanyp jatyrmyz» degen ekiúshty jauap kelgen.

Biz ADAM bolu kerek desek, olar oilanayyq deydi. Myna týrmen toghyz jyl emes, 90 jylda da qazaqtyng tegining yaghny qazaqtyng týzelui qiyn.

2015 jyly kýzde Astanadaghy Memleketting tarih institutynda onshaqty elden ghalymdar qatysqan ghylymiy-konferensiya ótti. Sóz bergesin kafedragha shyghyp qarasam zalda negizinen jastar otyr eken. Solargha arnap, «naghyz tarihshy-shejireshiler últynyng ótken on myng jyldyq tarihyn biledi jәne bolashaq myng jyldy boljay alady. Mysaly, 1690 jyldary, osydan ýsh ghasyrdan astam uaqyt búryn orystar shejireshi Qadyrghaly Jalairiydi tútqyndap ómir boyy ýiqamaqta ústaghan. Nege? Sebebi, aqyn, ne batyr emes, ol halqynyng ótken tarihy men bolashaghyn aitatyn shejireshi. Halyqtyng kózin ashatyn tarihshylar otarlaushylar ýshin eng qauipti. Tarihshy Bekmahanovtyng taghdyry da osynday...

Sizder naghyz tarihshy bolu ýshin aldymen tekterindi ózgertinder. Sebebi, adamnyng esimi men tegi onyng jәne últynyng taghdyryn anyqtaydy. Tektering «bodanbaev» bolyp túryp, sender elge úlaghatty sóz aita almaysyndar. Óitkeni ózdering de qúlsyndar. Qúldan kósem de, sheshen de, shayyr da shyqpaydy...» degendi aityp tribunadan týsip edim. Ártýrli replika bastaldy. Bireuler, «tekti qazaqshagha ózgertkende aty qaysy, tegi qaysy ekenin ajyratpay adam shatasady» t.b., bizge qazaq bolghannan góri osy bodandyghymyz ynghayly degen toqsan syltau...

Osy, tek ózgertu turaly zang 1996 jyly shyqqannan bergi 23 jylda qazaqtyng 23%-y óz tekterin ózgertken joq yaghny teksiz, mәngýrt, esalang bolyp qaluda.
Memleket qúrushy últ qazaq óz tegin týzetuge qúlqy bolmay túrghanda búl memleketting týzelui ekitalay.

Búl teksizdikting elge keri әserin resmy biyliktegilerdin, diplomattardyng shetelge barghanda oryssha sóileui, Parlamentting memlekettik tilde zang shyghara almauy... osynyng bәri qazaqtyng teksizderge des beruinen bolghan, memleket damuyna tikeley kedergi bolyp otyrghan tirlik.

Kóne Rimde әr jaqtan kelgen, tekterin bilmeytin qúldardy ajyratu ýshin nómirlep tanba soqqan, qazaq sonday tanbany aiyru ýshin malgha salghan.
Sonda, bizding qoghamdaghylardyng qúl men maldan aiyrmasy nede?!

Mústafa Shoqay (1927j.), «otarlaushylar aldymen jer attaryn, odan keyin adamdardyng tekterin ózgertedi jәne orys tilinde mektepter ashyp onda qyzdardy oqytugha tyrysady. Sebebi, ana tilderin bilmeytin bolashaq analardyng úrpaqtary da óz tilderin bilmeytin bolady...» deydi.

Búl jerde biz, tekti ózgertu - ol otarsyzdanudyng manyzdy qadamy jәne últtyq sanany qalyptastyrudaghy negizgi qadam ekenin kóremiz.

Ádilet minstrligi de osy tekke baylanysty zandy qayta qarap, jana ýlgidegi tekting jazyluyn retteu kerek. Mysaly, japondar aldymen óz attaryn kishi әrippen, sodan keyin tegin týgeldey ýlken әrippen, odan keyin әkesining attaryn kishi әrippen jazady. Bizge de sonday qylyp ózgertse biraz mәsele sheshiledi.

Janúzaq Ákim

Abai.kz