30-nshy tamyz - QR Konstitusiyasynyng kýni

Jylda sýmbilening sonyn ala bere jer-jerde Ata zanymyzdy úlyqtau is-sharalary ótip jatady. Jay kýni kópshilikting Konstitusiyagha degen iltipatyn bayqay bermegendikten, bizge búl kýndi atap ótu, qúr әnsheyin elimizding basty qújatynyng bar ekenin eske týsiru ýshin ghana kerek siyaqty әser qaldyrady. Ásili, Ata zanymyz memleketting mekemdigi men halyq bostandyghyn hәm qoghamnyng údayy jan-jaqty damuyn qamtamasyz etetin elimizding eng basty qújat sanalady. Desek te, Qazaqstan Konstitusiyasyn qalyng búqaranyng qamyn qamyn jep, alashtyng arman-maqsatyn minsiz kóksegen «qasiyetti jarghy» dep aita alamyz ba? Álbette, «iyә», nemese «joq» degen kesimdi pikir aita almaymyz. Sebebi...

«ejelden ornyqqan tәuelsiz qazaq memlekettiligin jalghastyra otyryp»

30-nshy tamyz - QR Konstitusiyasynyng kýni

Jylda sýmbilening sonyn ala bere jer-jerde Ata zanymyzdy úlyqtau is-sharalary ótip jatady. Jay kýni kópshilikting Konstitusiyagha degen iltipatyn bayqay bermegendikten, bizge búl kýndi atap ótu, qúr әnsheyin elimizding basty qújatynyng bar ekenin eske týsiru ýshin ghana kerek siyaqty әser qaldyrady. Ásili, Ata zanymyz memleketting mekemdigi men halyq bostandyghyn hәm qoghamnyng údayy jan-jaqty damuyn qamtamasyz etetin elimizding eng basty qújat sanalady. Desek te, Qazaqstan Konstitusiyasyn qalyng búqaranyng qamyn qamyn jep, alashtyng arman-maqsatyn minsiz kóksegen «qasiyetti jarghy» dep aita alamyz ba? Álbette, «iyә», nemese «joq» degen kesimdi pikir aita almaymyz. Sebebi...

«ejelden ornyqqan tәuelsiz qazaq memlekettiligin jalghastyra otyryp»

Birinshiden, Ata zanymyzdyng mandayshasyndaghy: «Konstitusiyany qabyldanghan kýni - 1995 jylghy 30 tamyz Biz, ortaq tarihy taghdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, bayyrghy qazaq jerinde memlekettilik qúra otyryp, ózimizdi erkindik, tendik jәne tatulyq múrattaryna berilgen beybitshil azamattyq qogham dep úghyna otyryp, dýniyejýzilik qoghamdastyqta layyqty oryn aludy tiley otyryp, qazirgi jәne bolashaq úrpaqtar aldyndaghy joghary jauapkershiligimizdi sezine otyryp, ózimizding egemendik qúqyghymyzdy negizge ala otyryp, osy Konstitusiyany qabyldaymyz» degen qúqyqtyq úghymdy týbegeyli ózgertu qajet. Óitkeni, preambuladaghy «Qazaqstan halqy» degen týsinikte memleket qúrushy últtyng mýddesi kómeski tartqan. Bizdinshe «Qazaqstan halqy» degen úghymnyng ornyna «Qazaq últy jәne ózge diasporalar» degen normany engizgen jón. Teginde, búl úsynysymyz bizding dýniyetanymymyzgha tansyq emes. Qazaqstan Respublikasy 1993 jylghy qabyldanghan Ata zannyng kirispesinde «qazaq últy jәne ózgede halyqtar» degen qúqyqtyq tirkesti qoldanghan bolatyn. Memleket qúrushy últqa aiyryqsha qúqyqtyq mәrtebe beru ýshin bizge qayta osy sorapqa týsu kerek. El aumaghyndaghy negizgi últtyng erekshe mәrtebege iye, boluy memleketting tәuelsizdigi men tútastyghyn saqtaugha zor yqpal eteri sózsiz. Osy sebepten, preambulany ««Konstitusiyany qabyldanghan kýni - 1995 jylghy 30 tamyz "Biz, ortaq tarihy taghdyr biriktirgen Qazaq últy jәne ózge diasporalar» dep bastaghan dúrys dep bilemiz.

Sonymen qatar, «bayyrghy qazaq jerinde memlekettilik qúra otyryp» degen joldarda da naqty qúqyqtyq dәldik joq. Múndaghy «bayyrghy» degen sóz, Qazaqstan Respublikasy aumaghynyng qazir qazaq jeri emes ekenin nemese qyrylyp joq bolyp ketken bayyrghy ýndisterding jerine qúrylghan (AQSh) degen maghynany menzeytin sekildi. Búnday jansaq týsinik oryn almas ýshin «ejelden ornyqqan tәuelsiz qazaq memlekettiligin jalghastyra otyryp» degen qúqyqtyq normany engizudi úsynamyz. Qazaqstan Respublikasynyng tarihta bes ghasyr boyy saltanat qúrghan Qazaq handyghynyng jalghasy ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy. Ári-beriden son, búl úsynysymyz eshqanday da shovinistik pighyldy bildirmeydi. Sebebi, әlemde kóptegen memleketterding (Ózbekstan, Ázirbayjan, Litva t.b mem-de) Ata zanynda dәl osynday qúqyqtyq týsinik oryn alghan. Eger de, «ejelden ornyqqan tәuelsiz qazaq memlekettiligin jalghastyra otyryp» degen sózding ornyna «arghy tarihymyzdaghy Ghún, Týrik,  odan bergi Altyn Orda imperiyasyn qalyptastyrudy kózdep» degen tirkesti qoldansaq, әlbette búl týsinik әsire últshyldyqqa jatatyn edi. Sondyqtan, bizding búl úsynysymyzdy baghzy Qazaq handyghy men qazirgi «Tәuelsiz Qazaq elinin» tarihy jalghastyghyn aiqyndaytyn qúqyqtyq tabighy atau dep týsingen jón.

Zayyrlyqtyng qazaqstandyq modeliin jasauymyz qajet

Ekinshiden, Ata zanymyzdyng alghashqy babynda «Qazaqstan Respublikasy ózin ...zayyrly memleket retinde ornyqtyrady» degen normanyng qashalyp jazyluyn qay jaghynan alyp qaraghanda da dúrys dep bilemiz. Biraq, atalmysh bapta zayyrlylyqtyng naqty bir núsqasy kórsetilmegendikten, búl mәselede syn kózben qaraudy qajet etedi. Ásili, zayyrlylyq týsinigi әr memlekette әrqily bolyp keledi. Álemde oryn alghan zayyrlyqty qysqasha klerikalidi jýiege jaqyn zayyrylyq, konkordato jýiesine jaqyn zayyrlylyq, dinderge teng qúqyq beretin zayyrlylyq dep ýshke bólip qarastyrugha bolady. Klerikalidygha jaqyn zayyrly memleketterge Týrkiya, Malayziya, Belorussiya sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Sebebi, búl memleketter zayyrly memleket bolyp tanylghanmen, óz terretoriyasy men halqynyng tarihy tanymynda erekshe rolge ie bir dinge memlekettik túrghydan qoldau kórsetedi. Biraq, dindi memleketting sayasatyna aralastyrmaydy. Eger, din kýsheyip kele jatsa, oghan shekteu qoyyp otyrady. Konkordatogha jaqyn zayyrly memleketterge Mysyr, Aughanstan jәne Livan sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Mәselen, Mysyr zayyrly memleket bolyp tabylghanmen, Islam dinining ókilderimen keybir mәselelerde sanasyp otyrady. Tipti, Islam dinin oqytatyn oqu oryndaryn memlekettik qazynadan qarjylandyrady. Livan memleketi Hezbolla sekildi diny úiymnyng ókilderimen sanasugha mәjbýr. Dinderge teng qúqyq beretin zayyrly memleketterge postkenestik elderding kópshiligin, sonday-aq, AQSh, Fransiya, Germaniya, Beligiya sekildi memleketterdi jatqyzugha bolady. Búnyng ishinde bizding elimizde osy sanatqa kiredi. Zayyrly memleket qúrudyng osy jýiesi memleketting bolashaghy ýshin asa qauipti. Dinderge teng qúqyq beru demokratiyalyq prinsip bolghanmen, diny senimi men ústanymy bir-birine qarsy keletin aghymdardyng bir memlekette bir uaqytta qatar ómir sýrui, qoghamdyq birizdilikti joghaltyp, nәtiyjede búnday yryqsyz jýie memleket irgesining sógiluine әkep soqtyratynyn bayqaugha bolady.

Konstitusiyamyzgha jasalghan týsindirmeler men 1992 jyly qabyldanghan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter» turaly zangha qarap otyryp, Qazaqstan Respublikasynyng ústanghan zayyrlyghynyng «memlekettik biylikke diny birlestikterding aralasuyna jol berilmeydi, memlekettik biylikshi organdar diny birlestikterding qyzmetine zansyz aralasa almaydy, diny birlestikterge partiya retinde qúryluyna jol berilmeydi, memleket diny birlestikterdi qarjylandyrmaydy, belgili bir dindi memleketting bilim baghdarlamasyna arnayy pәn retinde engizuge bolmaydy, bilim beru oryndarynda dintanu pәnderi tanymdyq negizde ótkizilui mýmkin, adamdardyng ar-ojdan bostandyghy men diny senimi qamtamasyz etiledi» degen anyqtamalarynyng bar ekenine kóz jetkizemiz. Elimizdegi diny ahualdyng tym shiyelenise týsuine din turaly qúqyqtyq normalardyng solqyldaqtyghy salqynyn tiygizgeni belgili. Búl zanda memleket mýddesin qorghaudyng tetikteri tym әlsiz-tin. Zayyrlylyq normalardyng eng ýlken qatelikterining biri de erkindik prinsipteri, yaghni, diny birlestik qúrugha rúqsat beru nemese diny qyzmet jasaugha mýmkindik beru sipattary basym edi. Kerisinshe, memleket mýddesin qorghau maqsatynda diny birlestikterding qyzmetine tiym salu, mindetteu, mәjbýr etu prinsipteri joqtyng qasy-tyn. Sondyqtan, biz Konstitusiyanyng 1-shi babyndaghy zayyrlylyq týsinikting naqty boluy ýshin әri diny erkindik týsinigi memleketting tútastyghyna núqsan keltirmes ýshin «memleket mýddesimen birge halyqtyng mentaliytetine jat pikirdegi diny birlestikterding qyzmet etuine jol berilmeydi, QMDB-nyng ústanymyndaghy Hanafiya mazhabyna jәne Qazastan pravoslavie qauymyna resmy qoldau kórsetiledi, elimizdegi diny birlestikter әr jyl sayyn memlekettik tekseruden ótkizilip, qúqyqtyq kemshilikke jol bergen diny birlestikterding qyzmetine tiym salynady» degen qúqyqtyq normanyng siltememen enuin qajet dep bilemiz.

Memleketting basqaru qúrylymyn jetildiru qajet

Ýshinshiden, Konstitusiyanyng 3 babynyng 4 tarmaghyndaghy «Respublikada memlekettik biylik birtútas, ol Konstitusiya men zandar negizinde zang shygharushy, atqarushy jәne sot tarmaqtaryna bólinu, olardyng tejemelik әri tepe-tendik jýiesin paydalanu arqyly, ózara is-qimyl jasau prinsiypine sәikes jýzege asyrylady» dep qarastyrylghan qúqyqtyq normadaghy memlekettik organdardyng jýiesin demokratiyalyq prinsipterding ayasynda jetildire týsu qajet dep oilaymyz. Sharli Luy Monteskie negizin qalaghan memlekettik biylikting tepe-tendik, tejemelik qaghidasy boyynsha zang shygharushy, atqarushy jәne sot organdary bir-birinen tәuelsiz bolugha tiyisti. Biylikting ýsh bútaghynyng bir-birin teng dәrejede tejep ústauynyng týpki mәni - despottyq, diktatorlyq jәne avtoritarlyq basqarugha jol bermeu. Memlekettik biylikti búlay bóluding tiyimdiligin sayasiy-qúqyq ilimning kórnekti ókilderi әldeqashan birauyzdan moyyndaghan. Bizding memleketimizding mehanizmine de tepe-tendik, tejemelik qaghidasy engizilgenimen, mýlde basqasha sipatta órbude. Atazanymyz qabyldanghannan bergi eki ret engizilgen ózgertuler men tolyqtyrularda biz preziydenttik-parlamenttik basqaru nysanyna óttik degenimizben, Parlament deputattarynyng tútastay qúramy Preziydent partiyasynan qúryluy, zang shygharushy organ men atqarushy organ arasynda ornyghuy tiyis tepe-tendik, tejemelik qaghidasynyng formaldy sipat aluyna әkep soqtyruda.

Ásili, Parlament deputattary Ýkimet bastamalaryn joqqa shygharugha, sottardy taghayyndaugha kelisim bermeuge, tipti, Preziydentke senimsizdik (impichment) bildiruge de qúqyly. Biraq, Parlament deputattarynyng tek Preziydent partiyasynan saylanuy, zang shygharushy organnyng Ýkimetting nemese Preziydentting ókilettigin tejeuge qauqarsyzdyq tanytatynyn kórsetip otyr. Memleket mehanizmindegi ýshinshi biylik - sottardyng da mәrtebesi tiyisti dәrejesinde emes. Preziydentting ýshinshi biylik ókilderin de qyzmetke taghayyndauy, sottardyng Preziydent partiyasynyng ókilderin jazalaugha kedergi keltiretini - faktor. Yaghni, Preziydentting qúzyretin shekten tys nyghaytqannan  keyin, ózge organdar memleket isindegi әrbir mәselede Birinshi túlgha men Preziydent partiyasynan taysalady degen sóz.

Ótpeli kezende memleketting qalypty damuy ýshin avtoritarlyq jýiening atqarary mol bolghanymen, tek Preziydent pen onyng partiyasyna telmirip qarap otyru memleket mehaniyzimin belgili bir dengeyde mesheulikke úryndyratyny belgili. Tayauda ghana biylik kelesi Parlament shaqyrylymyn bir partiyadan emes, birneshe partiyadan qúratynyn habarlady. Biylik búl bastamasyn shyn mәninde demokratiyalyq qadam ekenin dәleldegisi kelse, Parlamentke oppozisiyalyq partiyalardan bir-eki deputat ghana emes, keminde onnan astam halyq ókilin jiberu kerek. Al, oppozisiyalyq partiyalardan bir-eki deputat ghana Mәjiliske jiberetin bolsa, zang shygharushy organ kóp partiyaly degen qúr atty ghana iyelenedi degen sóz. Parlamentti naghyz sayasy dodagha ainaldyru ýshin oppozisiyalyq partiyalardyng Mәjilistegi mýmkindigin arttyrghan jón. Yaghni, biylik oppozisiyadan seskene beruin qoyyp, olardyng potensialyn memleketting damuyna paydalanghany lәzim.

Zang shygharushy organdy eki palatadyn qúru kóbinese federativti memleketterde oryn alady. Tipti, últtyq qúramy asa kýrdeli memleketter Parlamentin ýsh palatadan qúrghan kezderi de bolghan (OAR). Kýrdeli memleketterde Parlamentting birinshi palatasynda zandar qaralghanda belgili bir toptar nemese etnikalar men diny konfessiyalardyng mýddesi erekshe qorghalyp, әleumettik tensizdikke jol berilgen jaghdayda, Parlament onday zannyng olqylyghyn qayta sýzgiden ótkizu ýshin ekinshi palatagha jýkteydi. Yaghni, kýrdeli memleketterding zang shygharu ýderisinde qos palataly Parlament erekshe ról atqarghanmen, bizding memleketimiz ýshin qos palatanyng zang shygharu prosesine tiygizer paydasy shamaly. Sebebi, Mәjilis palatasynda әleumettik jikteluge әkep soghatyn zang qabyldanghan jaghdayda, ol zandy Senat palatasynan ózge Konstitusiyalyq Keneste teriske shyghara alady. Jalpy, Parlament qabyldghan zandy Konstitusiyalyq Kenes maqúldaghan kezde ghana ol zangha Preziydent qol qoyady. Sondyqtan, Senattyng zang shygharu ýderisindegi funksiyasyn Konstitusiyalyq Kenes atqaryp otyrghandyqtan, bizge Parlamentti tek bir palatadan qúrghan abzal. Al, Senat palatasyna bólinetin qarjyny basqa iygi isterge júmsaghan jón sekildi.

Konstitusiyanyng 44 babynyng 2 tarmaghy boyynsha Preziydent «Qazaqstan halqyna eldegi jaghday men Respublikanyng ishki jәne syrtqy sayasatynyng negizgi baghyttary turaly jyl sayyn Joldau arnaytyny» belgili. Biraq, ekonomikanyng órlegenin jәne jalaqy men zeynetaqynyng óskenin Elbasy jyl basyndaghy Joldauynda pash etetindikten,  kelesi jartyjyldyq nemese keler jylgha deyin belgilengen ósimdi inflisiya jep qoyady. Osy sebepten de, Elbasy Joldauynyng uaqytyn budjetting jobasy qaralatyn kýz ailarynyng ishine belgilegen jón tәrizdi.

Sonday-aq, últtyq memleketimizdi qalyptastyru ýshin memlekettik qúrylymgha qazaqy ataulardy beruimiz qajet dep bilemiz. Mәselen, Ukraynanyng parlamenti «Jogharghy Rada», Resey Federasiyasynyng últtyqt jiyny «Duma», Ózbekstandiki «Oliy-Mәjilis», Qyrghyzstandiki «Jogorgu Kenesh» dep atalady. Endeshe, nege biz Parlamentimizdi qazaqshalap «Halyq Kenesi» nemese «Últtyq Qúryltay» dep atamaymyz? Preziydentimizdi beyresmy tilde «Elbasy» dep atap jýrmiz. «Elbasy» degen ataudy nege Konstitusiyamyzda zandastyrmaymyz?

Resmy til degen úghymdy joy kerek

Tórtinshiden, elimizdegi songhy jiyrma jylda eng kóp qogham talqysyna týsse de, әli týbegeyli bir sheshimin tappay kele jatqan jayttardyng biri til mәselesi ekeni kópshilikke mәlim. Ata zanymyzda memleket qúrushy últtyng tiline memlekettik til mәrtebesi (7 bap) berilgenimen, 7 baptyng 2 tarmaqshasynda «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady» degen qúqyqtyq norma bәribir qazaq tilining órkendeuine qolbaylau bolyp otyr. Akademik S.Ózbekúly «Til ghylymynda resmy til men memlekettik til úghymy bir maghynany beredi. Memlekettik til men resmy tilding qaysysynyng kýshi joghary ekenine kóz jetkizu ýshin eki tilding birine basymdyq beru kerek» degendi jii aitatyn. Yaghni, búdan keyin ekiúday kýy keshpes ýshin memlekettik til jәne resmy til degen úghymdy qatar ústanudy dogharu kerek dep oilaymyz. Osy túrghyda Atazanymyzdyng 7 babynyng 2 tarmaghyn «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda qazaq tili ghana qoldanylady. Qajetti jaghdaydy audarmamen ózge tilder  qoldanysqa ie boluy mýmkin» dep ózgertu qajet.

Sonymen birge, qaybir jyly Elbasmyz «aldaghy uaqytta 5 synypqa deyin mektepterimizde tek qana memlekettik tilde bilim berudi qolgha aluymyz kerek» degen oy tastaghan bolatyn. Elbasynyng osy pikirin jandandyryp, bala-baqshadan bastap bastauysh mektepte biringhay memlekettik tilmen bilim berudi jýzege asyrghanymyz abzal. Zadynda, memlekettilik bayandy boluy ýshin eng bastysy qoghamdyq birizdilik saqtaluy tiyis. Al, qoghamdyq birizdilikti qamtamasyz etetin birden-bir kýsh - til ekeni barshagha ayan. Endeshe, memlekettik tilding mәrtebesining ósui, últ mereyin asqaqtatyp ghana qoymay, memlekettiligimizdi de nyghayata týsetini dausyz.

Eng basty qazynamyz adam qúqyghy ekenin úmytpasaq

Besinshiden, Ata zannyng 1 babynda: «onyng eng qymbat qazynasy - adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary» dep kórsetilgen. Sonymen birge, 17 bapta «Adamnyng qadir-qasiyetine qol súghylmaydy. Eshkimdi azaptaugha, oghan zorlyq-zombylyq jasaugha, basqaday qatygezdik nemese adamdyq qadir-qasiyetin qorlaytynday jәbir kórsetuge ne jazalaugha bolmaydy», dep adamnyng moralidik qúndylyqtarynyng joghary túratyndyghy aiqyndalghan. Atazanymyzdyng 34 babynyng 1 tarmaghynda «Árkim Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyn jәne zandaryn saqtaugha, basqa adamdardyng qúqyqtaryn, bostandyqtaryn, abyroyy men qadir-qasiyetin qúrmetteuge mindetti», degen normalar da óz qúqyghyndy qorghaumen birge, ózgening de qúqyghyna qúrmetpen qaraugha shaqyrady. Konstitusiyamyz adam qúqyghyn osylaysha әspettegenimen, ókinishke oray elimizde adam qúqyqtary tiyisinshe qorghala bermeydi. Sarapshylardyng pikirinshe, adam qúqyqtary kóbinese qúqyq qorghau organdary men týzeu mekemelerinde ayaqqa taptalady. Osy sebepten de, halyqaralyq úiymdardyng bergen baghasy boyynsha Qazaqstan adam qúqyqtaryn saqtauda әlemdegi alghashqy jýz  memleketting qúramyna da kirmeydi eken. Demek, tek ekonomika boyynsha ghana damyghan elu elding qataryna kirudi maqsat etip qoymay, adam qúqyqtaryna da qúrmetpen qaraytyn әlemdegi aldynghy qatarly memleketterding qataryna kirudi mejeleuimiz qajet. Qúqyq qorghau organdaryndaghy tergeu amaldary kezinde jәne týzeu mekemelerinde oryn alatyn zansyzdyqtardy boldyrmas ýshin qatang jaza ótimdi tәrbie berudi jýzege asyratyn arnayy memlekettik baghdarlama qabyldauymyz shart.

Sonymen birge, Ata zanymyzda Respublika azamattary  jer jәne túrghyn ýy (6 bap pen 25 bap) iyelenuge qúqyly bolghanymen, memleket óz túrghyndaryn jer telimi jәne baspanamen qamtamasyz etude qauqarsyzdyq tanytyp keledi. Jay kýnde úlan ghayyr jerimiz bar, asty-ýsti qazynagha toly jerúiyq mekende ómir sýremiz dep masattanamyz. Alayda, qarasha halyq ayaday jer men qúrqyltaydyng úyasynday baspanagha zar bolyp, óz jerinde tentirep jýr. Qalyng búqara ýshin «jer men ýi» qalypty ómir sýruding eng basty kepili. Sondyqtan, Respublika azamattary zamangha layyqty ghúmyr keshui ýshin olardyng qajettilikterin Konstitusiyamyzben qorghaugha tiyistimiz dep oilaymyn. Sonda ghana elimiz «jabysy men tayyn, jarlysy men bayyn teng ústaghan» әleuetti hәm әdiletti qogham qúra alady.

Qúqyqtyq memleket qúru ýshin sanamyz sәulelenui tiyis

Altynshydan, Konstitusiyamyzdyng alghashqy babynda «Qazaqstan Respublikasy ózin qúqyqtyq memleket retinde ornyqtyrady» dep kórsetkenimen, әli bizding sanamyz qúqyq ýstemdigin joghary qoyatyn biyikke kóterilgen joq. Qúqyq teortikteri qúqyq búzushylyqty boldyrmaytyn dinamikalyq kýsh - jetilgen qúqyqtyq sana bola alatynyn algha  tartady. Belgili zanger, professor Z.Kenjaliyev bizding qoldanystaghy normativtik-aktilerding ruhany kýshi joqtyghyn, qabyldanghan zandardyng materialdyq mýddeni qorghaugha beyim ekenin, tipti, qúqyqty jetik mengergenmen, ruhany túrghydan dimkәs zangerding ózi sauatty týrde qúqyq búzushylyq jasaytynyn aitady. Bizdinshe, jetilgen qúqyqtyq sanany qalyptastyru ýshin halyqtyng bazbir dәstýrli qúqyqtyq týsinikterin jandandyru kerek sekildi. Mәselen, búryn qazaq halqy «qúqyq» degen termindi qoldanghan emes. Onyng ornyna «qaq» degen sózdi qoldanghan. Bir qaraghanda «qúqyq» pen «qaqtyn» maghynasy bir bolyp kóringenimen, bir mәsele boyynsha «qúqyghym bar» degennen kóri, «qaqym bar» degen talaptyng ruhany salmaghy zor ekeni aiqyn seziledi. Óitkeni, bizding dýniyetanymymyzda «qaq» týsinigi tabighy qúqyqty kórsetetin úghym bolyp bekigen. Sonday-aq, halyqtyng dýniyetanymynda «aqjýrek», «aqjarma peyil» týsinikteri oryn alghan. Búl úghymdar boyynsha qylmys sanalatyn әreketterdi jasau bylay túrsyn, ony oilaudyng ózin kýnә dep esepteledi. Óitkeni, adamnyng ishki mәninde, eger, kýnә jәne qylmys jasau turaly oy túratyn bolsa, ol oidy mýmkindik tughan shaqta әiteuir bir iske asyratyny belgili. Sondyqtan halyqtyng dәstýrli «aqjýrek», «aqjarma peyil» tanymynda qylmys jasaudyng aldyn-alu ýshin qara niyet oidyng adam sanasyna kelip ornyqpauyna qatty mәn beriledi. Sanagha jymysqy oidyng kirip ketpeui, osylaysha jiti qadalanghanda, әlbette qúqyq búzushylyqtyng eki ese aldy alynghan bolady. Yaghni, «Qazaqstan Respublikasy ózin qúqyqtyq memleket retinde ornyqtyruy» ýshin zamanauy qúqyqpen qatar dәstýrli dýniyetanym negizinde qúqyqtyq tәrbie berudi qolgha aluy shart. Áytpese, qoghamymyzda oryn alyp jatqan adam jany týrshigerlik nebir ruhany azghyndanghan әreketterding aldyn ala almaymyz.

Týiin

Ata zanymyzgha qatysty oi-pikirimizdi osy jerden qayyrghanymyzdy jón kórip otyrmyz. Sebebi, aita bersek, jipke tize bersek dýniyening isi bitpeydi. Odan qalsa, barlyq mәseleni Konstitusiyagha әkep tirep qoigha da bolmaydy. Eng bastysy qabyldanghan jarghylarymyzgha peyilimiz ong bolsyn dep tileyik. Óitkeni, peyil ong bolghan jerde týsinistik pen tatulyq saltanat qúrady. Endeshe, Qúday-Taghala peyilimizben qatar, elimizdi eldiginen, Alashty abyroyynan aiyrmasyn dep tileyik!

«Abay-aqparat»