Redaksiyadan: Kýni keshe ghana Abai.kz aqparattyq portalynda abaytanushy ghalym Asan Omarovtyng «Dulat Isabekovke ashyq hat» atty materialy jariyalandy. Onda avtor (Asan Omarov) jazushy, dramaturg, Memlekettik syilyqtyng iyegeri Dulat Isabekovting Tәuelsiz jurnalist Ómirzaq Aqjigitpen bolghan súhbatynda aitylghan: «Men tilden myng ese ýlken qaterdi, súmdyq tragediyany kórip otyrmyn!» degen pikirine qatysty qarsy uәj aitqan edi.

Jazushy Dulat Isabekovting súhbatyndaghy sol bir ýzindi әleumettik jelide jәne BAQ-ta jariya boldy. Ol qoghamdyq sózjarysta qyzu talqylandy.

Osyghan oray, jazushy Dulat Isbekovting 2005 jyly «EVRAZIYa-KZ-da» jariyalanghan sol súhbatynyng tolyq núsqasyn jurnalist Ómirzaq Aqjigitting kelisimimen oqyrman nazaryna qayta úsynyp otyrmyz.

«Ziyandy qauymdy ejelden memleket ózi jasaydy»

- Jazushy qauymdy taza shygharmashylyqpen ghana ainalysushylar jәne әri jazushy, әri qogham qayratkeri dep eki topqa bólsek, Siz әrqashan ekinshi toptan tabylyp jýrgen belsendi jazushysyz. Dәl qazirgi uaqytta ózinizdi erkinizden tys qanday mәsele tolghandyryp jýr?

- Jazushy sayasatqa aralaspau kerek degenge ýzildi-kesildi qarsymyn. Ásirese, songhy eki jylda. Sayasatqa aralasqanda, memleket qayratkeri atanyp, shendi qyzmet alu ýshin, bolmasa partiyagha serkelik etu ýshin emes. Jazushynyng oilau jýiesi mýldem basqa. Mәselen, býgingining bәri sayasat. Sirinke men últaraq shygharudan bastap, syrtqy sayasatqa deyin. Osynyng bәrinen tyspyn, men tek jazushymyn deu – bilmestik. Ýiinde otyryp tolghanghannan góri syrtqa shyqsan, búl jazuyna kómektesedi.

Qazaqstanda 700 jazushy bar dep maqtanyp jýrmiz. Sonyng kóbisin tanymaymyn. Tanymaghanda olardy oqymaghandyghymnan, ne bolmasa elemegendikten emes, olardyng ózi әuelgi kezde jazushy retinde kórinbegendikten. Songhy 15 jylda jer-jerde kitap shygharushylar kóbeydi. Jeke baspalardan ýsh-tórt kitabyn bastyryp, Jazushylar Odaghyna mýshe bolyp alady. Olardy eshkim bilmeydi. Qalam siltegen taqyryptary jergilikti mәni bar túlghalar ghana turaly. 700 bolyp qara kóbeytkenimiz bolmasa, olardyng oilau shenberi tym tar, qarabayyr. Jazushylardyng qoghamda belsendi bolmauy osydan shyghady.

Bayqaysyz ba, qogham qazir ziyaly qauymdy kóbirek izdey bastady. Preziydentten bastap oppozisiyagha deyin. Dәl býgingi syn saghatta olar: «Ziyaly qauym qayda? Nege osynday sәtterde pikir bildirmeydi?» deydi. Ziyalylardy oppozisiya ózine, ýkimettik jýie ózine tartady. Beynelep aitsaq, ziyaly qauym ózenning arghy betine de, bergi betine de kerek bolyp túr. Endi qaranyz, qalamgerler ózining funksiyasynan airylyp bara jatyr. Qazaq ortasynda Reseydegidey intelliygensiya әli qalyptasa almay keledi. Bayaghyda Resey qoghamynda Senat alanyndaghy dekabrister kóterilisin dayyndaghan da, odan keyingi 1917 jylghy Qazan tónkerisin úiymdastyryp bergen de osy aristokratiyalyq ziyaly qauym ókilderi edi.

Osylay bol túra, yaghny qoghamdyq dýmpu jasap, memlekettik qúrylymgha tútastay tónkeris әkele túra tarihta ziyaly qauym eshuaqytta memleket basyndaghy biylikke barghan emes. Ylghy da pysyqaylar, avanturister, alayaqtar memleket tizginin ústap kete bergen.

- Búl turaly Leninning de sózi bar emes pe: «Revolusii gotovyat mudresy, sovershait fanaty, a plodamy polizuytsya prohodimsy» degen?

- IYә, sonyng dәl ózi. Al, sodan song jana memleketke ziyaly qauym qajetsiz bolyp qalghan kezderi de bar. Qazir BAQ ókilderi «bizdegi ziyaly qauym ba, ziyandy qauym ba?» dep jana termin oilap tapqanday dabyra aityp jýr. Shyndyghynda ziyandy qauym degen búrynnan bar týsinik. Ózderi qoldan jasaghan ziyandy qauym sol kezderi memleket ýshin óte kerek boldy. Al, ótkir oily, biylikting qúrylymyna ózgeris engizemin degen ziyaly qauymdy esebin tauyp birte-birte kózin joyyp otyrdy.

Endi qazirgi ahualgha keleyik, Jazushylardyng kóbisi qoghamdyq qúbylystargha belsene aralasqysy kelmeydi. Aralaspau sebebi bizde tiyanaqty oppozisiya joq. Qazirgi oppozisiyada jýrgen jigitterding barlyghyn jaqsy bilemin. Qúrghan baghdarlamalaryn iske asyrudyng jolynda basy birikpey jýr. Jeme-jemge kelgende miniy-memleket qúrghan siyaqty, sol memleketting ishinde biylikke talasu bastalyp, aralarynan Preziydenttikke kandidatura úsyna almay, ózara әure-sarsang bolyp keledi. Olardy ziyaly qauym qostay almay basy qatty. Aldynda olar bir kisidey «Aqjolgha» sendi. «Aqjol» sol senimning tas-talqanyn shyghardy. Bәimenov óz aldyna onda ketti, qalghan jigitter múnda qaldy. Olardyng sózderine zer salsaq, biylikke talasudyng qúlaghy qyltiyady. Sózderinde býgingi qoghamnyng basshylaryn anayy týrde ashyqtan ashyq betten alu bar. Oppozisiya eshuaqytta memleket basshysyn, ýkimet mýshelerin kóshedegi búzaqy siyaqty jaghasynan almau kerek, kerisinshe, ústanghan tújyrymdamasyn jiliktep ortagha salu kerek. Sol kezde ghana halyq oppozisiyagha senedi jәne syilaydy. Men Altynbek Sәrsenbaevpen qyzmettes boldym, Núrqadilovti etene bilemin. Qazir búlardyng alghan betinde (Jarmahan Túyaqbaygha deyin) ashu-yza kóp. Meninshe, yzaly buyrqanys belgili bir revolusiyalyq dýmpuding ýstinde boluy mýmkin, al, beybit kezde ashumen isti qolgha alu jenis әkelmeydi. Oppozisiya halyqtan irgesin aulaq salyp barady. Búl - ókinishti.

Oppozisiya bizding ómirimizge kerek. Meyli, ol Nazarbaevtyng kezinde bola ma, Toqaevtyng túsynda bola ma, nemese Túyaqbaydyng dәuirinde bola ma, bәribir qogham oppozisiyasyz ómir sýre almaydy. Biraq, oppozisiyalyq baghytty bayqasanyz, múndaghy jigitterding ózi demokrat bola túryp, ózderine syn aitqandardy shettetedi. Partiyadan shygharady, odan qaldy basshylyqtan alady. Olar bolashaq totalitarlyq rejimning negizin qalaudyng ýstinde siyaqty. Búl mening kónilime tipti qonbaydy. Jaraydy, qazirgi oppozisiya memleket basyna kele qoyghannyng ózinde erteng olargha qarsy – kelesi oppozisiya payda bolady ghoy. Sondyqtan, býgin jeniske qol jete qoymady dep asyghyp-aptyqqan jón emes, esesine óz júmysyn baysaldy týrde jýrgizgeni jón dep bilemin.

- «Shygharmashylyq top ókilderi biylikke mindetti týrde oppozisiya boluy kerek» degen qaghida búrynnan bar. Qazirgi shygharmashylyq iyeleri biylikke oppozisiya bola alyp jýr me, bola almay jýrse oghan ne sebep? Ziyaly qauymdy Elbasydan bastap izdey bastady dediniz. Memleket basshysynyng ziyaly qauymmen keyingi kezdesuinen song qazaq basylymdary sizderdi syngha aldy. Tipti «Jas Alash» ekijýzdilik dep jazdy. Qansha degenmen, ashy shyndyqty jetkize almay qalghan joqsyzdar ma?

- «Jas Alashtyn» jazghany barlyghyna bergen bagha emes. Synalsaq, búl sózge mening bergen jauabymdy kópshilik oqyghan bolar. Eng batyl sóilegen men boldym dep oilaymyn. Jeti punktten túratyn maqalam gazette jaryq kórdi. Bir jaghy «Jas Alashqa» jauap berdim. Eger osy sóilegen sózimnen keyin de ekijýzdilik dep tabalap, Medeu jaqqa qaray qasha beretin bolsa, eshuaqytta men ol jurnaliske toqta dep aitpaymyn. Mening sózim osy.

Elbasy ózimen jolyqqanda mening keybir qúrdastarym siyaqty jóndi-jónsiz alabúrtyp sóileytin pikirdi qajet etpeydi. Eshqanday elding Preziydenti ziyaly qauymmen kezdesken joq. Putin óz ziyalysyn shaqyryp alyp, hal súrap jatqan joq. Aqaev kezdesken joq. Al, endi biz bolsaq, Elbasymen didarlasqanda bolmashy әngimege ketip qalamyz. Jazushylar Odaghyn basqaryp otyrghan jigitterding ózi «jihaz alyp berseniz» degen sekildi túrmystyq taqyryptan artyla almady. Osy da memlekettik mәsele me?.. Búl Preziydentting renishin tudyrmay ma? Osydan keyin onyng kónil-kýii týsip ketti.

Sosyn taghy da til mәselesi qozghaldy. Smaghúl Elubay, Múhtar Shahanov, basqalary aitty. Bir adam aitsa jetedi ghoy. Men til qamyn sol jigitterden kem jemeymin. Ony tek mәsele etip aita biludin, jetkize biluding formasyn tabuymyz kerek. Orys intelliygensiyasynda bayaghy Turgenev kezinen qalyptasqan dәstýr bar: bireuge siz dey otyryp, sókkennen beter batyryp aitu. Al, biz birden boqtaudan bastaghymyz keledi. Onda bәrin býldiresin, oiyndy eshkim qabylday almaydy. Men «oyyng ótkir bolghan sayyn, ýning júmsaq bolsyn» degenmin. Jәne jaghympazdanu maghynasynda aitqanym joq. Múhtar keyingi bir maqalasynda «ýnim júmsaq bolmay-aq qoysyn» depti.

Bir mýshemizge emes, bar ómirimizge qater tónip túr

Men tilden de súmdyq tragediyany kórip otyrmyn. Tilimiz de, dәstýrimiz de, últymyz da «ýp» dep bir lep tartqanda ajdahannyng auzyna qoyyp ketetindey qauipte túrmyz. Kójekti arystan jatqan tordyng aldyna aparyp qoysan, arystan tek auzyn ashady eken de, qoyan bayghús shyryldap baryp ózi kirip ketedi eken. Búl - til turaly mәseleni toqtatsaq degendik emes. Býkil bizding ziyaly qauymymyz bolyp, mektepting balasynday shu-shu etkenimizben, Preziydent tap erteng til turaly jarlyqqa qol qoyghaly otyrghan joq. Osyny nege ziyaly qauym týsinbeydi?! Men Elbasyn qorghap otyrghan joqpyn. Preziydentke qarsy shyqqan adam mendey-aq bolsyn, kezinde oppozisiyanyng kókesi boldym. Memleket basshysy ózi qol qoyyp bekitken «Birinshi Preziydent» turaly zangha týgeldey qarsylyq bildirdim. «Búl ne degen súmdyq?» dedim. Qazaq gazetteri baspaghan son, orys tildi basylymgha shyqqan «Aul uhodit v nebo» degen maqalam ýshin júmystan quylyp ta kettim. Ýsh jyl júmyssyz jýrdim. Men keremet erlik jasadym demeymin, kerek bolsa sonday da kezderim bolghan degendi ghana aitpaqpyn.

Preziydentting qalamgerlermen kezdesui alghashqydaghyday telearnalardan keng týrde kórsetilgen joq. «Birinshi kezdesude eldi dýrliktirip aldyq» degen qorytyndy jasaldy ma, songhy kezdesuimiz BAQ-tan týgel kórinis tappady. Kezdesude Elbasygha rasynda qolpashtau kóbirek aityldy. Alayda, oghan ol selt etken de joq. «Men sizderden memlekettik mәseleni tyndaghaly keldim» dedi. Kónili tolmaghanyn qatqyl aituymen, renishti eskertpelerimen bildirdi.

Kezdesuden shyqqannan keyin Imanghaly maghan telefon soqty. «Kelip ketesiz be?» dedi. Sol kýni jolgha jýrgeli otyrghanmyn, biyletimdi qayta ótkizdim. Tasmaghambetov: «Baghanaghy kezdesu jayly Preziydentpen týstik kezinde pikirlestik. Únaghany – sizding sóziniz bolypty. «ashy aitty, naqty aitty» dedi». Ondaghy sózimdi býgin qaytalaudyng keregi joq shyghar. Biraq elimizdegi jaghdaylargha baylanysty qaytalamasa taghy bolmaydy. Bizding býkil ekonomikamyz, últtyq iydeologiyamyz, kerek deseniz últtyng bolashaghy sheteldikterding qolyna ótip bara jatyr. Tilimiz, dinimiz múnyng qasynda... Arystannyng auzyna týsip bara jatqan qoyan bir mýshemdi saqtap qalayynshy dep әreket etu kerek pe, joq әlde ózining ómirin týgel saqtap qalugha tyrysu kerek pe? Qazaqstandaghy sheteldik kompaniyalardyng bizdi basynghany sonshalyqty, salyq tóleuden bas tartyp otyr. olar bizding memleketting qoyghan talabyna pysqyryp ta qaramaydy. «Atasu-Alashanikou» múnay qúbyryna 300 myng qytaylyq kelmekshi. Eshqanday jiyrenu, úshynu degendi bilmeytin búl halyqtyng ókilderi auzynda bir tisi joq kempirge ýilenip jatyr. Ne ýshin? Býgin azamattyqty, erteng qazaq jerin alu ýshin. Qazir-aq bastaldy. Qytay nege shekara manyna on shaqty qala salu jobasyn bastady?

- On segiz qala jәne olardyng әrqaysysynda millionnan kem túrghyn bolmaydy.

- Áne! Biz osyny kórmeuimiz, aitpauymyz kerek pe? Taghdyrymyz osynday qyl ýstine jaqyndaghan uaqytta tek qana til dey bergenimiz dúrys pa? Ras, til turaly aita beremiz, aita beruimiz kerek, ony eshuaqytta toqtatpaymyz. Al, men odan myng ese ýlken qaterdi kórip túrmyn. Tragediyany kórip túrmyn! Qazaqstan ýsh kýshting ortasynda qalghaly túr. Resey, Amerika, Qytay! Endi olardyng arasynda Qazaqstan ýshin talas bastalady. Halqymyzdyng sany bary-joghy 10 million, basqa halyq ókilderimen qosqanda 15 million.

Qytaydyng keybir baspasóz betterinde: «Osynsha jerdi osynday qazaq siyaqty az halyqtyng iyelenip otyruynyng qúyq bar ma, joq pa?» degen mәsele kóterui jiyiledi. Tipti, oqulyqtarynda «Balqashqa deyin bizding jerimiz» degen sózder kezdesip jatqanda biz Preziydentpen kezdeskende «osy mәselege ie bolmasanyz siz erteng Preziydent te bola almaysyz, óitkeni siz kimning Preziydentisiz – Qazaqstannyng Preziydentisiz!» degendi aituymyz kerek pe, joq jalghyztildi ghana aituymyz kerek pe? Men osy jandy jegen saualdardy «Núreke, 300 myng qytay degen ne búl?» dep Preziydentting aldyna tartqanymda ol kisi «Men әrbir adamdy eseppen alyp otyrmyn» dedi. «Seneyin be? Osyghan mening qabyrgham qayysyp jýr» dedim. Preziydent «Qabyrghang qayyspay-aq qoysyn» dedi. «Demek, sizding sózinizdi shyndyqqa balap, ýiimde tynysh jata beruime bolady ghoy?» , «Bolady!».

Al, kóreyik, qalay bolady eken. Demograftardyng esebi boyynsha 300 myng qytay aldaghy 10 jylda 3 milliongha jetip qalmaq. Qytay biz siyaqty arifmetikalyq jolmen emes, geometriyalyq progressiyamen ósedi. Endi olar bala tudyrady! Búryn Qytayda bir baladan artyq tughyzbaytyn, songhy jyldary eki bala boldy. Búl ne? Jer betindegi 1 milliard 350 million qytay endi eki bala tughannan keyin ne bolady? Búl memleket eshkimmen soghyspaydy, eshkimdi jaulap almaydy. Qazirgi jaghdayda bir eldi jaulap alyp sol elde qalu mýmkin emes. Óitkeni, búghan býkilәlemdik qauymdastyq jol bermeydi. Al, Qytay qanday әreket jasap otyr? Adam resursy arqyly bildirmey jaulap alady. Bir jaghy sauda joly arqyly. Halyqaralyq integrasiyany eng útymdy paydalanyp kele jatqan el – Qytay, halqynyng sany osyghan jetedi. AQSh-ta 350 million halyq bar, Reseyde 145 million. Rasyn aitsa, Qytaydan Amerika da qorqady. Qytay әlemde eng arzan tauar shygharu arqyly dýniyejýzilik rynokty әzir-aq jaulap aldy. Búdan bes jyl búryn Amerika men Qytaydyng arasynda ekonomikalyq qaqtyghys boldy. Amerika Qytaygha embargo jariyalaymyz dedi. Bir qyzyghy, Qytay búghan qarsy bolghan joq. Eki jaqtyng ekonomisteri júmys istedi... Aqyry kim útylatyn boldy? Amerika! Bir jarym milliard halyqpen sanaspay túra almaysyn.  Ol óte ýlken rynok. Múny joghaltu Amerika ýshin budjetting jartysyn joghaltu degen sóz.

Sóitip Qytay arzan tauarmen algha basty. Astaryna ýnilsek, búl sayasat pa, sayasat emes pe?

- Eng ýlken sayasat!

- Endi oilanyp qaranyz, qoghamnyng múnday jaghdayyna jazushy aralaspau kerek pe? «Jazuymdy ghana bileyin» dep otyrghan jazushynyng qazir kók tiyngha da qajeti joq. Ony sen de oqymaysyn, men de oqymaymyn. Bireuding bireuden jýkti bolghanyn jazu, әiel men balanyng kóz jasyn jazu... Ol әdebiyetting dәureni ótip ketti. Tolstoydy da býgin eshkim oqymaydy.

Búl dәuirde әlemdik dengeydegi belgililik degen ne? Ol әrtýrli. Álemge tanymalmyn degen Paulo Koelio jýr. Kim ol? Jazushy ma? Jazushy emes! Onyng әlemdi shuyldatqan «Alhimiygin», «On bir minutyn» oqydym. «Alhimikti» qoljazba kýiinde әkelip, «mynau sizdiki, qol qoyynyzshy» dese, shyn mәninde, qol qoymaghan bolar edim. Búl – boltologiya! Bos mistika! Bizge osynday arzan әdebiyet kele jatyr. Sol Paulo Koelio Qazaqstangha bir-aq ret keldi de, «Zahiyr» atty roman jazyp tastady. Basty keyipkeri qazaq balasynyng esimin Mihail dep qoyyp, qazaq dalasyn Shynghyshannyng zamanyndaghyday suretteydi. Osynyng arghy jaghyna ýnilseniz, bayaghy steorotiyp. Aziattyqtar eshqashan Europa dәrejesine kóterile almaydy degen oy túr. Búl iydeologiya ma? IYdeologiya. Sayasat pa? Sayasat. Biz bolsaq «Zahirdy» kókten qúran týskendey qabyldadyq. Al, әlgindegidey oidy nege bayqamaymyz? Bizding qazaqqa bәribir, bәrine qoy siyaqty manyrap, qol sogha beremiz. Men soghan tang qalamyn.

Reseyding ortang qol әnshileri bizding Respublika Sarayyna keletin bolsa, qansha dese sonsha aqshagha biylet satyp alamyz. Qazaqstandyq óner júldyzdarynyng konsertine 300 tengeden biylet ótkize almaysyn. Aldymen ózimizdi syilay almay túryp, basqanyng ónerine tabynu – búl da últ retinde qalyptasa almaghandyghymyz dep oilaymyn. Mine, әdebiyetshining sayasatpen aralasatyn túsy osy. Men nege bayaghyda bastaghan romanymdy bitire almay jýrmin? Tәmamdaugha sóz tappay jýrgen joqpyn. Jazu tehnikasyn mengergen adamgha jazu týk emes. Men uaqytty kýtip jýrmin.

«Qarghyndy» qazir jazsam óitip jazbas edim. Sebebi, ol kezdegi zaman solay boldy, jazushy sayasatqa terendep bara almaytyn. «Qarghyndy» búryn talasyp oqityn. Al, qazir býgingi әdebiyet odan әldeqayda auqymdy taqyrypty qajet etedi. Men nege osy aitylghandardyng barlyghyn erterek, qolgha ala almadym?  Ol shaqta  últtyng basyna múnday qauip tónip túrmaghan bolatyn. Qazaq ózin-ózi qorghau immuniytetinen airylghan kezi boldy. Qazaqstandy búryn Mәskeu qorghaytyn. Bizding qorghanu immuniytetimizding azdyghy osydan! Qúday betin aulaq etsin, eger soghys tóne qalghan jaghdayda biz ózimizdi qorghay alamyz ba, joq pa? Bilmeymin! Qorqamyn! Óitkeni, biz әli onday ýlken synnan ótken joqpyz. Sheshenstan siyaqty ózimizdi qorghay almauymyz mýmkin. Bir sheshen әielding on balasy bar eken. Resey jurnaliysi odan súrad: «Nege on bala tudynyz?», «Soghys ýshin tudym!». Olar balam akademik bolsyn, jazushy bolsyn, kosmonavt bolsyn demeydi. Sheshen jerindegi mentaliytet, qatygez psihologiya osynday. «Ony birdey ólip ketse de men qayghyrmaymyn, óitkeni, men soghys ýshin tudym» deydi. Al, biz ólip ketse de soghys ýshin tudym dep aita almaymyz. Bizde ózimizdi qúrbandyqqa shalghannan góri ózimizdi saqtau sezimimiz joghary. Sheshenning últtyq sana-sezimi men qazaqtyng sana-seziminde qarama-qarsy aiyrmashylyqtar bar.

Men ýlken aqynymyz Oljasty últynyng patrioty retinde, talantyn halyqqa júmsauy jóninde moyynday  almaymyn. Men tipti qarsymyn. Bizge euraziyalyq iydeyany tyqpalauy, әli kýnge deyin orys tilining qamyn oilauy, әli kýnge deyin qazaqshany ýirenbeui – últqa qarsylyq. Búlar Kembridjde jýrgen, búl jaqqa tipti kelmegen aghylshyn qyzdarynyng dengeyinde nege qazaqshany ýirenip almaydy? Jaraydy, qazaq tilin bilmey-aq últshyl boluy mýmkin. Biraq, Oljassha «memlekettik til – orys tili bolsyn» deu, búl – agressiyalyq pikir. Óitkeni ol jay adam emes, ol - Oljas.

«Qashan súrap qalady dep qorqyp jýrdim...»

- Osynyng bәri últtyq negizdegi jýieli iydeologiyanyng joqtyghynan ekenin 14 (on tórt!) jyldan beri aityp kele jatyrmyz ghoy...

- IYdeologiyanyng modelin jasaghannyng ózinde bizding halyq ony qabyldap alyp, jýzege asyrugha dayyn ba? Búl – úzaq prosess. Meninshe, bizding ózimizdi-ózimiz tanugha әli on-on bes jyl qajet siyaqty. Áueli ózindi syila, ózgeni sosyn qúrmette. Ótken ghasyrda qazaq jerine kelgen, qazaqtyng әn-kýiine tәnti bolghan orystyng Livov degen revolusioner jazushysy: «Búl qazaq qyzyq halyq eken. Qay ýiine barsang da monshaghyn, bilezik-syrghasyn kórsetip «sizderde osynday bar ma?» dep súraydy. Al, men olar «sizderde bizdikindey әn men kýy bar ma?» dep qashan súrap qalady dep qorqyp jýrdim. Súrasa jauap bere almas edim» dep jazghan sózi bar. Sol qyzyq qazaq әli sol qyzyq halyq kýiinde, ózining baryn baghalay almay-aq keledi.

- Agha, «Kim kinәli?», «Ne isteu kerek?» degen ataqty eki súraq bar ghoy. Jogharydaghy әngimelerdi kókeyge týie kele eldik túrghyda ne istegenimiz abzal? Memleket ne isteu kerek? Shygharmashylyq qauym iyelerining qanday әreketi bar?

- Qalyng júrttyng tyndaghany bolmasa, shygharmashylyq iyeleri óz pikirining jýzege aipaytynyn biledi. Sondyqtan qazir kóbisi tis jarmaydy. Beytarap. Búlay bolmauy ýshin Ábish Kekilbay aitqanday, el ishindegi qoghamdyq pikirlerdi súryptap otyratyn memlekettik komiytet kerek siyaqty. Ótkir degen mәsele aldymen memlekettik sheshimin tappas búryn qoghamdyq sheshimin tabuy kerek. Býginge eng kerek nәrsening biri osy. Ziyaly qauymnyng ýni sol kezde estiledi. Óitkeni, ózining dauysy eshkimge kerek emesin biletin ziyalylar nesine aita beredi? Biylik bolsa búl jobany iske asyrugha asyghar emes...

- Biylik demekshi, Siz jerdi satugha qarsy bolmadynyz. Múnynyzgha kóp júrt tanghalyp jatty. Sol pikiriniz ózgergen joq pa? Jalpy, jerdi satqanymyz qay jaghynan tiyimdi? Bolmasa Qytay, Gollandiya, Izraili siyaqty jerdi satpay-aq jalgha berip, jaynatugha kýsh salghanymyz dúrys pa edi?

- Satu kerek degende 9 punktti atap aitqanmyn. Osy júrt sony nege oqymaghan? Sol 9 punktti oryndaytyn bolsaq, ol kezde jerdi satugha bolady. Óitkeni, jerimizden airylyp qalamyz dep qoryqpas edik. Al, memleketting sayasaty jerdi satugha әkep tirep túrsa, Preziydentting ózi eki kýnning birinde jerdi satpasaq bolmaydy dep sóilep jatsa, múnday sәtte ne isteuimiz kerek? Biz shuyldap jatqanda jer satylyp ta jatty. Endeshe, dәl osy jaghdayda, jerdi satpaymyz degen iydeyanyng jenilis tabatynyn bilgennen keyin, bolmaytyn oidy aityp jer toqpaqtaudyng qajeti joq. Jazushy 9-punkt jazypty dep Preziydent te, Premier-Ministr de, basqalar da nazar salyp, ýnile qoyghan joq. Jer satylu kerek degende bankilik ainalymgha týsu kerek degendi aitqym keldi. Bankilik ainalymgha týsu bir basqa, satylu basqa. Jer – bankilik ainalymgha týspeyinshe jer bolmaydy. Siz ózinizding 1 gektar jerinizge qalay qaraysyz, jalgha alghan jerge qalay qaraysyz? Ózinning jerindi keremet óndeysin. Jekemenshik deytinimiz de osy. «Jerdi satugha qazaq dayyn emes» deydi. Al, qazaq qashan dayyn bolady? Qaltamyz júqa. Kýnderding kýninde halyq Preziydentke kelip «biz dayyn boldyq, kәne, satyndar?» dey me? Ony rynok kýtpeydi. Jerdi qúrdan-qúr ústap otyrugha memleketting shamasy jetpeydi.

Biz jerimizge zauyt saluymyz kerek. Astynan múnay tabyldy. Sheteldik investisiyanyng múqtajdyghynan ol jerding sheteldikke ótip ketip jatqany kóp. Búl jer endi Qazaqstannyng erkinen shyghyp ketedi. Eger tez arada qazaq halqyna jer satylsa, ony sizden memleket te, basqa memleket  te tartyp ala almaydy. Qazaq dalasy daliyp jatyr. Qazaqtyng jerin qazaq iygeru jәne ie bolu ýshin halqymyzdyng sany 60-70 milliongha jetui tiyis. Búghan jetpey túryp jerge qojalyq ete almaysyn. Sondyqtan jer jekege satyluy qajet.

- Bir kezderi «Auyl» partiyasynda jýrdiniz. Partiyagha kirgeniniz ýmitinizdi aqtady ma?

- Aqtaghan joq. Partiyasyz-aq auyl jóninde mәsele kóterip jýrmin.

- Qytay osy kýnge deyin jalghyz partiyamen kele jatyr. Olar aldymen ekonomikany kótereyik, kóppartiyalylyq sosyn dedi. Biz bolsaq, partiyany damytyp alayyq dep basqa joldy tandap otyrmyz.

- Sayasy partiyany kóbeytu, ne nyghaytu arqyly ekonomikany kótere almaymyz. Ol tek qana polemika, pluralizm, pikir aluandyghy. Partiyanyng kóp boluy, az boluy ekonomikanyng ósuine, tómendeuine әser etpeydi. Lenin ne dedi? «Memleketting týbine bir partiyalyq jetedi» degen. Ol memleket qúryp alghannan keyin kóppartiyalyq jýiege kóshemiz degen. Biraq oghan jetkizbedi.

Adamzat әlige deyin qoghamnyng modelidik ýlgisin oilap taba alghan joq. Bәribir adam psihologiyasy, bolmysy, mentaliyteti belgili-bir zandargha qatyp qalyp ómir sýre almaydy. Áyteuir, ol birnәrseni búzyp ómir sýrip otyruy kerek. Al, Qytaydyng birpartiyalylyghynan ýlgi alatynday-aq ýlgi edi. Olar bir partiyany ústana otyryp, ekonomikalyq qaqpalardy ashyp tastaghan.

- Biz nege osy jýieni kezinde qoldana almadyq?

- Qoryqtyq. Búrynghy totalitarlyq izben, partiyada joqtyng bәrin jau kóretin jolmen ketip qalamyz dep qoryqtyq. Qytay sekildi jalghyz partiyany ústanyp, әri qaray damy bermekti saraptaugha uaqyt bolmady. Onyng ýstine Qazaqstan tәuelsizdik alyp, demokratiya qúramyz dep jatqanda birpartiyalyq jýiede jýru – halyqaralyq qauymdastyqta dúrys baghalanbay qalatynday kórindi. Sóitip, kóppartiyalyqqa jol ashyp jiberdik.

Jastar romantik emes, pragmatiyk

- Qazirgi әdebiyet qanday kýide? Toqyrauda deuge bola ma jәne әdebiyet qayda baghyt alyp barady?

- Toqyrauda deuge bolady. Shalajansar. Keudesinde jany bar deytinim, tәuir-tәuir, «Zahirdan» asyp týsetin shygharmalar jaryqqa shyghyp jatyr. Núrpeyisovting «Songhy paryzy» bar. Tólen Ábdikovtin, Beksúltan Núrjekeevting jana shygharmalary kelip jatyr. Biraq, әr jerde bir jeke batyr jýr, әdeby maydan joq. Kórkem әdebiyetting ózi nysanasyn joghaltyp aldy ma dep oilaymyn. Kim ýshin jazu kerek? Ne ýshin jazu kerek? Qalay aitu kerek? Osy ýsheui qazaq jazushylarynyng aldynda túrghan ýlken súraq. Osyny ajyrata almay jatyrmyz. Men ózim ajyrata almay jýrmin. Ajyrattym deytin batyr tabylsa men quanamyn. Qazir әdebiyette tiptik beyne joq. Auqymdy roman jazu ýshin kimdi alugha bolady? Sayasatkerdi ala almaymyn. Biznesmen me? Bas keyipker bolugha, últynnyng salmaghyn alyp jýruge ol dayyn emes. Mahabbatty qashanghy qauzaysyn? Osyghan qaraghanda, jolayryqta túrmyz. Ne kapitalizmde emespiz, al, sosializm sanamyzdan birjolata úmytylghan joq. Biz jabayy rynoktamyz, jabayy rynokta mәdeniyetti obraz jasau qiyn.

- Kezinde «Oralhan dramaturgiyagha qoryqpay qoyyp ketti, arqasynan qorqa-qorqa biz de kirdik» dep ediniz. Tylsym, beytanys әlemge kireyin dese qorqyp jýrgen jastargha ne kenes berer ediniz? Jas jazushylargha, dramaturgterge demeu retinde qolgha alghan әreketiniz bar ma?

- Dәl qazir joq. Búryndary jas dramaturgter klubyn ashqan da edik. Osydan song biraz talantty jigitter kórindi. Al, kóbisi shygha almady. Sebebi, drama janry óte qiyn. Dramaturgiyagha túmsyq batyra almaghandary әngime jazyp ketti.

Qazir jastar maghan jazghan shygharmasyn әkelip jatqan joq. Biren-saran әkelip kórsetkenderi bar, keyde qaraugha uaqyt tappay qalasyn, uaqyt tapqanyma basylym betinde pikirimdi bildirip jatamyn. Osy kýni eng jas dramaturg degenning ózi qyryqta. Erteni ne bolady?  Drama typ-tipyl bolsa, myna bizge syn ghoy! Eki million (kәzir ýsh million – Ó.A.) halqy bar Ontýstik ónirinen Núrghaly Oradan keyin jaryp әli eshkim shygha qoyghan joq. Jastardyng jazyp alyp kelgen shygharmalary kónilimnen shyqpaydy. Bәrimiz de jas boldyq, olardyng jazugha degen kónili qaytyp qala ma dep kóbinde qatty eskertpeler aita almaymyn. Óitkeni, qazir әdebiyetke kelip jatqan jastar az.

Jastar bizdey romantik emes, pragmatiyk. Ermek Amanshaev, Roza Múqanova,  Didar Amantaylar dramaturgiyanyng qiyn ekenin eki piesa jazumen týsindi. Bir piesa jazyp әkelse quanar edim. Odan dramaturg shygha ma, shyqpay ma, mýmkindigin tanyr edim. Áriyne, kenes beru arqyly dramaturg tudyra almaysyn. Bayaghyda bizdi eshkim sýiregen joq, qayta ayaqtan shalyp kedergi keltirdi. Dramaturgiyadan bezip ketken kezimiz boldy. Oralhan Bókey piesa jazyp apardy, sahnagha shygharmady. Onyng minezi birbetkey  edi ghoy, «bәribir alyp shyghamyn» dedi. Alyp shyqty. Men «Ápkeni» jazyp aparghanda, «aldymen oblystan bastamay ma, búlar tanylmay jatyp, Áuezov teatrynda qoyghysy keledi» degender boldy. Áuezov teatrynda sahnalanbay túryp, «Ápke» eng birinshi Óskemende Jambyl atyndaghy orys drama teatrynda qoyyldy, rejisseri Aleksandr Pashov degen bolatyn. Qazaq tilindegi jana piesany orys teatrynyng qoyghany sol boldy. Odan keyin búl shygharma Astrahanida, Tәjikstanda, Ázirbayjanda qoyyldy. Birinshi piesang osylay qoyylyp jatsa, qalay shabyttanbaysyn! Qazir dramaturgiyanyng tabaldyryghynan osylay attaytyn jastar joq qoy.

Bir jyldary Múqaghaly ekeumiz birge júmys istedik. Men proza bólimindemin, ol poeziya bóliminde. Kýn jauyn edi, ýstinde qara plashy bar, ýshinshi qabatqa kóterilip keledi. Tómennen ýsh-tórt jigit dauystady: «Múqaghaly agha! Toqtay túrynyzshy!» Múqaghaly sol kezde ashuly ma, әlde qyzulau ma: «Áy, ne?» dedi. «Sizge jolyghayyn dep edik?», «Nege?», «Aqyn edik!», «Qaydan?», «Narynqoldan!» «Narynqoldan? Narynqolgha bir Múqaghaly Maqataev jetedi, әida, marsh!». Kabiynetke kelgennen keyin: «Múqa, qalay jastardyng kónilin qaldyrasyn? Tym bolmasa agha bolyp sóilesip jýrmeysing be?» dedim. «Qyztalaqtar, aqyn sóitip kele me eken!». Ózi Mәskeude jýrgende Andrey Voznesenskiyding ýiin izdep barghan ghoy. Tanymaydy. Esikti әieli ashqan. «Voznesenskiy zdesi jiyvet?» «Da». «Mojno» «A kto vy?» «Shaqyrynyz, sodan keyin sóileseyin» deydi. Aqyn arghy jaghynan shyghady. Sonda oghan: «Andrusha, eto ty?» degen eken, Andrey degen atyn tolyq aitpapty. «Ya!» « A ya Múqaghaly Maqataev – kazahskiy poet, ne huje tebya!» depti. «Zaydiy!» deydi Voznesenskiy. Ekeui tang atqansha ishken. Ángimelesken. «Aqyn bolsa, nege osynday minezben kelmeydi?» deydi Múqaghali. Minezi joq adamnan aqyn shyqpaydy dep otyratyn...

- «Poeziya – minez, proza - tózim» deysiz ghoy siz de. Endeshe, oilarynyzdyng jýzege asuyna, ol ýshin tóziminizding kóp, ómirinizding úzaq boluyna tilektespiz!

Súhbattasqan Ómirzaq Aqjigit,

«EVRAZIYa-KZ», 29.04.2005.

Abai.kz