رەداكتسيادان: كۇنى كەشە عانا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا ابايتانۋشى عالىم اسان وماروۆتىڭ «دۋلات يسابەكوۆكە اشىق حات» اتتى ماتەريالى جاريالاندى. وندا اۆتور (اسان وماروۆ) جازۋشى، دراماتۋرگ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى دۋلات يسابەكوۆتىڭ تاۋەلسىز جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىتپەن بولعان سۇحباتىندا ايتىلعان: «مەن تىلدەن مىڭ ەسە ۇلكەن قاتەردى، سۇمدىق تراگەديانى كورىپ وتىرمىن!» دەگەن پىكىرىنە قاتىستى قارسى ءۋاج ايتقان ەدى.

جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ سۇحباتىنداعى سول ءبىر ءۇزىندى الەۋمەتتىك جەلىدە جانە باق-تا جاريا بولدى. ول قوعامدىق ءسوزجارىستا قىزۋ تالقىلاندى.

وسىعان وراي، جازۋشى دۋلات يسبەكوۆتىڭ 2005 جىلى «ەۆرازيا-KZ-دا» جاريالانعان سول سۇحباتىنىڭ تولىق نۇسقاسىن جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىتتىڭ كەلىسىمىمەن وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«زياندى قاۋىمدى ەجەلدەن مەملەكەت ءوزى جاسايدى»

- جازۋشى قاۋىمدى تازا شىعارماشىلىقپەن عانا اينالىسۋشىلار جانە ءارى جازۋشى، ءارى قوعام قايراتكەرى دەپ ەكى توپقا بولسەك، ءسىز ارقاشان ەكىنشى توپتان تابىلىپ جۇرگەن بەلسەندى جازۋشىسىز. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ءوزىڭىزدى ەركىڭىزدەن تىس قانداي ماسەلە تولعاندىرىپ ءجۇر؟

- جازۋشى ساياساتقا ارالاسپاۋ كەرەك دەگەنگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. اسىرەسە، سوڭعى ەكى جىلدا. ساياساتقا ارالاسقاندا، مەملەكەت قايراتكەرى اتانىپ، شەندى قىزمەت الۋ ءۇشىن، بولماسا پارتياعا سەركەلىك ەتۋ ءۇشىن ەمەس. جازۋشىنىڭ ويلاۋ جۇيەسى مۇلدەم باسقا. ماسەلەن، بۇگىنگىنىڭ ءبارى ساياسات. سىرىڭكە مەن ۇلتاراق شىعارۋدان باستاپ، سىرتقى ساياساتقا دەيىن. وسىنىڭ بارىنەن تىسپىن، مەن تەك جازۋشىمىن دەۋ – بىلمەستىك. ۇيىڭدە وتىرىپ تولعانعاننان گورى سىرتقا شىقساڭ، بۇل جازۋىڭا كومەكتەسەدى.

قازاقستاندا 700 جازۋشى بار دەپ ماقتانىپ ءجۇرمىز. سونىڭ كوبىسىن تانىمايمىن. تانىماعاندا ولاردى وقىماعاندىعىمنان، نە بولماسا ەلەمەگەندىكتەن ەمەس، ولاردىڭ ءوزى اۋەلگى كەزدە جازۋشى رەتىندە كورىنبەگەندىكتەن. سوڭعى 15 جىلدا جەر-جەردە كىتاپ شىعارۋشىلار كوبەيدى. جەكە باسپالاردان ءۇش-ءتورت كىتابىن باستىرىپ، جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولىپ الادى. ولاردى ەشكىم بىلمەيدى. قالام سىلتەگەن تاقىرىپتارى جەرگىلىكتى ءمانى بار تۇلعالار عانا تۋرالى. 700 بولىپ قارا كوبەيتكەنىمىز بولماسا، ولاردىڭ ويلاۋ شەڭبەرى تىم تار، قارابايىر. جازۋشىلاردىڭ قوعامدا بەلسەندى بولماۋى وسىدان شىعادى.

بايقايسىز با، قوعام قازىر زيالى قاۋىمدى كوبىرەك ىزدەي باستادى. پرەزيدەنتتەن باستاپ وپپوزيتسياعا دەيىن. ءدال بۇگىنگى سىن ساعاتتا ولار: «زيالى قاۋىم قايدا؟ نەگە وسىنداي ساتتەردە پىكىر بىلدىرمەيدى؟» دەيدى. زيالىلاردى وپپوزيتسيا وزىنە، ۇكىمەتتىك جۇيە وزىنە تارتادى. بەينەلەپ ايتساق، زيالى قاۋىم وزەننىڭ ارعى بەتىنە دە، بەرگى بەتىنە دە كەرەك بولىپ تۇر. ەندى قاراڭىز، قالامگەرلەر ءوزىنىڭ فۋنكتسياسىنان ايرىلىپ بارا جاتىر. قازاق ورتاسىندا رەسەيدەگىدەي ينتەلليگەنتسيا ءالى قالىپتاسا الماي كەلەدى. باياعىدا رەسەي قوعامىندا سەنات الاڭىنداعى دەكابريستەر كوتەرىلىسىن دايىنداعان دا، ودان كەيىنگى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىن ۇيىمداستىرىپ بەرگەن دە وسى اريستوكراتيالىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەدى.

وسىلاي بول تۇرا، ياعني قوعامدىق ءدۇمپۋ جاساپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا تۇتاستاي توڭكەرىس اكەلە تۇرا تاريحتا زيالى قاۋىم ەشۋاقىتتا مەملەكەت باسىنداعى بيلىككە بارعان ەمەس. ىلعي دا پىسىقايلار، اۆانتيۋريستەر، الاياقتار مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاپ كەتە بەرگەن.

- بۇل تۋرالى لەنيننىڭ دە ءسوزى بار ەمەس پە: «رەۆوليۋتسيۋ گوتوۆيات مۋدرەتسى، سوۆەرشايۋت فاناتى، ا پلودامي پولزۋيۋتسيا پروحوديمتسى» دەگەن؟

- ءيا، سونىڭ ءدال ءوزى. ال، سودان سوڭ جاڭا مەملەكەتكە زيالى قاۋىم قاجەتسىز بولىپ قالعان كەزدەرى دە بار. قازىر باق وكىلدەرى «بىزدەگى زيالى قاۋىم با، زياندى قاۋىم با؟» دەپ جاڭا تەرمين ويلاپ تاپقانداي دابىرا ايتىپ ءجۇر. شىندىعىندا زياندى قاۋىم دەگەن بۇرىننان بار تۇسىنىك. وزدەرى قولدان جاساعان زياندى قاۋىم سول كەزدەرى مەملەكەت ءۇشىن وتە كەرەك بولدى. ال، وتكىر ويلى، بيلىكتىڭ قۇرىلىمىنا وزگەرىس ەنگىزەمىن دەگەن زيالى قاۋىمدى ەسەبىن تاۋىپ بىرتە-بىرتە كوزىن جويىپ وتىردى.

ەندى قازىرگى احۋالعا كەلەيىك، جازۋشىلاردىڭ كوبىسى قوعامدىق قۇبىلىستارعا بەلسەنە ارالاسقىسى كەلمەيدى. ارالاسپاۋ سەبەبى بىزدە تياناقتى وپپوزيتسيا جوق. قازىرگى وپپوزيتسيادا جۇرگەن جىگىتتەردىڭ بارلىعىن جاقسى بىلەمىن. قۇرعان باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋدىڭ جولىندا باسى بىرىكپەي ءجۇر. جەمە-جەمگە كەلگەندە ميني-مەملەكەت قۇرعان سياقتى، سول مەملەكەتتىڭ ىشىندە بيلىككە تالاسۋ باستالىپ، ارالارىنان پرەزيدەنتتىككە كانديداتۋرا ۇسىنا الماي، ءوزارا اۋرە-سارساڭ بولىپ كەلەدى. ولاردى زيالى قاۋىم قوستاي الماي باسى قاتتى. الدىندا ولار ءبىر كىسىدەي «اقجولعا» سەندى. «اقجول» سول سەنىمنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. بايمەنوۆ ءوز الدىنا وندا كەتتى، قالعان جىگىتتەر مۇندا قالدى. ولاردىڭ سوزدەرىنە زەر سالساق، بيلىككە تالاسۋدىڭ قۇلاعى قىلتيادى. سوزدەرىندە بۇگىنگى قوعامنىڭ باسشىلارىن انايى تۇردە اشىقتان اشىق بەتتەن الۋ بار. وپپوزيتسيا ەشۋاقىتتا مەملەكەت باسشىسىن، ۇكىمەت مۇشەلەرىن كوشەدەگى بۇزاقى سياقتى جاعاسىنان الماۋ كەرەك، كەرىسىنشە، ۇستانعان تۇجىرىمداماسىن جىلىكتەپ ورتاعا سالۋ كەرەك. سول كەزدە عانا حالىق وپپوزيتسياعا سەنەدى جانە سىيلايدى. مەن التىنبەك سارسەنباەۆپەن قىزمەتتەس بولدىم، نۇرقادىلوۆتى ەتەنە بىلەمىن. قازىر بۇلاردىڭ العان بەتىندە (جارماحان تۇياقبايعا دەيىن) اشۋ-ىزا كوپ. مەنىڭشە، ىزالى بۋىرقانىس بەلگىلى ءبىر رەۆوليۋتسيالىق ءدۇمپۋدىڭ ۇستىندە بولۋى مۇمكىن، ال، بەيبىت كەزدە اشۋمەن ءىستى قولعا الۋ جەڭىس اكەلمەيدى. وپپوزيتسيا حالىقتان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ بارادى. بۇل - وكىنىشتى.

وپپوزيتسيا ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە كەرەك. مەيلى، ول نازارباەۆتىڭ كەزىندە بولا ما، توقاەۆتىڭ تۇسىندا بولا ما، نەمەسە تۇياقبايدىڭ داۋىرىندە بولا ما، ءبارىبىر قوعام وپپوزيتسياسىز ءومىر سۇرە المايدى. بىراق، وپپوزيتسيالىق باعىتتى بايقاساڭىز، مۇنداعى جىگىتتەردىڭ ءوزى دەموكرات بولا تۇرىپ، وزدەرىنە سىن ايتقانداردى شەتتەتەدى. پارتيادان شىعارادى، ودان قالدى باسشىلىقتان الادى. ولار بولاشاق توتاليتارلىق رەجيمنىڭ نەگىزىن قالاۋدىڭ ۇستىندە سياقتى. بۇل مەنىڭ كوڭىلىمە ءتىپتى قونبايدى. جارايدى، قازىرگى وپپوزيتسيا مەملەكەت باسىنا كەلە قويعاننىڭ وزىندە ەرتەڭ ولارعا قارسى – كەلەسى وپپوزيتسيا پايدا بولادى عوي. سوندىقتان، بۇگىن جەڭىسكە قول جەتە قويمادى دەپ اسىعىپ-اپتىققان ءجون ەمەس، ەسەسىنە ءوز جۇمىسىن بايسالدى تۇردە جۇرگىزگەنى ءجون دەپ بىلەمىن.

- «شىعارماشىلىق توپ وكىلدەرى بيلىككە مىندەتتى تۇردە وپپوزيتسيا بولۋى كەرەك» دەگەن قاعيدا بۇرىننان بار. قازىرگى شىعارماشىلىق يەلەرى بيلىككە وپپوزيتسيا بولا الىپ ءجۇر مە، بولا الماي جۇرسە وعان نە سەبەپ؟ زيالى قاۋىمدى ەلباسىدان باستاپ ىزدەي باستادى دەدىڭىز. مەملەكەت باسشىسىنىڭ زيالى قاۋىممەن كەيىنگى كەزدەسۋىنەن سوڭ قازاق باسىلىمدارى سىزدەردى سىنعا الدى. ءتىپتى «جاس الاش» ەكىجۇزدىلىك دەپ جازدى. قانشا دەگەنمەن، اششى شىندىقتى جەتكىزە الماي قالعان جوقسىزدار ما؟

- «جاس الاشتىڭ» جازعانى بارلىعىنا بەرگەن باعا ەمەس. سىنالساق، بۇل سوزگە مەنىڭ بەرگەن جاۋابىمدى كوپشىلىك وقىعان بولار. ەڭ باتىل سويلەگەن مەن بولدىم دەپ ويلايمىن. جەتى پۋنكتتەن تۇراتىن ماقالام گازەتتە جارىق كوردى. ءبىر جاعى «جاس الاشقا» جاۋاپ بەردىم. ەگەر وسى سويلەگەن سوزىمنەن كەيىن دە ەكىجۇزدىلىك دەپ تابالاپ، مەدەۋ جاققا قاراي قاشا بەرەتىن بولسا، ەشۋاقىتتا مەن ول جۋرناليسكە توقتا دەپ ايتپايمىن. مەنىڭ ءسوزىم وسى.

ەلباسى وزىمەن جولىققاندا مەنىڭ كەيبىر قۇرداستارىم سياقتى ءجوندى-ءجونسىز الابۇرتىپ سويلەيتىن پىكىردى قاجەت ەتپەيدى. ەشقانداي ەلدىڭ پرەزيدەنتى زيالى قاۋىممەن كەزدەسكەن جوق. پۋتين ءوز زيالىسىن شاقىرىپ الىپ، حال سۇراپ جاتقان جوق. اقاەۆ كەزدەسكەن جوق. ال، ەندى ءبىز بولساق، ەلباسىمەن ديدارلاسقاندا بولماشى اڭگىمەگە كەتىپ قالامىز. جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ ءوزى «جيھاز الىپ بەرسەڭىز» دەگەن سەكىلدى تۇرمىستىق تاقىرىپتان ارتىلا المادى. وسى دا مەملەكەتتىك ماسەلە مە؟.. بۇل پرەزيدەنتتىڭ رەنىشىن تۋدىرماي ما؟ وسىدان كەيىن ونىڭ كوڭىل-كۇيى ءتۇسىپ كەتتى.

سوسىن تاعى دا ءتىل ماسەلەسى قوزعالدى. سماعۇل ەلۋباي، مۇحتار شاحانوۆ، باسقالارى ايتتى. ءبىر ادام ايتسا جەتەدى عوي. مەن ءتىل قامىن سول جىگىتتەردەن كەم جەمەيمىن. ونى تەك ماسەلە ەتىپ ايتا ءبىلۋدىڭ، جەتكىزە ءبىلۋدىڭ فورماسىن تابۋىمىز كەرەك. ورىس ينتەلليگەنتسياسىندا باياعى تۋرگەنەۆ كەزىنەن قالىپتاسقان ءداستۇر بار: بىرەۋگە ءسىز دەي وتىرىپ، سوككەننەن بەتەر باتىرىپ ايتۋ. ال، ءبىز بىردەن بوقتاۋدان باستاعىمىز كەلەدى. وندا ءبارىن بۇلدىرەسىڭ، ويىڭدى ەشكىم قابىلداي المايدى. مەن «ويىڭ وتكىر بولعان سايىن، ءۇنىڭ جۇمساق بولسىن» دەگەنمىن. جانە جاعىمپازدانۋ ماعىناسىندا ايتقانىم جوق. مۇحتار كەيىنگى ءبىر ماقالاسىندا «ءۇنىم جۇمساق بولماي-اق قويسىن» دەپتى.

ءبىر مۇشەمىزگە ەمەس، بار ومىرىمىزگە قاتەر ءتونىپ تۇر

مەن تىلدەن دە سۇمدىق تراگەديانى كورىپ وتىرمىن. ءتىلىمىز دە، ءداستۇرىمىز دە، ۇلتىمىز دا «ءۇپ» دەپ ءبىر لەپ تارتقاندا اجداھاننىڭ اۋزىنا قويىپ كەتەتىندەي قاۋىپتە تۇرمىز. كوجەكتى ارىستان جاتقان توردىڭ الدىنا اپارىپ قويساڭ، ارىستان تەك اۋزىن اشادى ەكەن دە، قويان بايعۇس شىرىلداپ بارىپ ءوزى كىرىپ كەتەدى ەكەن. بۇل - ءتىل تۋرالى ماسەلەنى توقتاتساق دەگەندىك ەمەس. بۇكىل ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمىمىز بولىپ، مەكتەپتىڭ بالاسىنداي شۋ-شۋ ەتكەنىمىزبەن، پرەزيدەنت تاپ ەرتەڭ ءتىل تۋرالى جارلىققا قول قويعالى وتىرعان جوق. وسىنى نەگە زيالى قاۋىم تۇسىنبەيدى؟! مەن ەلباسىن قورعاپ وتىرعان جوقپىن. پرەزيدەنتكە قارسى شىققان ادام مەندەي-اق بولسىن، كەزىندە وپپوزيتسيانىڭ كوكەسى بولدىم. مەملەكەت باسشىسى ءوزى قول قويىپ بەكىتكەن «ءبىرىنشى پرەزيدەنت» تۋرالى زاڭعا تۇگەلدەي قارسىلىق ءبىلدىردىم. «بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟» دەدىم. قازاق گازەتتەرى باسپاعان سوڭ، ورىس ءتىلدى باسىلىمعا شىققان «اۋل ۋحوديت ۆ نەبو» دەگەن ماقالام ءۇشىن جۇمىستان قۋىلىپ تا كەتتىم. ءۇش جىل جۇمىسسىز ءجۇردىم. مەن كەرەمەت ەرلىك جاسادىم دەمەيمىن، كەرەك بولسا سونداي دا كەزدەرىم بولعان دەگەندى عانا ايتپاقپىن.

پرەزيدەنتتىڭ قالامگەرلەرمەن كەزدەسۋى العاشقىداعىداي تەلەارنالاردان كەڭ تۇردە كورسەتىلگەن جوق. «ءبىرىنشى كەزدەسۋدە ەلدى دۇرلىكتىرىپ الدىق» دەگەن قورىتىندى جاسالدى ما، سوڭعى كەزدەسۋىمىز باق-تان تۇگەل كورىنىس تاپپادى. كەزدەسۋدە ەلباسىعا راسىندا قولپاشتاۋ كوبىرەك ايتىلدى. الايدا، وعان ول سەلت ەتكەن دە جوق. «مەن سىزدەردەن مەملەكەتتىك ماسەلەنى تىڭداعالى كەلدىم» دەدى. كوڭىلى تولماعانىن قاتقىل ايتۋىمەن، رەنىشتى ەسكەرتپەلەرىمەن ءبىلدىردى.

كەزدەسۋدەن شىققاننان كەيىن يمانعالي ماعان تەلەفون سوقتى. «كەلىپ كەتەسىز بە؟» دەدى. سول كۇنى جولعا جۇرگەلى وتىرعانمىن، بيلەتىمدى قايتا وتكىزدىم. تاسماعامبەتوۆ: «باعاناعى كەزدەسۋ جايلى پرەزيدەنتپەن تۇستىك كەزىندە پىكىرلەستىك. ۇناعانى – ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز بولىپتى. «اششى ايتتى، ناقتى ايتتى» دەدى». ونداعى ءسوزىمدى بۇگىن قايتالاۋدىڭ كەرەگى جوق شىعار. بىراق ەلىمىزدەگى جاعدايلارعا بايلانىستى قايتالاماسا تاعى بولمايدى. ءبىزدىڭ بۇكىل ەكونوميكامىز، ۇلتتىق يدەولوگيامىز، كەرەك دەسەڭىز ۇلتتىڭ بولاشاعى شەتەلدىكتەردىڭ قولىنا ءوتىپ بارا جاتىر. ءتىلىمىز، ءدىنىمىز مۇنىڭ قاسىندا... ارىستاننىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ بارا جاتقان قويان ءبىر مۇشەمدى ساقتاپ قالايىنشى دەپ ارەكەت ەتۋ كەرەك پە، جوق الدە ءوزىنىڭ ءومىرىن تۇگەل ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋ كەرەك پە؟ قازاقستانداعى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ءبىزدى باسىنعانى سونشالىقتى، سالىق تولەۋدەن باس تارتىپ وتىر. ولار ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ قويعان تالابىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى. «اتاسۋ-الاشانكوۋ» مۇناي قۇبىرىنا 300 مىڭ قىتايلىق كەلمەكشى. ەشقانداي جيرەنۋ، ۇشىنۋ دەگەندى بىلمەيتىن بۇل حالىقتىڭ وكىلدەرى اۋزىندا ءبىر ءتىسى جوق كەمپىرگە ۇيلەنىپ جاتىر. نە ءۇشىن؟ بۇگىن ازاماتتىقتى، ەرتەڭ قازاق جەرىن الۋ ءۇشىن. قازىر-اق باستالدى. قىتاي نەگە شەكارا ماڭىنا ون شاقتى قالا سالۋ جوباسىن باستادى؟

- ون سەگىز قالا جانە ولاردىڭ ارقايسىسىندا ميلليوننان كەم تۇرعىن بولمايدى.

- انە! ءبىز وسىنى كورمەۋىمىز، ايتپاۋىمىز كەرەك پە؟ تاعدىرىمىز وسىنداي قىل ۇستىنە جاقىنداعان ۋاقىتتا تەك قانا ءتىل دەي بەرگەنىمىز دۇرىس پا؟ راس، ءتىل تۋرالى ايتا بەرەمىز، ايتا بەرۋىمىز كەرەك، ونى ەشۋاقىتتا توقتاتپايمىز. ال، مەن ودان مىڭ ەسە ۇلكەن قاتەردى كورىپ تۇرمىن. تراگەديانى كورىپ تۇرمىن! قازاقستان ءۇش كۇشتىڭ ورتاسىندا قالعالى تۇر. رەسەي، امەريكا، قىتاي! ەندى ولاردىڭ اراسىندا قازاقستان ءۇشىن تالاس باستالادى. حالقىمىزدىڭ سانى بارى-جوعى 10 ميلليون، باسقا حالىق وكىلدەرىمەن قوسقاندا 15 ميلليون.

قىتايدىڭ كەيبىر ءباسپاسوز بەتتەرىندە: «وسىنشا جەردى وسىنداي قازاق سياقتى از حالىقتىڭ يەلەنىپ وتىرۋىنىڭ قۇىق بار ما، جوق پا؟» دەگەن ماسەلە كوتەرۋى جيىلەدى. ءتىپتى، وقۋلىقتارىندا «بالقاشقا دەيىن ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەگەن سوزدەر كەزدەسىپ جاتقاندا ءبىز پرەزيدەنتپەن كەزدەسكەندە «وسى ماسەلەگە يە بولماساڭىز ءسىز ەرتەڭ پرەزيدەنت تە بولا المايسىز، ويتكەنى ءسىز كىمنىڭ پرەزيدەنتىسىز – قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتىسىز!» دەگەندى ايتۋىمىز كەرەك پە، جوق جالعىزتىلدى عانا ايتۋىمىز كەرەك پە؟ مەن وسى جاندى جەگەن ساۋالداردى «نۇرەكە، 300 مىڭ قىتاي دەگەن نە بۇل؟» دەپ پرەزيدەنتتىڭ الدىنا تارتقانىمدا ول كىسى «مەن ءاربىر ادامدى ەسەپپەن الىپ وتىرمىن» دەدى. «سەنەيىن بە؟ وسىعان مەنىڭ قابىرعام قايىسىپ ءجۇر» دەدىم. پرەزيدەنت «قابىرعاڭ قايىسپاي-اق قويسىن» دەدى. «دەمەك، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى شىندىققا بالاپ، ۇيىمدە تىنىش جاتا بەرۋىمە بولادى عوي؟» ، «بولادى!».

ال، كورەيىك، قالاي بولادى ەكەن. دەموگرافتاردىڭ ەسەبى بويىنشا 300 مىڭ قىتاي الداعى 10 جىلدا 3 ميلليونعا جەتىپ قالماق. قىتاي ءبىز سياقتى اريفمەتيكالىق جولمەن ەمەس، گەومەتريالىق پروگرەسسيامەن وسەدى. ەندى ولار بالا تۋدىرادى! بۇرىن قىتايدا ءبىر بالادان ارتىق تۋعىزبايتىن، سوڭعى جىلدارى ەكى بالا بولدى. بۇل نە؟ جەر بەتىندەگى 1 ميلليارد 350 ميلليون قىتاي ەندى ەكى بالا تۋعاننان كەيىن نە بولادى؟ بۇل مەملەكەت ەشكىممەن سوعىسپايدى، ەشكىمدى جاۋلاپ المايدى. قازىرگى جاعدايدا ءبىر ەلدى جاۋلاپ الىپ سول ەلدە قالۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، بۇعان بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىق جول بەرمەيدى. ال، قىتاي قانداي ارەكەت جاساپ وتىر؟ ادام رەسۋرسى ارقىلى بىلدىرمەي جاۋلاپ الادى. ءبىر جاعى ساۋدا جولى ارقىلى. حالىقارالىق ينتەگراتسيانى ەڭ ۇتىمدى پايدالانىپ كەلە جاتقان ەل – قىتاي، حالقىنىڭ سانى وسىعان جەتەدى. اقش-تا 350 ميلليون حالىق بار، رەسەيدە 145 ميلليون. راسىن ايتسا، قىتايدان امەريكا دا قورقادى. قىتاي الەمدە ەڭ ارزان تاۋار شىعارۋ ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك رىنوكتى ءازىر-اق جاۋلاپ الدى. بۇدان بەس جىل بۇرىن امەريكا مەن قىتايدىڭ اراسىندا ەكونوميكالىق قاقتىعىس بولدى. امەريكا قىتايعا ەمبارگو جاريالايمىز دەدى. ءبىر قىزىعى، قىتاي بۇعان قارسى بولعان جوق. ەكى جاقتىڭ ەكونوميستەرى جۇمىس ىستەدى... اقىرى كىم ۇتىلاتىن بولدى؟ امەريكا! ءبىر جارىم ميلليارد حالىقپەن ساناسپاي تۇرا المايسىڭ.  ول وتە ۇلكەن رىنوك. مۇنى جوعالتۋ امەريكا ءۇشىن بيۋدجەتتىڭ جارتىسىن جوعالتۋ دەگەن ءسوز.

ءسويتىپ قىتاي ارزان تاۋارمەن العا باستى. استارىنا ۇڭىلسەك، بۇل ساياسات پا، ساياسات ەمەس پە؟

- ەڭ ۇلكەن ساياسات!

- ەندى ويلانىپ قاراڭىز، قوعامنىڭ مۇنداي جاعدايىنا جازۋشى ارالاسپاۋ كەرەك پە؟ «جازۋىمدى عانا بىلەيىن» دەپ وتىرعان جازۋشىنىڭ قازىر كوك تيىنعا دا قاجەتى جوق. ونى سەن دە وقىمايسىڭ، مەن دە وقىمايمىن. بىرەۋدىڭ بىرەۋدەن جۇكتى بولعانىن جازۋ، ايەل مەن بالانىڭ كوز جاسىن جازۋ... ول ادەبيەتتىڭ داۋرەنى ءوتىپ كەتتى. تولستويدى دا بۇگىن ەشكىم وقىمايدى.

بۇل داۋىردە الەمدىك دەڭگەيدەگى بەلگىلىلىك دەگەن نە؟ ول ءارتۇرلى. الەمگە تانىمالمىن دەگەن پاۋلو كوەلو ءجۇر. كىم ول؟ جازۋشى ما؟ جازۋشى ەمەس! ونىڭ الەمدى شۋىلداتقان «الحيميگىن»، «ون ءبىر مينۋتىن» وقىدىم. «الحيميكتى» قولجازبا كۇيىندە اكەلىپ، «مىناۋ سىزدىكى، قول قويىڭىزشى» دەسە، شىن مانىندە، قول قويماعان بولار ەدىم. بۇل – بولتولوگيا! بوس ميستيكا! بىزگە وسىنداي ارزان ادەبيەت كەلە جاتىر. سول پاۋلو كوەلو قازاقستانعا ءبىر-اق رەت كەلدى دە، «زاھير» اتتى رومان جازىپ تاستادى. باستى كەيىپكەرى قازاق بالاسىنىڭ ەسىمىن ميحايل دەپ قويىپ، قازاق دالاسىن شىڭعىسحاننىڭ زامانىنداعىداي سۋرەتتەيدى. وسىنىڭ ارعى جاعىنا ۇڭىلسەڭىز، باياعى ستەوروتيپ. ازياتتىقتار ەشقاشان ەۋروپا دارەجەسىنە كوتەرىلە المايدى دەگەن وي تۇر. بۇل يدەولوگيا ما؟ يدەولوگيا. ساياسات پا؟ ساياسات. ءبىز بولساق «زاھيردى» كوكتەن قۇران تۇسكەندەي قابىلدادىق. ال، الگىندەگىدەي ويدى نەگە بايقامايمىز؟ ءبىزدىڭ قازاققا ءبارىبىر، بارىنە قوي سياقتى ماڭىراپ، قول سوعا بەرەمىز. مەن سوعان تاڭ قالامىن.

رەسەيدىڭ ورتاڭ قول انشىلەرى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا سارايىنا كەلەتىن بولسا، قانشا دەسە سونشا اقشاعا بيلەت ساتىپ الامىز. قازاقستاندىق ونەر جۇلدىزدارىنىڭ كونتسەرتىنە 300 تەڭگەدەن بيلەت وتكىزە المايسىڭ. الدىمەن ءوزىمىزدى سىيلاي الماي تۇرىپ، باسقانىڭ ونەرىنە تابىنۋ – بۇل دا ۇلت رەتىندە قالىپتاسا الماعاندىعىمىز دەپ ويلايمىن. مىنە، ادەبيەتشىنىڭ ساياساتپەن ارالاساتىن تۇسى وسى. مەن نەگە باياعىدا باستاعان رومانىمدى بىتىرە الماي ءجۇرمىن؟ تامامداۋعا ءسوز تاپپاي جۇرگەن جوقپىن. جازۋ تەحنيكاسىن مەڭگەرگەن ادامعا جازۋ تۇك ەمەس. مەن ۋاقىتتى كۇتىپ ءجۇرمىن.

«قارعىندى» قازىر جازسام ءويتىپ جازباس ەدىم. سەبەبى، ول كەزدەگى زامان سولاي بولدى، جازۋشى ساياساتقا تەرەڭدەپ بارا المايتىن. «قارعىندى» بۇرىن تالاسىپ وقيتىن. ال، قازىر بۇگىنگى ادەبيەت ودان الدەقايدا اۋقىمدى تاقىرىپتى قاجەت ەتەدى. مەن نەگە وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن ەرتەرەك، قولعا الا المادىم؟  ول شاقتا  ۇلتتىڭ باسىنا مۇنداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرماعان بولاتىن. قازاق ءوزىن-ءوزى قورعاۋ يممۋنيتەتىنەن ايرىلعان كەزى بولدى. قازاقستاندى بۇرىن ماسكەۋ قورعايتىن. ءبىزدىڭ قورعانۋ يممۋنيتەتىمىزدىڭ ازدىعى وسىدان! قۇداي بەتىن اۋلاق ەتسىن، ەگەر سوعىس تونە قالعان جاعدايدا ءبىز ءوزىمىزدى قورعاي الامىز با، جوق پا؟ بىلمەيمىن! قورقامىن! ويتكەنى، ءبىز ءالى ونداي ۇلكەن سىننان وتكەن جوقپىز. شەشەنستان سياقتى ءوزىمىزدى قورعاي الماۋىمىز مۇمكىن. ءبىر شەشەن ايەلدىڭ ون بالاسى بار ەكەن. رەسەي ءجۋرناليسى ودان سۇراد: «نەگە ون بالا تۋدىڭىز؟»، «سوعىس ءۇشىن تۋدىم!». ولار بالام اكادەميك بولسىن، جازۋشى بولسىن، كوسموناۆت بولسىن دەمەيدى. شەشەن جەرىندەگى مەنتاليتەت، قاتىگەز پسيحولوگيا وسىنداي. «ونى بىردەي ءولىپ كەتسە دە مەن قايعىرمايمىن، ويتكەنى، مەن سوعىس ءۇشىن تۋدىم» دەيدى. ال، ءبىز ءولىپ كەتسە دە سوعىس ءۇشىن تۋدىم دەپ ايتا المايمىز. بىزدە ءوزىمىزدى قۇرباندىققا شالعاننان گورى ءوزىمىزدى ساقتاۋ سەزىمىمىز جوعارى. شەشەننىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى مەن قازاقتىڭ سانا-سەزىمىندە قاراما-قارسى ايىرماشىلىقتار بار.

مەن ۇلكەن اقىنىمىز ولجاستى ۇلتىنىڭ پاتريوتى رەتىندە، تالانتىن حالىققا جۇمساۋى جونىندە مويىنداي  المايمىن. مەن ءتىپتى قارسىمىن. بىزگە ەۋرازيالىق يدەيانى تىقپالاۋى، ءالى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلىنىڭ قامىن ويلاۋى، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقشانى ۇيرەنبەۋى – ۇلتقا قارسىلىق. بۇلار كەمبريدجدە جۇرگەن، بۇل جاققا ءتىپتى كەلمەگەن اعىلشىن قىزدارىنىڭ دەڭگەيىندە نەگە قازاقشانى ۇيرەنىپ المايدى؟ جارايدى، قازاق ءتىلىن بىلمەي-اق ۇلتشىل بولۋى مۇمكىن. بىراق، ولجاسشا «مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلى بولسىن» دەۋ، بۇل – اگرەسسيالىق پىكىر. ويتكەنى ول جاي ادام ەمەس، ول - ولجاس.

«قاشان سۇراپ قالادى دەپ قورقىپ ءجۇردىم...»

- وسىنىڭ ءبارى ۇلتتىق نەگىزدەگى جۇيەلى يدەولوگيانىڭ جوقتىعىنان ەكەنىن 14 (ون ءتورت!) جىلدان بەرى ايتىپ كەلە جاتىرمىز عوي...

- يدەولوگيانىڭ مودەلىن جاساعاننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ حالىق ونى قابىلداپ الىپ، جۇزەگە اسىرۋعا دايىن با؟ بۇل – ۇزاق پروتسەسس. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تانۋعا ءالى ون-ون بەس جىل قاجەت سياقتى. اۋەلى ءوزىڭدى سىيلا، وزگەنى سوسىن قۇرمەتتە. وتكەن عاسىردا قازاق جەرىنە كەلگەن، قازاقتىڭ ءان-كۇيىنە ءتانتى بولعان ورىستىڭ لۆوۆ دەگەن رەۆوليۋتسيونەر جازۋشىسى: «بۇل قازاق قىزىق حالىق ەكەن. قاي ۇيىنە بارساڭ دا مونشاعىن، بىلەزىك-سىرعاسىن كورسەتىپ «سىزدەردە وسىنداي بار ما؟» دەپ سۇرايدى. ال، مەن ولار «سىزدەردە بىزدىكىندەي ءان مەن كۇي بار ما؟» دەپ قاشان سۇراپ قالادى دەپ قورقىپ ءجۇردىم. سۇراسا جاۋاپ بەرە الماس ەدىم» دەپ جازعان ءسوزى بار. سول قىزىق قازاق ءالى سول قىزىق حالىق كۇيىندە، ءوزىنىڭ بارىن باعالاي الماي-اق كەلەدى.

- اعا، «كىم كىنالى؟»، «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن اتاقتى ەكى سۇراق بار عوي. جوعارىداعى اڭگىمەلەردى كوكەيگە تۇيە كەلە ەلدىك تۇرعىدا نە ىستەگەنىمىز ابزال؟ مەملەكەت نە ىستەۋ كەرەك؟ شىعارماشىلىق قاۋىم يەلەرىنىڭ قانداي ارەكەتى بار؟

- قالىڭ جۇرتتىڭ تىڭداعانى بولماسا، شىعارماشىلىق يەلەرى ءوز پىكىرىنىڭ جۇزەگە ايپايتىنىن بىلەدى. سوندىقتان قازىر كوبىسى ءتىس جارمايدى. بەيتاراپ. بۇلاي بولماۋى ءۇشىن ءابىش كەكىلباي ايتقانداي، ەل ىشىندەگى قوعامدىق پىكىرلەردى سۇرىپتاپ وتىراتىن مەملەكەتتىك كوميتەت كەرەك سياقتى. وتكىر دەگەن ماسەلە الدىمەن مەملەكەتتىك شەشىمىن تاپپاس بۇرىن قوعامدىق شەشىمىن تابۋى كەرەك. بۇگىنگە ەڭ كەرەك نارسەنىڭ ءبىرى وسى. زيالى قاۋىمنىڭ ءۇنى سول كەزدە ەستىلەدى. ويتكەنى، ءوزىنىڭ داۋىسى ەشكىمگە كەرەك ەمەسىن بىلەتىن زيالىلار نەسىنە ايتا بەرەدى؟ بيلىك بولسا بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋعا اسىعار ەمەس...

- بيلىك دەمەكشى، ءسىز جەردى ساتۋعا قارسى بولمادىڭىز. مۇڭىڭىزعا كوپ جۇرت تاڭعالىپ جاتتى. سول پىكىرىڭىز وزگەرگەن جوق پا؟ جالپى، جەردى ساتقانىمىز قاي جاعىنان ءتيىمدى؟ بولماسا قىتاي، گوللانديا، يزرايل سياقتى جەردى ساتپاي-اق جالعا بەرىپ، جايناتۋعا كۇش سالعانىمىز دۇرىس پا ەدى؟

- ساتۋ كەرەك دەگەندە 9 پۋنكتتى اتاپ ايتقانمىن. وسى جۇرت سونى نەگە وقىماعان؟ سول 9 پۋنكتتى ورىندايتىن بولساق، ول كەزدە جەردى ساتۋعا بولادى. ويتكەنى، جەرىمىزدەن ايرىلىپ قالامىز دەپ قورىقپاس ەدىك. ال، مەملەكەتتىڭ ساياساتى جەردى ساتۋعا اكەپ تىرەپ تۇرسا، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ەكى كۇننىڭ بىرىندە جەردى ساتپاساق بولمايدى دەپ سويلەپ جاتسا، مۇنداي ساتتە نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ءبىز شۋىلداپ جاتقاندا جەر ساتىلىپ تا جاتتى. ەندەشە، ءدال وسى جاعدايدا، جەردى ساتپايمىز دەگەن يدەيانىڭ جەڭىلىس تاباتىنىن بىلگەننەن كەيىن، بولمايتىن ويدى ايتىپ جەر توقپاقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. جازۋشى 9-پۋنكت جازىپتى دەپ پرەزيدەنت تە، پرەمەر-مينيستر دە، باسقالار دا نازار سالىپ، ۇڭىلە قويعان جوق. جەر ساتىلۋ كەرەك دەگەندە بانكىلىك اينالىمعا ءتۇسۋ كەرەك دەگەندى ايتقىم كەلدى. بانكىلىك اينالىمعا ءتۇسۋ ءبىر باسقا، ساتىلۋ باسقا. جەر – بانكىلىك اينالىمعا تۇسپەيىنشە جەر بولمايدى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ 1 گەكتار جەرىڭىزگە قالاي قارايسىز، جالعا العان جەرگە قالاي قارايسىز؟ ءوزىڭنىڭ جەرىڭدى كەرەمەت وڭدەيسىڭ. جەكەمەنشىك دەيتىنىمىز دە وسى. «جەردى ساتۋعا قازاق دايىن ەمەس» دەيدى. ال، قازاق قاشان دايىن بولادى؟ قالتامىز جۇقا. كۇندەردىڭ كۇنىندە حالىق پرەزيدەنتكە كەلىپ «ءبىز دايىن بولدىق، كانە، ساتىڭدار؟» دەي مە؟ ونى رىنوك كۇتپەيدى. جەردى قۇردان-قۇر ۇستاپ وتىرۋعا مەملەكەتتىڭ شاماسى جەتپەيدى.

ءبىز جەرىمىزگە زاۋىت سالۋىمىز كەرەك. استىنان مۇناي تابىلدى. شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ مۇقتاجدىعىنان ول جەردىڭ شەتەلدىككە ءوتىپ كەتىپ جاتقانى كوپ. بۇل جەر ەندى قازاقستاننىڭ ەركىنەن شىعىپ كەتەدى. ەگەر تەز ارادا قازاق حالقىنا جەر ساتىلسا، ونى سىزدەن مەملەكەت تە، باسقا مەملەكەت  تە تارتىپ الا المايدى. قازاق دالاسى داليىپ جاتىر. قازاقتىڭ جەرىن قازاق يگەرۋ جانە يە بولۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ سانى 60-70 ميلليونعا جەتۋى ءتيىس. بۇعان جەتپەي تۇرىپ جەرگە قوجالىق ەتە المايسىڭ. سوندىقتان جەر جەكەگە ساتىلۋى قاجەت.

- ءبىر كەزدەرى «اۋىل» پارتياسىندا ءجۇردىڭىز. پارتياعا كىرگەنىڭىز ءۇمىتىڭىزدى اقتادى ما؟

- اقتاعان جوق. پارتياسىز-اق اۋىل جونىندە ماسەلە كوتەرىپ ءجۇرمىن.

- قىتاي وسى كۇنگە دەيىن جالعىز پارتيامەن كەلە جاتىر. ولار الدىمەن ەكونوميكانى كوتەرەيىك، كوپپارتيالىلىق سوسىن دەدى. ءبىز بولساق، پارتيانى دامىتىپ الايىق دەپ باسقا جولدى تاڭداپ وتىرمىز.

- ساياسي پارتيانى كوبەيتۋ، نە نىعايتۋ ارقىلى ەكونوميكانى كوتەرە المايمىز. ول تەك قانا پولەميكا، پليۋراليزم، پىكىر الۋاندىعى. پارتيانىڭ كوپ بولۋى، از بولۋى ەكونوميكانىڭ وسۋىنە، تومەندەۋىنە اسەر ەتپەيدى. لەنين نە دەدى؟ «مەملەكەتتىڭ تۇبىنە ءبىر پارتيالىق جەتەدى» دەگەن. ول مەملەكەت قۇرىپ العاننان كەيىن كوپپارتيالىق جۇيەگە كوشەمىز دەگەن. بىراق وعان جەتكىزبەدى.

ادامزات الىگە دەيىن قوعامنىڭ مودەلدىك ۇلگىسىن ويلاپ تابا العان جوق. ءبارىبىر ادام پسيحولوگياسى، بولمىسى، مەنتاليتەتى بەلگىلى-ءبىر زاڭدارعا قاتىپ قالىپ ءومىر سۇرە المايدى. ايتەۋىر، ول بىرنارسەنى بۇزىپ ءومىر ءسۇرىپ وتىرۋى كەرەك. ال، قىتايدىڭ بىرپارتيالىلىعىنان ۇلگى الاتىنداي-اق ۇلگى ەدى. ولار ءبىر پارتيانى ۇستانا وتىرىپ، ەكونوميكالىق قاقپالاردى اشىپ تاستاعان.

- ءبىز نەگە وسى جۇيەنى كەزىندە قولدانا المادىق؟

- قورىقتىق. بۇرىنعى توتاليتارلىق ىزبەن، پارتيادا جوقتىڭ ءبارىن جاۋ كورەتىن جولمەن كەتىپ قالامىز دەپ قورىقتىق. قىتاي سەكىلدى جالعىز پارتيانى ۇستانىپ، ءارى قاراي دامي بەرمەكتى ساراپتاۋعا ۋاقىت بولمادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، دەموكراتيا قۇرامىز دەپ جاتقاندا بىرپارتيالىق جۇيەدە ءجۇرۋ – حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا دۇرىس باعالانباي قالاتىنداي كورىندى. ءسويتىپ، كوپپارتيالىققا جول اشىپ جىبەردىك.

جاستار رومانتيك ەمەس، پراگماتيك

- قازىرگى ادەبيەت قانداي كۇيدە؟ توقىراۋدا دەۋگە بولا ما جانە ادەبيەت قايدا باعىت الىپ بارادى؟

- توقىراۋدا دەۋگە بولادى. شالاجانسار. كەۋدەسىندە جانى بار دەيتىنىم، ءتاۋىر-ءتاۋىر، «زاھيردان» اسىپ تۇسەتىن شىعارمالار جارىققا شىعىپ جاتىر. نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىزى» بار. تولەن ابدىكوۆتىڭ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆتىڭ جاڭا شىعارمالارى كەلىپ جاتىر. بىراق، ءار جەردە ءبىر جەكە باتىر ءجۇر، ادەبي مايدان جوق. كوركەم ادەبيەتتىڭ ءوزى نىساناسىن جوعالتىپ الدى ما دەپ ويلايمىن. كىم ءۇشىن جازۋ كەرەك؟ نە ءۇشىن جازۋ كەرەك؟ قالاي ايتۋ كەرەك؟ وسى ۇشەۋى قازاق جازۋشىلارىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن سۇراق. وسىنى اجىراتا الماي جاتىرمىز. مەن ءوزىم اجىراتا الماي ءجۇرمىن. اجىراتتىم دەيتىن باتىر تابىلسا مەن قۋانامىن. قازىر ادەبيەتتە تيپتىك بەينە جوق. اۋقىمدى رومان جازۋ ءۇشىن كىمدى الۋعا بولادى؟ ساياساتكەردى الا المايمىن. بيزنەسمەن مە؟ باس كەيىپكەر بولۋعا، ۇلتىڭنىڭ سالماعىن الىپ جۇرۋگە ول دايىن ەمەس. ماحابباتتى قاشانعى قاۋزايسىڭ؟ وسىعان قاراعاندا، جولايرىقتا تۇرمىز. نە كاپيتاليزمدە ەمەسپىز، ال، سوتسياليزم سانامىزدان ءبىرجولاتا ۇمىتىلعان جوق. ءبىز جابايى رىنوكتامىز، جابايى رىنوكتا مادەنيەتتى وبراز جاساۋ قيىن.

- كەزىندە «ورالحان دراماتۋرگياعا قورىقپاي قويىپ كەتتى، ارقاسىنان قورقا-قورقا ءبىز دە كىردىك» دەپ ەدىڭىز. تىلسىم، بەيتانىس الەمگە كىرەيىن دەسە قورقىپ جۇرگەن جاستارعا نە كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟ جاس جازۋشىلارعا، دراماتۋرگتەرگە دەمەۋ رەتىندە قولعا العان ارەكەتىڭىز بار ما؟

- ءدال قازىر جوق. بۇرىندارى جاس دراماتۋرگتەر كلۋبىن اشقان دا ەدىك. وسىدان سوڭ ءبىراز تالانتتى جىگىتتەر كورىندى. ال، كوبىسى شىعا المادى. سەبەبى، دراما جانرى وتە قيىن. دراماتۋرگياعا تۇمسىق باتىرا الماعاندارى اڭگىمە جازىپ كەتتى.

قازىر جاستار ماعان جازعان شىعارماسىن اكەلىپ جاتقان جوق. بىرەن-ساران اكەلىپ كورسەتكەندەرى بار، كەيدە قاراۋعا ۋاقىت تاپپاي قالاسىڭ، ۋاقىت تاپقانىما باسىلىم بەتىندە پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ جاتامىن. وسى كۇنى ەڭ جاس دراماتۋرگ دەگەننىڭ ءوزى قىرىقتا. ەرتەڭى نە بولادى؟  دراما تىپ-تيپىل بولسا، مىنا بىزگە سىن عوي! ەكى ميلليون (كازىر ءۇش ميلليون – ءو.ا.) حالقى بار وڭتۇستىك وڭىرىنەن نۇرعالي ورادان كەيىن جارىپ ءالى ەشكىم شىعا قويعان جوق. جاستاردىڭ جازىپ الىپ كەلگەن شىعارمالارى كوڭىلىمنەن شىقپايدى. ءبارىمىز دە جاس بولدىق، ولاردىڭ جازۋعا دەگەن كوڭىلى قايتىپ قالا ما دەپ كوبىندە قاتتى ەسكەرتپەلەر ايتا المايمىن. ويتكەنى، قازىر ادەبيەتكە كەلىپ جاتقان جاستار از.

جاستار بىزدەي رومانتيك ەمەس، پراگماتيك. ەرمەك امانشاەۆ، روزا مۇقانوۆا،  ديدار امانتايلار دراماتۋرگيانىڭ قيىن ەكەنىن ەكى پەسا جازۋمەن ءتۇسىندى. ءبىر پەسا جازىپ اكەلسە قۋانار ەدىم. ودان دراماتۋرگ شىعا ما، شىقپاي ما، مۇمكىندىگىن تانىر ەدىم. ارينە، كەڭەس بەرۋ ارقىلى دراماتۋرگ تۋدىرا المايسىڭ. باياعىدا ءبىزدى ەشكىم سۇيرەگەن جوق، قايتا اياقتان شالىپ كەدەرگى كەلتىردى. دراماتۋرگيادان بەزىپ كەتكەن كەزىمىز بولدى. ورالحان بوكەي پەسا جازىپ اپاردى، ساحناعا شىعارمادى. ونىڭ مىنەزى بىربەتكەي  ەدى عوي، «ءبارىبىر الىپ شىعامىن» دەدى. الىپ شىقتى. مەن «اپكەنى» جازىپ اپارعاندا، «الدىمەن وبلىستان باستاماي ما، بۇلار تانىلماي جاتىپ، اۋەزوۆ تەاترىندا قويعىسى كەلەدى» دەگەندەر بولدى. اۋەزوۆ تەاترىندا ساحنالانباي تۇرىپ، «اپكە» ەڭ ءبىرىنشى وسكەمەندە جامبىل اتىنداعى ورىس دراما تەاترىندا قويىلدى، رەجيسسەرى الەكساندر پاشوۆ دەگەن بولاتىن. قازاق تىلىندەگى جاڭا پەسانى ورىس تەاترىنىڭ قويعانى سول بولدى. ودان كەيىن بۇل شىعارما استراحاندا، تاجىكستاندا، ءازىربايجاندا قويىلدى. ءبىرىنشى پەساڭ وسىلاي قويىلىپ جاتسا، قالاي شابىتتانبايسىڭ! قازىر دراماتۋرگيانىڭ تابالدىرىعىنان وسىلاي اتتايتىن جاستار جوق قوي.

ءبىر جىلدارى مۇقاعالي ەكەۋمىز بىرگە جۇمىس ىستەدىك. مەن پروزا بولىمىندەمىن، ول پوەزيا بولىمىندە. كۇن جاۋىن ەدى، ۇستىندە قارا پلاششى بار، ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ كەلەدى. تومەننەن ءۇش-ءتورت جىگىت داۋىستادى: «مۇقاعالي اعا! توقتاي تۇرىڭىزشى!» مۇقاعالي سول كەزدە اشۋلى ما، الدە قىزۋلاۋ ما: «ءاي، نە؟» دەدى. «سىزگە جولىعايىن دەپ ەدىك؟»، «نەگە؟»، «اقىن ەدىك!»، «قايدان؟»، «نارىنقولدان!» «نارىنقولدان؟ نارىنقولعا ءبىر مۇقاعالي ماقاتاەۆ جەتەدى، ءايدا، مارش!». كابينەتكە كەلگەننەن كەيىن: «مۇقا، قالاي جاستاردىڭ كوڭىلىن قالدىراسىڭ؟ تىم بولماسا اعا بولىپ سويلەسىپ جۇرمەيسىڭ بە؟» دەدىم. «قىزتالاقتار، اقىن ءسويتىپ كەلە مە ەكەن!». ءوزى ماسكەۋدە جۇرگەندە اندرەي ۆوزنەسەنسكيدىڭ ءۇيىن ىزدەپ بارعان عوي. تانىمايدى. ەسىكتى ايەلى اشقان. «ۆوزنەسەنسكي زدەس جيۆەت؟» «دا». «موجنو» «ا كتو ۆى؟» «شاقىرىڭىز، سودان كەيىن سويلەسەيىن» دەيدى. اقىن ارعى جاعىنان شىعادى. سوندا وعان: «اندريۋشا، ەتو تى؟» دەگەن ەكەن، اندرەي دەگەن اتىن تولىق ايتپاپتى. «يا!» « ا يا مۇقاعالي ماقاتاەۆ – كازاحسكي پوەت، نە حۋجە تەبيا!» دەپتى. «زايدي!» دەيدى ۆوزنەسەنسكي. ەكەۋى تاڭ اتقانشا ىشكەن. اڭگىمەلەسكەن. «اقىن بولسا، نەگە وسىنداي مىنەزبەن كەلمەيدى؟» دەيدى مۇقاعالي. مىنەزى جوق ادامنان اقىن شىقپايدى دەپ وتىراتىن...

- «پوەزيا – مىنەز، پروزا - ءتوزىم» دەيسىز عوي ءسىز دە. ەندەشە، ويلارىڭىزدىڭ جۇزەگە اسۋىنا، ول ءۇشىن ءتوزىمىڭىزدىڭ كوپ، ءومىرىڭىزدىڭ ۇزاق بولۋىنا تىلەكتەسپىز!

سۇحباتتاسقان ومىرزاق اقجىگىت،

«ەۆرازيا-KZ»، 29.04.2005.

Abai.kz