Álem elderining damuyna, olardyng qazirgi memlekettik tarihy qúryluyna jәne memlekettik formasyna múqiyat kóz jiberseniz, әrqily ekendigin kóresiz. Mysaly, Genry Kissindjer: «Basy da, ayagha da joq Qytay órkeniyeti - Qytay memleket bolghanda kórersiz» degen (G. Kissindjer «Qytay turaly» kitabynan) qazirgi Qytay Halyq Respublikasy memlekettik tarihyn 1949 jyly 1 qazanda Qytay Halyq Respublikasy qúrylghan kýnnen bastaydy. Al sol qytaydyng ghasyrlar boyghy baqtalasy Japoniya ózining memlekettigin bizding dәuirge deyingi 660 jyldyng 11 aqpanynan bastap sanaydy. Birinshisi, Konstitusiyalary boyynsha – sosialistik memleket te, al ekinshisi 1947 jyly kýshine engen Japon konstitusiya boyynsha – konstitusiyalyq monarhiyalyq memleket. Songhy kezde japondar ózderin demokratiyalyq sipattaghy memleket ekendigin de jii aityp jýr. 

Qazirgi Týrkiya elining damu tarihy kóne tarihpen úshtasyp jatsa da, olar da ózderining memlekettik qúrylu tarihyn Osman imperiyasy birinshi dýniyejýzilik soghysta oisyrap jenilgennen keyin, 1923 jylghy 29 qazanda Týrik últtyq memleketi jariyalanghan kýnnen bastaydy. Reseyde osyghan úqsas deuge bolady. Kóp ghasyrgha sozylghan derjavalyq tarihy jetip baqsa da  Reseyde memlekettik tәuelsizdigin 1991 jyldan sanap otyr. Orystar býginde preziydenttik – parlamenttik, federativtik memleket.

Álemdik imperiyanyng búrynghy ortalyghy sanalatyn Úlybritaniya 1800 jyly Úlybritaniya korolidigi men Irlandiya koroldigining biriguinen, al 1922 jyly Irlandiyanyng bólek memleket bolyp shyghuynan song Úlybritaniya jәne Soltýstik Irlandiya birikken Koroldigi atanyp, ózderining tarihyn 1922 jyldan bastaydy. Parlamenttik monarhiya  sipatyndaghy memleket. 

Nemisterde bir ghasyrda eki birdey dýniyejýzilik soghystan qan jútyp, әreng degende ekige bólinip qalghan germaniyanyng basyn qosyp, memlekettigin qayta qúryp, onysymen qoymay Euroodaqty tabysty biriktirip otyrghan memleket.

Qazir әlemde joghary damyghan, birinshi ekonomika, birinshi alpauyt derjava sanalatyn 1776 jylghy 4 shilde kýni Úlybritaniya koloniyalyq qúldyghynan ózderining tәuelsizdigin jariyalaghan Amerika Qúrama Shtattary әlem tarihyndaghy demokratiya iydeyasyn túnghysh jýzege asyrghan memleket.

Olar osy iydeyasyn 1789 jyly qabyldaghan AQSh Konstitusiyasy men Tәuelsizdik deklarasiyasynda jariyalady: «Biz,  barlyq adamdardyn  teng jaratylghanyna jәne  Jaratushy adamdargha búiyrtqan, olardan ajyratylmaytyn adam ómiri,  bostandyghy men baqytty ómir sýru haqtaryna sýienemiz. Adamdar atalghan haqtardy qamtamasyz etu ýshin zandy ókilettikterin  basqaratyndardyng kelisimi boyynsha ýkimet qúrady. Eger qanday bolmasyn ýkimet formasy osy qúqyqtardy joyatyn bolsa, adamdardyng qauipsizdigi men iygiligin jaqsartu ýshin biylik qaghidalary men núsqalary negizinde  úiymdastyrylghan, halyqqa ynghayly ýkimetke auystyrugha nemese ony taratugha, ne jana ýkimet qúrugha qúqy bar», - delingen.             

Al,  AQSh-tyng on altynshy preziydenti Avraam Linkolin (1809-1865 jyldary ómir sýrgen) amerika qúldarynyng erkindigi ýshin kýresip,  olargha bostandyq әpergen, qúldyqtan bosatqan adam. Amerikandyqtardyng últtyq maqtanyshy sanalady. 

1860 jylghy saylauda Ontýstik shtattardyng Odaq qúramynan shyghamyz  degenderine qaramastan, eki partiya: respublikalyq partiya da, demokrattar da Avraam Linkolin kótergen qúldardyng erkindigi mәselesinde bastaryn qosty. 1861 jyly AQSh-ta qúldyq joyyldy. AQSh tarihyndaghy qyrghyn qan tógilgen Azamattyq soghys (1861 -1865) kezinde amerika demokratiyasy AQSh-tyng memlekettik ydyrauyna jol bermedi. Amerika últynyng qalyptasuyna yqpal etti. Amerikandyqtar osy kýnge deyin A. Linkolindi «halyqtan shyqqan, halyqtyng adamy edi», deydi, sonday-aq Avraam Linkolin 1865 jyly oqqa úshqan birinshi AQSh preziydenti.

A. Linkolinning AQSh-ta:  «Halyqtan shyqqan, halyq saylaghan, halyq  ýshin saylanghan ýkimet» boluy qajet degen Gettisbergtegi (Pensilivaniya shtaty) sózi býgin de demokratiyanyng basty qaghidasy sanalady. Avraam Linkolinning demokratiyagha qatysty aitqan keybir sózderi:  

Saylau bulleteni oqtan da kýshti.

Keybireulerdi ýnemi aqymaq etuge bolady, al keybireulerdi keybir kezde aqymaq etuge bolady, biraq halyqty ýnemi  aqymaq etuge bolmaydy.

Qoy da, qasqyr da  «bostandyq» sózin ózderinshe týsingennen keyin  adamdar qoghamynda alauyzdyq oryn aldy.

Men qúl bolghym kelmeydi, qúl iyelenushi de bolghym kelmeydi. Búl mening demokratiya turaly týsinigim.          

Basqalardyng bostandyghyn aiyrghandar, ózderi de bostandyqqa layyqty emes.

Adamdar ózderi jasay alatyndy olargha jasap berip, biz olargha  eshqashanda kómektese almaymyz, adamdar erkindikke ózderi jetui kerek.   

Ádildikke seneyik, kýshting shyndyq jaghynda ekenine bәrimiz bolyp seneyik; al senim bizderding óz boryshymyzdy oryndaugha kómektessin.

Salauat Kәrim

Abai.kz